|
|
|
श्रीमद् भागवत पुराण ज्ञानकर्मभक्तियोगानां वर्णनम् - ज्ञानयोग ,कर्मयोग आणि भक्तियोग - संहिता - अन्वय - अर्थ समश्लोकी - मराठी
श्रीउद्धव उवाच -
( अनुष्टुप् ) विधिश्च प्रतिषेधश्च निगमो हि ईश्वरस्य ते । अवेक्षते अरविंदाक्ष गुणं दोषं च कर्मणाम् ॥ १ ॥
उद्धवजी म्हणाले - ( अनुष्टुप ) कर्माचा विधि नी कांही कर्माचा तो निषेध ही । वेद अज्ञा तुझी कृष्णा गुण दोषास शोधिण्या ॥ १ ॥
अरविंदाक्ष - हे कमलनेत्रा श्रीकृष्ण - ईश्वरस्य ते - तू जो ईश्वर, सर्व जगताचा प्रभु त्या तुझे - विधिः च प्रतिषेधः च निगमः - विधि व निषेध वेदच सांगतो - कर्मणां गुणदोषं च अवेक्षते हि - कर्माच्या गुणदोषांचा विचार तुझेच वेद सांगतात ना ? ॥१॥
उद्धव म्हणाला - हे कमलनयन श्रीकृष्णा ! कर्मांचे गुणदोष पाहूनच वेदांनी विधिनिषेध सांगितले आहेत आणि शिवाय वेद ही आपलीच ईश्वराची वाणी आहे. (१)
वर्णाश्रमविकल्पं च प्रतिलोमानुलोमजम् ।
द्रव्यदेशवयः कालान् स्वर्गं नरकमेव च ॥ २ ॥
वर्ण आश्रम हे भेद यातींचे वर्णसंकर । द्रव्य देशायु कालो नी स्वर्ग नर्क कळे तये ॥ २ ॥
प्रतिलोमानुलोमंज वर्णाश्रमविकल्पं च - कनिष्ठ वर्णाचा वर वरिष्ठ वर्णाच्या वधूने केल्यास प्रतिलोम विवाह होतो आणि श्रेष्ठ वर्णातील वराने कनिष्ठवर्णी वधूशी विवाह केल्यास तो अनुलोम ठरतो - द्रव्यदेशवयः कालान् - त्याचप्रमाणे विषय, देश, वय व काल यांतील गुणदोष हा स्वतः वेदोराशीच सांगत असतो - स्वर्गं, नरकं एव च - स्वर्गफल व नरकफल ही गुणदोषात्मक फले तुझ्या वेदानेच निर्माण केली आहेत. ॥२॥
वेदांनीच वर्णाश्रमांचे भेद, प्रतिलोम. (कनिष्ठ वर्णाच्या व्यक्तीने उच्चवर्णीय कन्येशी विवाह करणे) आणि अनुलोम. (उच्च वर्णाच्या व्यक्तीने कनिष्ठ वर्णाच्या कन्येशी विवाह करणे) यांमुळे होणारा वर्णसंकर, द्रव्य, देश, आयुष्य, काल, स्वर्ग आणि नरक हे सर्व सांगितले आहे. (२)
गुणदोषभिदादृष्टिं अंतरेण वचस्तव ।
निःश्रेयसं कथं नॄणां निषेध विधिलक्षणम् ॥ ३ ॥
न संशय तुझी वाणी विधि नी निषधो परी । जरि ना ती तशी होय भद्र जीवास ती कशी ॥ ३ ॥
गुणदोषभिदादृष्टिं अंतरेण - गुणावह कोणते, दोषात्मक कोणते, यांची भिदा-दृष्टि अंतरेण म्हणजे तारतम्यदृष्टि - तारतम्यज्ञान असल्यावाचून - निषेधविधिलक्षणं तव नृणां निःश्रेयसं वचः - निषेध व विधि, हेच लक्षण ज्या तुझ्या जीवांस सांगणार्‍या मोक्षरूपी वचनाचे ते - कथं - कसे सिद्ध होणार ? ॥३॥
अशाप्रकारे विधिनिषेध सांगणारे आपलेच वेदवाणीरूप वचन गुणदोषांमधील भेद पाहून आचरल्याशिवाय माणसांचे परमकल्याण कसे करणार ? (३)
पितृ देव मनुष्यानां वेदश्चक्षुस्तवेश्वर ।
श्रेयस्त्वनुपलब्धेऽर्थे साध्यसाधनयोरपि ॥ ४ ॥
पितृ देव मनुष्यांना वेद दृष्टीच ईश्वरा । तेणेचि स्वर्ग नी मोक्ष अदृष्ट बोध होतसे ॥ कुणाचे कार्य नि भाध्य नीर्णयो कळतो तये ॥ ४ ॥
अनुपलब्धे अर्थे - प्रत्यक्षादि प्रमाणास अगोचर असणार्‍या अदृष्ट फलासंबंधी - साध्यसाधनयोः अपि - तसेच साध्य काय व साधने कोणती यासंबंधी - पितृदेवमनुष्याणां - पितर, देव व मनुष्यांस - ईश्वर - हे जगच्चालका प्रभो - चक्षुस्तु तववेदः तुझे आज्ञारूप वचन म्हणजे वेदच नेत्र - श्रेयः (च) - व अत्यंत कल्याणकारक आहे. ॥४॥
हे सर्वशक्तीमान परमेश्वरा ! आपले वेदच पितर, देव, माणसे यांना कल्याणाचा मार्ग दाखविणारे डोळे आहेत कारण या डोळ्यांनीच स्वर्ग, मोक्ष, जगाचे कारण इत्यादी अन्य प्रमाणांनी न कळणार्‍या वस्तू व त्यांची साधने दिसतात. (४)
गुणदोषभिदादृष्टिः निगमात्ते न हि स्वतः ।
निगमेनापवादश्च भिदाया इति ह भ्रमः ॥ ५ ॥
तुझी वणी तसे भेस सांगावे प्रश्र हा पडे । विरोधे भ्रमते चित्त कृपया निरसा भ्रम ॥ ५ ॥
