|
|
|
श्रीमद् भागवत पुराण वानप्रस्थ संन्यासाश्रमधर्म निरूपणम् - वानप्रस्थ आणि संन्याशाचे धर्म - संहिता - अन्वय - अर्थ समश्लोकी - मराठी
वनं विविक्षुः पुत्रेषु भार्यां न्यस्य सहैव वा ।
वन एव वसेत् शांतः तृतीयं भागमायुषः ॥ १ ॥
इच्छिता वानप्रस्थाते पत्‍नि पुत्रासि सोपवा । किंवा सवेचि घेवोनी वनात शांत राहणे ॥ १ ॥
पुत्रेषु भार्यां न्यस्य - पुत्रांच्या हाती आपल्या भार्येला देऊन - वा - अथवा - सह एव - आपल्या स्वतःबरोबर घेऊन - वनं विविक्षुः - वानप्रस्थ आश्रमात शिरु इच्छिणार्‍या गृहस्थाने आयुषः तृतीयं भागं - आपल्या आयुष्याचा तिसरा भाग - वने एव शांत वसेत् - अरण्यामध्येच शांत वृत्तीने वास्तव्य करून घालवावा. ॥ १ ॥
श्रीकृष्ण म्हणतात गृहस्थाश्रमी मनुष्य जर वानप्रस्थआश्रमात जाऊ इच्छित असेल, तर त्याने आपल्या पत्‍नीला पुत्रांकडे सोपवावे किंवा आपल्याबरोबर घेऊन जावे आणि आपल्या आयुष्याचा तिसरा भाग वनातच राहून शांत चित्ताने व्यतीत करावा. (१)
कन्दमूल फलैः वन्यैः मेध्यैः वृत्तिं प्रकल्पयेत् ।
वसीत वल्कलं वासः तृण-पर्ण अजिनानि च ॥ २ ॥
कंद मुळे फळे भक्षो निर्वाह ,वल्कले करो । किंवा गवत पाने वा ल्यावे ते मृगचर्मची ॥ २ ॥
वन्यैः मेध्यैः कंदमूलफलैः - वनात उत्पन्न होणारी परंतु मेध्य (पवित्र) असणारी कंद, मुळे व फळे यांवरच - वृत्तिं प्रकल्पयेत् - आपला उदरनिर्वाह करावा - वल्कलं तृण-पर्ण - झाडांच्या साली, गवत, पाने - अजिनानि च वासः वसीत - अथवा व्याघ्रमृगादिकांची कातडी, हीच वस्त्रे वानप्रस्थाने स्वीकारावी. ॥ २ ॥
वनातील पवित्र कंदमुळे आणि फळे खाऊनच त्याने उदरनिर्वाह करावा वस्त्रांऐवजी झाडांच्या साली, झाडांची पाने, मृगचर्म यांचाच उपयोग करावा. (२)
केश रोम नख-श्मश्रु मलानि बिभृयाद् दतः ।
न धावेद् अप्सु मज्जेत त्रि कालं स्थण्डिलेशयः ॥ ३ ॥
न धुवा दाढि नी केस हातही घासणे नको । त्रिकाल स्नान घेवोनी झोपणे पृथिवीवरी ॥ ३ ॥
केश रोम-नख-श्मश्रु - डोकीचे केस, काखेतील वगैरे रोम, नखे, तोंड, ओठ यांवरील श्मश्रु - मलानि बिभृयात् - आणि अंगावरील मळ हे जसेच्या तसे ठेवावे - दंतः न घावेत् - दात धुवू नयेत - त्रिकालं अप्सु मज्जेत - तिन्ही काळी पाण्यात डुंबावे - स्थंडिलेशयः - भुईवरच निद्रा करावी. ॥ ३ ॥
केस, लव, नखे आणि दाढीमिशारूप शरीरावरील मळ काढू नये दात दंतमंजन इत्यादीने घासू नयेत पाण्यात शिरून दिवसातून तीन वेळा स्नान करावे आणि जमिनीवरच झोपावे. (३)
ग्रीष्मे तप्येत पञ्चाग्नीन् वर्षासु आसारषाड् जले ।
आकण्थमग्नः शिशिरे एवंवृत्तः तपश्चरेत् ॥ ४ ॥
ग्रिष्मी पंचाग्नि तो व्हावा पाऊस अंगि साहिणे । आकंठ जळि डुंबोनी घोर ते तप साधिणे ॥ ४ ॥
ग्रीष्मे पंच अग्नीन् तप्येत - ग्रीष्मऋतूत (उन्हाळ्यात) पंचाग्निसाधन करावे, चोहीकडे अग्नि पेटवून भर उन्हात उभे रहावे - वर्षासु आसारषाट् - वर्षाऋतूत (पावसाळ्यात) मुसळासारख्या धारेचा पाऊस म्हणजे आसार, तो षाट् म्हणजे सहन करावा - शिशिरे जले आकंठमग्नः - शिशिर ऋतूत (हिवाळ्यात) आकंठ पाण्यात उभे राहावे - एवंवृत्तः - अशाप्रकारचे वर्तन ठेऊन - तपः चरेत - तपाचे आचरण करावे. ॥ ४ ॥