हि ते निगमात् - कारण, तू उत्पन्न किंवा प्रकट केलेल्या वेदामुळे मात्र - न स्वतः - जीवांच्या स्वबुद्‌ध्‌यनुसार नव्हे - गुणदोषभिदादृष्टिः - अमुक गुणावह, तमुक दोषास्पद असे ज्ञान असते - निगमेन अपवादः च - अपवाद म्हणजे नाश कसा होईल - भिदाया इति ह - हा जो गुणदोषभेद आहे तो सत् की असत् असा - भ्रमः - मला भ्रम आहे. ॥५॥
गुणदोषांमधील भेददृष्टी वेदवाणीच आहे कोणा माणसाची नव्हे आणि वेदांनी भेददृष्टीचा निषेधही केला आहे यामुळेच माझ्या मनात संशय उत्पन्न झाला आहे. (५)
श्रीभगवानुवाच -
योगास्त्रयो मया प्रोक्ता नृणां श्रेयोविधित्सया । ज्ञानं कर्म च भक्तिश्च नोपायोऽन्योऽस्ति कुत्रचित् ॥ ६ ॥
भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले - अधिकारास जाणोनी वदलो तीन योग ते । ज्ञान कर्म तशी भक्ती तरण्या तीन मार्ग की ॥ ६ ॥
श्रेयोविधित्सया - कल्याण व्हावे या हेतूने - मया त्रयः योगाः नृणां प्रोक्ताः - मी तीन योग जीवांस सांगितले आहेत - ज्ञानं, कर्म च, भक्तिः च - ज्ञान, कर्म व भक्ति हे ते तीन योग होत - कुत्रचित् अन्यः उपायः न अस्ति - मोक्षाला याशिवाय चवथा उपाय नाहीच आहे. ॥६॥
भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले - मीच मनुष्यमात्राच्या कल्याणासाठी ज्ञान, कर्म आणि भक्ती या तीन योगांचा उपदेश केला आहे याव्यतिरिक्त दुसरा कोणताही उपाय कोठेही नाही. (६)
निर्विण्णानां ज्ञानयोगो न्यासिनामिह कर्मसु ।
तेषु अनिर्विण्णचित्तानां कर्मयोगस्तु कामिनाम् ॥ ७ ॥
विरक्त फल कर्मी जे ज्ञानयोगास पात्र ते । वैराग्य नच ज्या झाले कर्म योगास पात्र ते ॥ ७ ॥
इह - यांमध्ये - कर्मसु निर्विण्णानां न्यासिनां - कर्म व तत्फल यांसंबंधाने विरक्त होऊन कर्मन्यास म्हणजे कर्मत्याग करणार्‍या ज्ञानी पुरुषांस - ज्ञानयोगः - ज्ञानयोग सांगितला - तु तेषु अनिर्विण्णचित्तांना कामिनां - पण, कर्मामध्येच अनासक्त नसणारे म्हणजे आसक्त असणार्‍या काम्यांसाठी - कर्मयोगः - कर्मयोग सांगितला. ॥७॥
ज्यांनी कर्मे आणि त्यांची फळे यांपासून विरक्त होऊन त्यांचा त्याग केला आहे, ते ज्ञानयोगाचे अधिकारी होत याउलट ज्यांच्या चित्तामध्ये वैराग्य उत्पन्न झालेले नसते, उलट त्यांची कामना असते, त्यांच्यासाठी कर्मयोग सांगितला आहे. (७)
यदृच्छया मत्कथादौ जातश्रद्धस्तु यः पुमान् ।
न निर्विण्णो नातिसक्तो भक्तियोगोऽस्य सिद्धिदः ॥ ८ ॥
न विरक्त विशेषो नी आसक्त तेवढा नसे । माझ्या कीर्तीत ज्या गोडी भक्तियोगात सिद्धि त्यां ॥ ८ ॥
तु - परंतु - यः पुमान् - ज्या पुरुषाला - यदृच्छया मत्कथादौ जातश्रद्धः - यदृच्छेनेच माझ्या कथांच्या ठिकाणी श्रद्धा उत्पन्न झाली - न निर्विण्णः न अतिसक्तः - जो विरक्तही नाही व फारसा आसक्तही नाही - अस्य - त्यांच्यासाठी - सिद्धिदः भक्तियोगः - सिद्धिप्रद भक्तियोग सांगितला. ॥८॥
पण जो मनुष्य अत्यंत विरक्तही नाही आणि अतिशय आसक्तही नाही, तसेच ज्याला पूर्वपुण्याईमुळे माझ्या कथा इत्यादींमध्ये श्रद्धा उत्पन्न झालेली असते, त्याला भक्तीयोगाने सिद्धी प्राप्त होते. (८)
तावत् कर्माणि कुर्वीत न निर्विद्येत यावता ।
मत्कथाश्रवणादौ वा श्रद्धा यावन्न जायते ॥ ९ ॥
वैराग्य होय पर्यंत अथवा मम कीर्तनी । भाव तो होय पर्यंत विधिने कर्म ते करा ॥ ९ ॥
यावता न निर्विद्येत - जोपावेतो पूर्ण वैराग्य प्राप्त झाले नाही - वा - अथवा - यावत् मत्कथाश्रवणादौ श्रद्धा न जायते - माझ्या गुणांच्या अनुवादादिमध्ये जोपावेतो श्रद्धा उत्पन्न होत नाही - तावत् - तोपर्यंत - कर्मांणि कुर्वीत - वेदविहित कर्मे केलीच पाहिजेत. ॥९॥
जोपर्यंत वैराग्य निर्माण होत नाही किंवा जोपर्यंत माझ्या कथांचे श्रवणकीर्तन इत्यादींविषयी श्रद्धा उत्पन्न होत नाही, तोपर्यंत कर्मे करावीत. (९)
स्वधर्मस्थो यजन् यज्ञैः अनाशीःकाम उद्धव ।
न याति स्वर्गनरकौ यद्यन्यन् न समाचरेत् ॥ १० ॥
वर्ण आश्रमि राहोनी यज्ञात यजिता मला । निष्काम करिता पुजा नर्क वा स्वर्ग ना मिळे ॥ १० ॥
उद्धव - उद्धवा - अनाशीःकामः - फलकामना नसणारा - स्वधर्मस्थः - वर्णाश्रमांतील स्वकर्तव्ये करणारा - यज्ञैः यजन् - वेदविहित यज्ञांचे यजन करीत असेल तर - यदि अन्यत् न समाचरेत् - जर त्याने विहितांचे उल्लंघन व अविहितांचा स्वीकार केला नसेल - स्वर्गनरकौ न याति - स्वर्गालाही जात नाही किंवा नरकातही पडत नाही. ॥१०॥
उद्धवा ! आपापल्या वर्णाश्रमधर्मानुसार फळाची आशा न करता यज्ञादी सत्कर्मे केली आणि निषिद्ध कर्मे केली नाहीत, तर त्याला स्वर्गनरकात जावे लागत नाही. (१०)
अस्मिंल्लोके वर्तमानः स्वधर्मस्थोऽनघः शुचिः ।
ज्ञानं विशुद्धमाप्नोति मद्भक्तिं वा यदृच्छया ॥ ११ ॥
धर्मनिष्ठ असोनीया निषिद्ध कर्म त्यागिता । रागादी त्यजिता पूर्ण तत्त्वभक्ति मिळे तया ॥ ११ ॥
अस्मिन् लोके वर्तमानः - ह्या भूमिलोकातच राहून - स्वधर्मस्थः - वर्णाश्रमविहित आचरण करणारा - अनघः शुचिः - निष्पाप आणि शुद्ध असेल तर - विशुद्धं ज्ञानं आप्नोति - निर्मल ज्ञान प्राप्त करून घेतो - वा - किंवा - यदृच्छया मद्भक्तिं (आप्नोति) - केव्हा केव्हा ईशेच्छेने माझी भक्ति करून मद्भक्त होतो. ॥११॥
आपल्या धर्माच्या ठिकाणी निष्ठा ठेवणारा या देहात राहूनच निषिद्ध कर्मे न करण्याने पवित्र होतो त्याला विशुद्ध ज्ञान प्राप्त होते किंवा त्याचे भाग्य असल्यास त्याला माझी भक्ती प्राप्त होते. (११)
स्वर्गिणोऽप्येतमिच्छंति लोकं निरयिणस्तथा ।
साधकं ज्ञानभक्तिभ्यां उभयं तद् असाधकम् ॥ १२ ॥
कर्माचा अधिकारो नी निषेध विधि लाभण्या । दुर्लभो माणुषो देह स्वर्गीचे देव इच्छिती ॥ भक्ती ज्ञान मिळे तेंव्हा स्वर्ग वा नर्क ना मिळे ॥ १२ ॥
स्वर्गिणः अपि - स्वर्गवासी सुद्धा - तथा निरयिणः - तसेच इतर म्हणजे उदाहरणार्थ नरकवासी दैत्यादि - एतं लोकं - ह्या मृत्युलोकाची - इच्छंति - इच्छा करतात - ज्ञानभक्तिभ्यां साधकं - हा भूलोक ज्ञानाच्या व भक्तिच्या द्वारा मोक्षाचा साधक आहे - उभयं - स्वर्गलोक व नरकलोक हे दोन्ही - तदसाधकं - ते मोक्षपद मिळवून देण्याला सर्वथा असमर्थ आहेत. ॥१२॥
स्वर्गातील देव आणि नरकातील लोकसुद्धा या मनुष्यदेहाची इच्छा करतात कारण हे शरीरच ज्ञान किंवा भक्ती यांचे साधन आहे स्वर्गीय किंवा नारकीय शरीरे फक्त भोगसाधने आहेत. (१२)
न नरः स्वर्गतिं काङ्क्षेत् नारकीं वा विचक्षणः ।
न इमं लोकं च काङ्क्षेत देहावेशात् प्रमाद्यति ॥ १३ ॥
चतुरे नच इच्छावा स्वर्ग वा नरको तसा । न इच्छा पुढती देह प्रमाद वाढतो पुन्हा ॥ १३ ॥
विचक्षणः नरः - विवेकी पुरुषाने - न स्वर्गतिं नारकीं वा कांक्षेत् - स्वर्गाची अथवा नरकाची इच्छा करूच नये - न इमं लोकं च कांक्षेत् - या भूलोकी पुनः येण्याचीही इच्छा धरू नये - देहावेशात् प्रमाद्यति - देहाच्या अभिमानामुळे विषयांशी आसक्त होऊन प्रमाद करण्याचा संभव आहे. ॥१३॥
विचारवंताने स्वर्ग, नरक किंवा या देह यांपैकी कशाचीही कामना करू नये कारण देहात अहंबुद्धी बाळगल्यामुळेच त्याच्याकडून प्रमाद घडतात. (१३)
एतद् विद्वान् पुरा मृत्योः अभवाय घटेत सः ।
अप्रमत्त इदं ज्ञात्वा मर्त्यमप्यर्थसिद्धिदम् ॥ १४ ॥
नर देह जरी मर्त्य तरी हा मोक्षदायक । सावधान त्वरे व्हावे साधना योजिणे पहा ॥ १४ ॥
एतत् विद्वान् सः - हे सर्व विवेकपूर्वक जाणणारा जो त्याने - मृत्योः पुरा - मृत्यु येण्याच्या पूर्वीच - अभवाय घटेत - पुनः जन्म येणारच नाही असा प्रयत्न करावा - इदं मर्त्यं अपि अर्थसिद्धिदं - हा भूलोकी असलेला नरदेह मर्त्य आहे, तरी मोक्षाची सिद्धि करून देणारा आहे - ज्ञात्वा - असे निश्चितपणे जाणून - अप्रमत्तः - सदैव सावधपणे मोक्षोपकारक शील ठेवावे. ॥१४॥
या शरीराला मरण असूनही ते परमात्मप्राप्ती करून देणारे आहे, असा विचार करून माणसाने सावधपणे मृत्यू येण्यापूर्वीच पुनर्जन्म टाळण्याचा प्रयत्न करावा. (१४)