उन्हाळ्यात चार बाजूला अग्निकुंडे पेटवून त्यामध्ये राहून डोक्यावर ऊन घ्यावे हे पंचाग्निसाधन होय पावसाळ्यात अंगावर पावसाचा मारा सहन करावा थंडीच्या दिवसात गळ्यापर्यंत पाण्यात बुडून राहावे अशा रीतीने राहून तप करावे. (४)
अग्निपक्वं समश्नीयात् कालपक्वं अथापि वा ।
उलूखल-अश्मकुट्टो वा दंतोलूखल एव वा ॥ ५ ॥
खावे कंद न भाजोनी समयी फळ पक्व घे । दगडें ठेवुनी घ्यावे चावोनी भक्षिणे पहा ॥ ५ ॥
अग्निपक्वं अथ - अग्नीवर शिजवून अथवा भाजून तयार केलेले - कालपक्वं अपि वा समश्नीयात् - किंवा कालौघातच पिकलेले अन्न सेवावे - वा उलूखल-अश्मकुटटः - उखळात कांडून अथवा दगडाने ठेचून - वा - अथवा - दंतोलूखलः एव - दातांचेच उखळ करून म्हणजे दातांनी चावून खाणारा वानप्रस्थ असावा. ॥ ५ ॥
अग्नीत भाजलेले अन्न किंवा काळानुसार पिकलेली फळे खाऊन भूक भागवावी ते बारीक करण्याची आवश्यकता असेल, तर उखळामध्ये घालून किंवा दगडांनी ठेचून कुटावे, किंवा दातांनी चावून खावे. (५)
स्वयं सञ्चिनुयात् सर्वं आत्मनो वृत्तिकारणम् ।
देश काल बलाभिज्ञो नाददीतान् यदाऽऽहृतम् ॥ ६ ॥
जिथे कांही जसे लाभे आणावे गरजेस ते । संचयो नच तो व्हावा दुजांचे नच घे मुळी ॥ ६ ॥
आत्मनः वृत्तिकारणं - आपल्या जीवितासाठी जे काय लागते ते - सर्वं स्वयं संचिनुयात् - सर्व स्वतः संपादावे - देश-काल-बल-अभिज्ञः - देश काल व आपले बल जाणणारा जो वनवासी त्याने - अन्यदा आहृतं न आददीत - दुसर्‍याने आणलेल्या अशा वस्तूंचा स्वीकार केव्हाही करू नये. ॥ ६ ॥
देश, काळ आणि आपल्या शरीराची कुवत पाहून पोट भरण्यासाठी लागणारी सर्व सामग्री स्वतःच जमवावी दुसर्‍यांनी दिलेल्या वस्तू वापरू नयेत. (६)
वन्यैः ह्चरु-पुरोडाशैः निर्वपेत् कालचोदितान् ।
न तु श्रौतेन पशुना मां यजेत वनाश्रमी ॥ ७ ॥
पुरोडाश चरू आदी करणे वनधान्य नी । तसेच पशुच्या व्दारा करावे मम यज्ञ ते ॥ ७ ॥
वन्यैः चरुपुराडोशेः - वनामध्ये उत्पन्न झालेल्या फळादिकांनी पुरोडाश म्हणजे आहुति समर्पण करून - कालचोदितान् निर्वपेत् - यथाकाली आग्रयणादि सांवत्सरिक विधि उरकून घ्यावे - तु वनाश्रमी - परंतु वानप्रस्थ आश्रम घेतलेल्या पुरुषाने माझे आराधन - श्रौतेन पशुना मां न यजेत - श्रुतीने सांगितलेल्या पशूची हत्या करून- करू नये. ॥ ७ ॥
वानप्रस्थ आश्रम स्वीकारलेल्याने वनातील वस्तूंनीच चरू, पुरोडाश इत्यादी हविष्यान्न तयार करावे त्याचपासून त्या त्या वेळच्या गोष्टी कराव्यात वेदविहित पशुबलीने माझे यजन करू नये. (७)
अग्निहोत्रं च दर्शश्च पौर्णमासश्च पूर्ववत् ।
चातुर्मास्यानि च मुनेः आम्नातानि च नैगमैः ॥ ८ ॥
अग्निहोत्र नि ते दर्श पूर्णमास तसेचि ते । चातुर्मासादिको सर्व गृहस्थ परि ते करो ॥ ८ ॥