छिद्यमानं यमैः एतैः कृतनीडं वनस्पतिम् ।
खगः स्वकेतं उत्सृज्य क्षेमं याति ह्यलंपटः ॥ १५ ॥ अहोरात्रैः छिद्यमानं बुद्ध्वाऽऽयुर्भयवेपथुः । मुक्तसङ्गः परं बुद्ध्वा निरीह उपशाम्यति ॥ १६ ॥
शरीर वृक्ष नी जीव खोप्यात राहतो तसा । अनासक्त असा पक्षी उडोनी मोक्ष पावतो ॥ काळ तो तोडितो वृक्षा आसक्ता दुःख लाभते ॥ १५ ॥ क्षणे क्षणे ग्रसी काळ कळता भय वाटते । आसक्ति सोडिता जीव स्वतात शांत होतसे ॥ १६ ॥
कृतनीडं वनस्पतिं - आपले घरटे ज्यावर बांधले आहे, असा जो वृक्ष तो - एतैः यमैः छिद्यमानं - ह्या प्रत्यक्ष दिसणार्‍या यमतुल्य पुरुषांकडून तोडला जात आहे - अलंपटः खगः - आसक्त न झालेला खग म्हणजे पक्षी - स्वकेतः उत्सृज्य - घरटयाला आश्रय देणारा वृक्ष टाकून देतो - क्षेमं याति हि - सुरक्षित स्थानी जातो. ॥१५॥ अहोरात्रैः छिद्यमानं आयुः - प्रत्येक दिवस आणि रात्र ही आपले आयुष्य एकसारखे तोडीत आहेत असे - बुद्ध्वा - जाणून - भयवेपथुः - मृत्युभयाने थरथर कापणार्‍या पुरुषाने वेळीच सावध होऊन - मुक्तसंग - अनासक्त, निःसंग होऊन - परं बुद्ध्वा - परमात्मास्वरूप जाणून - निरीहः - निरिच्छ व निष्कर्मा होऊन - उपशाम्यति - निर्भय विरक्तिसुखाचा आस्वाद घेणारा व्हावे. ॥१६॥
हे शरीर एक वृक्ष आहे यावर घरटे तयार करून जीवरूपी पक्षी त्यात राहातो पक्षी जसा तुटणारे झाड सोडून सुरक्षित जागी उडून जातो, त्याप्रमाणेच या शरीरवृक्षाला सुद्धा यमासारखे निर्दय पुरूष रात्रंदिवस तोडतच असलेले पाहून व त्यामुळे आपले आयुष्य क्षीण होत असलेले जाणून विषयलंपट नसलेला जीव भयकंपित होऊन शरीराची आसक्ती सोडून देतो व परमात्मतत्त्व जाणून घेऊन शांत होतो. (१५-१६)
( मिश्र )
नृदेहमाद्यं सुलभं सुदुर्लभं प्लवं सुकल्पं गुरुकर्णधारम् । मयानुकूलेन नभस्वतेरितं पुमान् भवाब्धिं न तरेत् स आत्महा ॥ १७ ॥
( इंद्रवज्रा ) हा दुर्लभो देह मिळोनि गेला जाताचि पायी गुरुच्या तसेची । नी भक्ति माझी करिताच मोक्ष न जो तरे तो बहु आत्मघाती ॥ १७ ॥
आद्यं - सर्व देहांत श्रेष्ठ - सुलभं - ईश्वरेच्छेने मात्र लाभलेला - सुदुर्लभं - स्वप्रयत्नाने मिळण्यास अति कठीण असणारा - सुकल्पं - मोक्षोपयोगी सर्व उपकरणांनी सज्ज असलेला - गुरुकर्णधारं - हितकर्ता गुरु हा ज्याचा नावाडी आहे असा - अनुकूलेन मया नभस्वता ईरितं - सदा अनुकूल असणारा जो मी परमेश्वर, त्या उपकारक वायुरूपी परमेश्वराने चालविलेला - प्लवं नृदेहं (प्राप्य) - नौकारूप मानवी देह प्राप्त झाला असताही - (यः) पुमान् - जो पुरुष - भवाब्धिं न तरेत् - संसारसागर तरून पलीकडे जाण्याचा प्रयत्न करीत नाही - सः आत्महा - तो खरोखर आत्मघाती होय. ॥१७॥
सर्व फळांची प्राप्ती करून देणारे पण मिळण्यास अत्यंत कठीण असे मानवशरीर ही एक सुदृढ नाव आहे गुरूंना तिचे कर्णधार करून आणि मलाच अनुकूल वायू करून जो मनुष्य या संसारसागरातून पार होत नाही, तो आत्मघातकीच होय. (१७)
( अनुष्टुप् )
यदाऽऽरंभेषु निर्विण्णो विरक्तः संयतेंद्रियः । अभ्यासेनात्मनो योगी धारयेद् अचलं मनः ॥ १८ ॥
( अनुष्टुप ) दिसता आपुले दोष उद्‌विग्ने योग साधुनी । आत्म्याशी अनुसंधावे माझ्या रूपी स्थिरावणे ॥ १८ ॥
यदा - जेव्हा - आरंभेषु निर्विण्णः - कर्मांसंबंधाने वीट येऊन - विरक्तः - वैराग्य पावतो - संयतेंद्रियः - आपली सर्व ज्ञानकर्मेंद्रिये निग्रहून - आत्मनः योगी - आत्मयोग करणारा जो पुरुष त्याने - अभ्यासेन - दृढ अभ्यास करून - मनः अचलं धारयेत् - मनाला निश्चल करून ठेवावे. ॥१८॥
कर्मामध्ये दोष पाहून त्यांचा उबग आल्यामुळे विरक्त झालेल्या योग्याने इंद्रियांवर ताबा मिळवून अभ्यासाने आपले मन स्थिर करावे. (१८)
धार्यमाणं मनो यर्हि भ्राम्यत् आशु अनवस्थितम् ।
अतन्द्रितोऽनुरोधेन मार्गेणात्मवशं नयेत् ॥ १९ ॥
मन चंचल ते होता त्वरेचि सावधान हो । समजावुनिया खूप आपुल्या यश ठेविणे ॥ १९ ॥
धार्यमाणं मनः - अशा रीतीने निश्चल झालेले मन - यर्हि - जेव्हा - आशु भ्राम्यत् - लवकरच भ्रमण करू लागते - अनवस्थितं - स्थानापासून भ्रष्ट होते - अनुरोधेन मार्गेण - मनाला प्रिय असणार्‍या मार्गानेच - अतंद्रितः - निरलसपणे व काळजीपूर्वक - आत्मवशं नयेत् - आपल्या आत्म्याच्या स्वाधीन होईल असे करावे. ॥१९॥
स्थिर करताना जर मन चंचल होऊन इकडेतिकडे भटकू लागले, तर ताबडतोब आळस न करता त्याची समजूत घालून ते आपल्या ताब्यात आणावे. (१९)
मनोगतिं न विसृजेत् जितप्राणो जितेंद्रियः ।
सत्त्वसंपन्नया बुद्ध्या मन आत्मवशं नयेत् ॥ २० ॥
इंद्रीय प्राण नी चित्ता क्षण ना मुक्त सोडणे । सत्वसंपन्न बुद्धीने मनाला रोधिणे हळू ॥ २० ॥
मनोगतिं न विसृजेत् - मनाची गति लक्षपूर्वक अवलोकावी - जितप्राणः - प्राणायामाने प्राणावर प्रभुत्व स्थापावे - जितेंद्रियः - इंद्रिये स्वाधीन करून घ्यावी - सत्त्वसंपन्नया बुद्ध्या - सत्त्वगुणांच्या संपत्तीने सुसंस्कृत झालेल्या बुद्धिसाह्याने - मनः - मन - आत्मवशं नयेत् - आपल्या ताब्यात ठेवावे. ॥२०॥
इंद्रिये आणि प्राण यांच्यावर विजय मिळवून मनाच्या हालचालींकडे दुर्लक्ष करू नये नंतर सत्त्वसंपन्न बुद्धीने मनाला आपल्या ताब्यात घ्यावे. (२०)
एष वै परमो योगो मनसः सङ्ग्रहः स्मृतः ।
हृदयज्ञत्वमन्विच्छन् दम्यस्येवार्वतो मुहुः ॥ २१ ॥
घोडेस्वार जसा घोडा चाल जाणोनि चालवी । तसेचि आपुल्या चित्ता चुचकारुनि आकळा ॥ चित्ताला ठेविणे शांत श्रेष्ठची योग हा असे ॥ २१ ॥
एषः मनसः संग्रहः - मनाला रुचिकर असणार्‍या मार्गाने त्याला वश करणे हाच - परमः योगः वै स्मृतः - मोक्षोपकारक योग उत्तमोत्तम आहे, असे म्हणतात - हृदयज्ञत्वं अन्विच्छन् - हा योग हृदयाचा म्हणजे मनाचा स्वभाव जाणून त्याच्या कलानेच आत्मप्राप्ति करून देतो - मुहुः दम्यस्य अर्वतः इव - अवखळ घोडयाला ताब्यात आणण्यासाठी घोडयाच्या खोडया जाणणारा चाबुकस्वार त्याच्या कलाने वागून त्याला ताब्यात आणतो-तसे. ॥२१॥
घोडेस्वार जसा प्रथम घोड्याच्या कलाने घेऊन नंतर त्याला आपल्या इच्छेप्रमाणे चालवतो, त्याचप्रमाणे मनाचे भाव जाणून घेऊन मनाला आपल्या ताब्यात ठेवणे हाच खरा योग होय. (२१)
साङ्ख्येन सर्वभावानां प्रतिलोमानुलोमतः ।
भवाप्ययावनुध्यायेन् मनो यावत्प्रसीदति ॥ २२ ॥
सांख्यशास्त्रे जसा देह सृष्टीचा क्रम बोलिला । तयाचा लय चिंतावा जो वरी चित्त ना स्थिर ॥ २२ ॥
सांख्येन - सांख्यप्रणीत तत्त्वविवेकाने - सर्वभावानां प्रतिलोमानुलोमतः - प्रतिलोममार्गे म्हणजे देहाचा पंचभूतांत, त्यांचा क्रमशः तन्मात्रांत, त्यांचा अहंकारमहदादिकांत लय म्हणजे मूळ प्रकृतीत प्रविष्ट होण्याच्या मार्गाने आणि अनुलोममार्गे म्हणजे प्रकृति-महत्-अहंकार, तन्मात्र पंचमहाभूते यांस जन्म देणार्‍या मार्गाने - भवाप्ययौ - जन्म व मरण या अवस्थांचे - यावत् मनः प्रसीदति - मन शांत व प्रसन्न होईपर्यंत - अनुध्यायेत् - वारंवार चिंतन करावे. ॥२२॥
सांख्यशास्त्रामध्ये प्रकृतीपासून शरीरापर्यंत पदार्थांच्या उत्पत्तीचा जो क्रम सांगितला आहे आणि ज्या क्रमाने त्यांचा प्रकृतीमध्ये लय सांगितला आहे, त्यांचे मन स्थिर होईपर्यंत सतत चिंतन करावे. (२२)
निर्विण्णस्य विरक्तस्य पुरुषस्योक्तवेदिनः ।
मनस्त्यजति दौरात्म्यं चिन्तितस्यानुचिन्तया ॥ २३ ॥
विरक्त जाहला तेणे बोधाने ज्ञान चिंतिणे । सुटते ममता तेणे चित्तही ते स्थिरावते ॥ २३ ॥
निर्विण्णस्य - विषयांचा वीट आलेल्या - विरक्तस्य - विरक्त झालेल्या - उक्तवेदिनः - गुरुच्या उपदेशानुरूप चालण्याचा निर्धार झालेल्या - पुरुषस्य - पुरुषाचे - मनः - मन - चिंतितस्य अनुचिंतया - चिंतित आत्मविषयाचेच वारंवार, अखंड चिंतन करिते म्हणून - दौरात्म्यं - देहादिकांचा अभिमान - त्यजति - टाकून देते. ॥२३॥
जो मनुष्य विषयांचा उबग आल्याने संसारातून विरक्त झाला आहे आणि जो गुरूंचा उपदेश चांगल्या प्रकारे जाणून घेऊन आत्मस्वरूपाच्याच चिंतनात मग्न राहातो, त्याचे मन चंचलता सोडून देते. (२३)
यमादिभिः योगपथैः आन्वीक्षिक्या च विद्यया ।
ममार्चोपासनाभिर्वा नान्यैर्योग्यं स्मरेन्मनः ॥ २४ ॥
यमादी योग मार्गाने आत्मविंद्ये स्मरा मला । कर्म ज्ञान नि भक्तीच्या विण ना मार्ग अन्य तो ॥ २४ ॥
यमादिभिः योगपथैः - यमनियमप्रभृति आहेत ज्यांमध्ये अशा योगमार्गांनी - आन्वीक्षिक्या च विद्यया - तत्त्वशोधन करणार्‍य़ा विद्येनेही - वा - अथवा - मम अर्चोपासनाभिः - माझे पूजन, भजन, सेवा या साधनांनीच - मनः - मन - योग्यं स्मरेत् - योग्य अशा परमात्म्याचेच स्मरण करीत राहील, किंवा मनाला परमात्मस्मरण करण्यास लावावे - न अन्यैः - योग, आन्वीक्षिकी अथवा भक्ति या व्यतिरिक्त अन्य उपाय मनाला ईशस्मरणासाठी करू देऊ नयेत. ॥२४॥
यम, इत्यादी योगमार्गांनी, आत्मविद्येने किंवा माझ्या भक्तीने मन चिंतनास योग्य अशा परमात्म्याचे चिंतन करू लागते याखेरीज दुसरा कोणताही उपाय नाही. (२४)
यदि कुर्यात्प्रमादेन योगी कर्म विगर्हितम् ।
योगेनैव दहेदंहो नान्यत्तत्र कदाचन ॥ २५ ॥
निंद्य कर्म जसा योगी न करी परि तो कधी । प्रमादे वागता तैसे योगाने पाप जाळितो ॥ कृच्छ्चंद्रायणादींनी कधी ना धुविणे तया ॥ २५ ॥
यदि प्रमादेन - जर कदाचित प्रमत्त होऊन - योगी - ज्ञानी पुरुष - विगर्हितं कर्म कुर्यात् - निंद्य कर्म करील - अंहः - पापकर्म - योगेन एव दहेत् - ज्ञानयोगानेच योग्याने जाळावे - तत्र - तेथे - कदाचन - केव्हाही - अन्यत् न - अन्य उपाय करू नये. ॥२५॥
जर एखादेवेळेस योग्याकडून एखादा प्रमाद घडलाच, तर त्याने ते पाप योगसाधनेनेच जाळून टाकावे यासाठी त्याला दुसर्‍या प्रायश्चित्ताची आवश्यकता नाही. (२५)
स्वे स्वेऽधिकारे या निष्ठा स गुणः परिकीर्तितः ।
कर्मणां जात्यशुद्धानां अनेन नियमः कृतः । गुणदोषविधानेन सङ्गानां त्याजनेच्छया ॥ २६ ॥
आपुल्या अधिकाराच्या निष्ठा त्या गुण ते पहा । त्यजिणे विषवासक्ती तोचि विधि निषेध की ॥ जात्त्या अशुद्ध ते कर्म नियमी शास्त्र ते तया । शक्य तो त्या प्रवृत्तींचा संकोच करणे बरे ॥ २६ ॥
स्वे स्वे अधिकारे या निष्ठा - स्वतःच्या वर्णाचे व आश्रमाचे कर्तव्यांच्या ठिकाणी जी दृढ निष्ठा असते - सः गुणः परिकीर्तितः - तो उत्तमोत्तम गुणच होय, असे ज्ञाते म्हणतात - कर्मणां जात्यशुद्धानां - कर्म म्हटले की ते जन्मतःच अशुद्ध, पापात्मक असते - संगानां त्याजनेच्छया - कर्मासक्तीचा व कामासक्तीचा जीवांनी त्याग करावा, असे शास्त्राचे मनोगत असल्यामुळे - अनेन गुणदोषविधानेन नियमः कृतः - शास्त्राने, शास्त्रांतील गुणांच्या व दोषांच्या विधानांनी प्रवृत्तीला नियमित केले आहे. ॥२६॥
स्वधर्माचे निष्ठेने आचरण करणे, हाच गुण आहे स्वभावतःच अशुद्ध असणार्‍या कर्मांच्या आसक्तीचा त्याग करण्यासाठीच त्यांच्यातील गुणदोष दाखवून त्यांचे नियमन केले आहे. (२६)
जातश्रद्धो मत्कथासु निर्विण्णः सर्वकर्मसु ।
वेद दुःखात्मकान् कामान् परित्यागेऽप्यनीश्वरः ॥ २७ ॥ ततो भजेत मां प्रीतः श्रद्धालुर्दृढनिश्चयः । जुषमाणश्च तान्कामान् दुःखोदर्कांश्च गर्हयन् ॥ २८ ॥
माझ्या कथेत श्रद्धा ज्यां वासना दुःख जाणितो । अशक्य विषयी त्याग तयाने भोग भोगिणे ॥ २७ ॥ स्वताला निंदिणे त्याने दुःखे दुर्भाग्य मानणे । सुटण्या योजिणे युक्ती श्रद्धेने भजनी रमो ॥ २८ ॥
मत्कथासु जातश्रद्धः - माझ्या चरित्रावर ज्याची श्रद्धा बसू लागल्यामुळे - सर्वकर्मसु निर्विण्णः - सर्व कर्मांचा त्याला वीट येऊ लागतो - दुःखात्मकान् कामान् वेद - यच्चावत् सर्व कामना दुःखात्मक आहेत असे कळले तरी - परित्यागे अपि अनीश्वरः - कामना नष्ट करण्याच्या कामी तो असमर्थच असतो. ॥२७॥ श्रद्धालुः दृढनिश्चयः - माझ्यावर श्रद्धा ठेवली असता सर्व मनोरथ पूर्ण होतील असा पक्का निश्चय झाला म्हणजे - ततः - नंतर - मां प्रीतः भजेत - माझ्यावरच प्रेम ठेऊन माझी भक्ति करावी - च - आणि - तान् कामान् जुषमाणः - ते इष्ट विषय सेवीत असतानाच - दुःखोदर्कान् च गर्हयन् - विषय दुःखात्मकच होत अशी त्या विषयांची निर्भत्सना करावी. ॥२८॥
माझ्या कथांमध्ये ज्याला श्रद्धा आहे आणि ज्याला सर्व कर्मांविषयी वैराग्य उत्पन्न झाले आहे, तसेच ज्याला सर्व विषय दुःखरूप आहेत, हेही माहीत आहे, पण तो ते सोडू शकत नसला, तरी त्याने दृढनिश्चयाने, श्रद्धेने आणि प्रेमाने माझे भजन करावेच मात्र विषयसेवन करताना परिणामी ते दुःख देणारे आहेत, असे मानून त्यांच्यात दोषच पाहावेत. (२७-२८)
प्रोक्तेन भक्तियोगेन भजतो मासकृन्मुनेः ।
कामा हृदय्या नश्यन्ति सर्वे मयि हृदि स्थिते ॥ २९ ॥
भजता नित्य भावाने मी वसे हृदयीं तया । वसता मी हृदीं त्याच्या संस्कारे गुण नष्टती ॥ २९ ॥
प्रोक्तेन भक्तियोगेन - मागे जो भक्तियोग सांगितला आहे त्याचा स्वीकार करून - असकृत् मा भजतः मुनेः - अखंडपणे माझे भजन चिंतन करणार्‍या मुनींचे - सर्वे हृदय्याः कामाः नश्यंति - अंतःकरणात राहणारे सर्व काम नष्ट होतात - मयि हृदि स्थिते - मी परमेश्वर त्याच्या अंतःकरणात वास्तव्य करीत असतो. ॥२९॥
अशा प्रकारे मी सांगितलेल्या भक्तियोगाने निरंतर माझे भजन करण्यामुळे मी त्या साधकाच्या हृदयात येऊन बसतो त्यामुळे हृदयातील सर्व वासना नष्ट होतात. (२९)
भिद्यते हृदयग्रन्थिः छिद्यन्ते सर्वसंशयाः ।
क्षीयन्ते चास्य कर्माणि मयि दृष्टेऽखिलात्मनि ॥ ३० ॥
साक्षात्कार तया होतो हृदींच्या ग्रंथि नष्टती । संशयो मिटती सारे वासना क्षीण होत त्या ॥ ३० ॥
मयि अखिलात्मनि दृष्टे - सर्वांचा आत्मा जो मी त्याचे दर्शन झाले असता - हृदयग्रंथिः भिद्यते - हृदयातील अज्ञानाची गाठ फुटते - सर्वसंशयाः छिद्यंते - सर्व संशयांचा उच्छेद होतो - अस्य कर्माणि क्षीयंते च - व मद्‍भक्ताची सर्व पूर्वसंचित कर्मे नष्टफल होतात. ॥३०॥
अशा तर्‍हेने जेव्हा त्याला माझ्या सर्वात्म्याचा साक्षात्कार होतो, तेव्हा त्याच्या हृदयातील अज्ञान दूर होते त्याचे सर्व संशय छिन्नविच्छिन्न होतात आणि कर्मवासना सर्वथैव क्षीण होऊन जातात. (३०)
तस्मान्मद्‍भक्तियुक्तस्य योगिनो वै मदात्मनः ।
न ज्ञानं न च वैराग्यं प्रायः श्रेयो भवेदिह ॥ ३१ ॥
भक्तियुक्त असा योगी चिंतनी मग्न राहता । नसता ज्ञान वैराग्य तरी तो मज पावतो ॥ ३१ ॥
तस्मात् - म्हणून - मदात्मनः मद्‍भक्तियुक्तस्य योगिनः - माझ्या आत्मत्वाने माझेच चिंतन करणार्‍या योग्याला - न ज्ञानं न च वैराग्यं इह प्रायः श्रेयः भवेत् वै - ज्ञान व वैराग्य येथे सामान्यतः कल्याणवह होणे असंभवनीय आहे. ॥३१॥
असा माझ्या भक्तीने युक्त असलेला जो योगी माझ्याच चिंतनात मग्न राहातो, त्याला ज्ञान किंवा वैराग्य नसले, तरी इहलोकी त्याचे कल्याण निश्चितपणे होते. (३१)
यत्कर्मभिर्यत्तपसा ज्ञानवैराग्यतश्च यत् ।
योगेन दानधर्मेण श्रेयोभिः इतरैरपि ॥ ३२ ॥ सर्वं मद्‍भक्तियोगेन मद्‍भक्तो लभतेऽञ्जसा । स्वर्गापवर्गं मद्धाम कथञ्चिद् यदि वाञ्छति ॥ ३३ ॥
ज्ञान कर्म तपे योगे वैराग्य ज्ञानधर्म या । साधनीं मिळतो स्वर्ग अपवर्ग नि धामही ॥ ३२ ॥ भक्तीयोग प्रभावाने माझ्या भक्तास सर्व ते । सहजी लाभते सत्य इच्छा ती कारिता तशी ॥ ३३ ॥
यत् कर्मभिः, यत् तपसा, यत् ज्ञानवैराग्यतः च - जे वेदविहित कर्मांनी, तपाने ज्ञानयुक्त वैराग्याने अथवा वैराग्ययुक्त ज्ञानाने आणि - योगेन, दानधर्मेण, इतरैः श्रेयोभिः अपि - योगाभ्यासाने, दानधर्मांनी, इतर मोक्षोपकारक साधनांनी. ॥३२॥ मद्‍भक्तियोगेन - माझ्या भक्तीने - मद्‍भक्तः सर्वं अंजसा लभते - माझ्या निष्काम भक्ताला सहज व अनायासे मिळते - कथंचित् यदि वांछति - जर कधीकाळी चुकून वांछा झालीच तर - स्वर्गापवर्गं, मद्धाम - स्वर्ग, मोक्ष, किंवा माझे धाम वैकुंठ हवे ते मिळते. ॥३३॥
कर्म, तपश्चर्या, ज्ञान, वैराग्य, योगाभ्यास, दानधर्म आणि अन्य कल्याणसाधनांनी जे प्राप्त होऊ शकते, ते सर्व, माझा भक्त माझ्या भक्तियोगाने स्वर्ग, मोक्ष किंवा माझे वैकुंठधाम यांपैकी ज्याची इच्छा करतो, ते सहजासहजी मिळवितो. (३२-३३)
न किञ्चित् साधवो धीरा भक्ता ह्येकान्तिनो मम ।
वाञ्छन्त्यपि मया दत्तं कैवल्यं अपुनर्भवम् ॥ ३४ ॥
अनन्य प्रेमि जे संत इच्छिता सर्व देइ मी । मोक्ष कैवल्यहि देतो अन्य ते काय सांगणे ॥ ३४ ॥
साधवः धीराः मम एकांतिनः भक्ताः - साधुवृत्ति धैर्यवंत व बुद्धिवंत असे माझी अनन्य भक्ति करणारे जे मद्भक्त त्यांना - नहि किंचित् वांच्छंति - काही सुद्धा इच्छा नसते - अपि मया दत्तं अपुनर्भवं कैवल्यं - मी स्वतः होऊन त्यास अर्पण केलेली जन्ममरणशून्य, मुक्तस्थितीही त्यास नको असते. ॥३४॥
माझे अनन्य प्रेमी, धीर, साधू भक्त स्वतः तर कशाचीच इच्छा करीत नाहीत किंबहुना मी त्यांना कैवल्य, किंवा पुनर्जन्माचा अभाव जरी देऊ केला, तरी तोसुद्धा ते घेऊ इच्छित नाहीत. (३४)
नैरपेक्ष्यं परं प्राहुः निःश्रेयसमनल्पकम् ।
तस्मान्निराशिषो भक्तिः निरपेक्षस्य मे भवेत् ॥ ३५ ॥
निरपेक्ष्या दुजे नाम श्रेष्ठ कल्याण हे असे । म्हणोनी मम ती भक्ती निष्काम करणे पहा ॥ ३५ ॥
नैरपेक्ष्यं परं अनल्पकं - निरपेक्षता हेच अति श्रेष्ठ, अति महत्त्वाचे व महनीय - निःश्रेयसं प्राहुः - निःश्रेयस-सर्वोत्तम कल्याण होय असे म्हणतात - तस्मात् - म्हणून - निराशिषः निरपेक्षस्य - सर्वथा निरपेक्ष असल्यामुळे जो काही न मागणारा असतो त्याला - मे भक्तिः भवेत् - माझी भक्ति जडेल. ॥३५॥
कशाचीही अपेक्षा न करणे यालाच श्रेष्ठ निःश्रेयस म्हणतात म्हणून ज्याला कोणतीही कामना किंवा अपेक्षा नाही, त्याचीच माझे ठिकाणी भक्ती निर्माण होते. (३५)
न मय्येकान्तभक्तानां गुणदोषोद्‍भवा गुणाः ।
साधूनां समचित्तानां बुद्धेः परमुपेयुषाम् ॥ ३६ ॥
समदर्शि महात्म्यांना बुद्धिने तत्व लाभता । विधि निषेध पापो नी पुण्याचा स्पर्श ना तया ॥ ३६ ॥
मयि एकांतभक्तानां - माझ्या ठिकाणी अनन्य भक्ति असलेले - साधूनां - साधू - समचित्तानां - समचित्त - बुद्धेः परं उपेयुषां - बुद्धीच्या पलीकडे असणार्‍याची गाठ पडलेले जे मद्भक्त त्यांस - गुणदोषोद्‍भवा गुणाः न - विहिताचरणापासून होणारे गुण व निषिद्धाचरणापासून होणारी पापे नसतात. ॥३६॥
जे बुद्धीच्याही पलीकडे असलेल्या परमात्मतत्त्वाला प्राप्त झाले आहेत, त्या माझ्या समदर्शी महात्म्यांचा आणि माझ्या अनन्यप्रेमी भक्तांचा, या विधिनिषेधांद्वारे होणार्‍या पुण्यपापांशी काहीही संबंध असत नाही. (३६)
एवमेतान्मया दिष्टान् अनुतिष्ठन्ति मे पथः ।
क्षेमं विन्दन्ति मत्स्थानं यद्‍ ब्रह्म परमं विदुः ॥ ३७ ॥
ज्ञान भक्ति नि कर्माने या परी घेइ आश्रयो । ब्रह्मतत्त्वासि जाणोनी ते येती मम धामि की ॥ ३७ ॥
एवं मया आदिष्टान् एतान् मे पथः - याप्रमाणे मी सांगितलेल्या या माझ्या प्राप्तीच्या उपायांचे - अनुतिष्ठंति - अनुष्ठान करतात - क्षेमं मत्स्थानं विंदंति - ते सर्वथा निर्भय असे माझे धाम प्राप्त करून घेतात - यत् परमं ब्रह्म विदुः - ज्या स्थानालाच परब्रह्म असे म्हणतात. ॥३७॥
अशा प्रकारे जे लोक मी सांगितलेल्या या ज्ञान, भक्ती आणि कर्ममार्गाचा आश्रय घेतात, ते माझ्या परमकल्याणस्वरूप अशा धामाला प्राप्त होतात कारण परब्रह्मतत्त्व त्यांनी जाणलेले असते. (३७)
इति श्रीमद्‍भागवते महापुराणे पारमहंस्यां |