मुनेः च - मुनीला म्हणजे वानप्रस्थाला - नैगमैः आम्नातानि - श्रुतींनी सांगितलेली कर्मे गृहस्थाश्रमात असल्याप्रमाणे करावी - पूर्ववत् अग्निहोत्रं च दर्शः च पूर्णमासः - पूर्वीप्रमाणे अग्निहोत्र दर्श-अमावास्येला व पूर्ण-पूर्णिमेला विहित केलेले कर्म, - च चातुर्मास्यानि च - आणि चातुर्मास्ये-चारचार महिन्यांनी होणार्‍य़ा इष्टि अवश्य कराव्या. ॥ ८ ॥
वानप्रस्थाश्रमीयांसाठी वेदवेत्त्यांनी अग्निहोत्र, दर्शपूर्णमास, तसेच चातुर्मास्य याग इत्यादी गृहस्थाश्रमाप्रमाणेच करावेत, असे सांगितले आहे. (८)
एवं चीर्णेन तपसा मुनिः र्धमनिसंततः ।
मां तपोमयमाराध्य ऋषिलोकाद् उपैति माम् ॥ ९ ॥
घोर तप असे होता शिरा अंगास सर्व त्या । दिसती ऋषिलोकाने अंती तो मज प्राप्त हो ॥ ९ ॥
एवं चीर्णेन तपसा - याप्रमाणे आचरिलेल्या तपःसाहाय्याने - तपोमयं मां आराध्य - तपःस्वरूप जो मी त्या माझे आराधन करून - धमानिसंततः मुनिः - शिरांचे जाळे स्पष्ट दिसत आहे असा कृश मुनि - ऋषिलोकात् - ऋषिभुवनात जाऊन - मां उपैति - माझ्य़ा लोकाप्रत येतो. ॥ ९ ॥
अशा प्रकारे तपाचे आचरण करीत कृश झालेला मुनी तपोमूर्तिस्वरूप माझी आराधना करून प्रथम ऋषिलोकात जातो व नंतर तेथून माझ्या लोकी येतो. (९)
यस्तु एतत्कृच्छ्रतः चीर्णं तपो निःश्रेयसं महत् ।
कामायाल्पीयसे युञ्ज्याद् बालिशः कोऽपरस्ततः ॥ १० ॥
कष्टाने तप हे ऐसे करिता स्वर्ग आदि ते । इच्छिता मूर्खता जाणा निष्काम करणे तप ॥ १० ॥
यः तु - जो पुरुष तर - एतत् कृच्छ्‌रतः चीर्ण, - हे मोठया कष्टाने चीर्ण म्हणजे आचरिलेले - निःश्रेयसं महत् तपः - व निःश्रेयस म्हणजे मोक्षदायक म्हणून मोठया योग्यतेचे जे तप त्याचा - अल्पीयसे कामाय युञ्ज्यात् - क्षुद्र अशा विषयप्राप्तीकडे विनियोग करतो - ततः अपरः कः बालिशः - त्याच्यापेक्षा दुसरा मूर्ख कोण आहे बरे ? ॥ १० ॥
जो मनुष्य अतिशय कष्टाने केलेली आणि मोक्ष देणारी ही महान तपश्चर्या क्षुद्र फळांच्या प्राप्तीसाठी करतो, त्याच्याइतका मूर्ख कोण असेल बरे ? (१०)
यदा असौ नियमेऽकल्पो जरया जातवेपथुः ।
आत्मन्यग्नीन् समारोप्य मच्चित्तोऽग्निं समाविशेत् ॥ ११ ॥
जर हे शक्य ना होय वृद्धत्वी देह कंपतो । माझ्यात लाउनी चित्त अग्नीत देह त्यागिणे ॥ ११ ॥
यदा - जेव्हा - जरया जातवेपथुः - वार्धक्यामुळे शरीराला कंप उत्पन्न झालेला - असौ नियमे अकल्पः - हा वनवासातील विधि यथासांग करण्यास असमर्थ झाला - अग्नीन् आत्मनि समारोप्य - अग्नीचा आत्मस्वरूपामध्ये समारोप करावा - मच्चित्तः - माझे मात्र चिंतन करीत करीत - अग्निं समाविशेत् - आपण म्हणजे आपला स्वतःचा देह अग्नीला अर्पण करावा. ॥ ११ ॥
जेव्हा वानप्रस्थाश्रमी आपल्या आश्रमाच्या नियमांचे पालन करण्यास असमर्थ होतो, म्हातारपणामुळे त्याचे शरीर थरथर कापू लागते, तेव्हा भावनेने अंतःकरणात यज्ञाच्या अग्नींची स्थापना करावी आणि आपले मन माझे ठिकाणी लावून अग्नीत प्रवेश करावा. (११)
यदा कर्मविपाकेषु लोकेषु निरयात्मसु ।
विरागो जायते सम्यङ् न्यस्ताग्निः प्रव्रजेत्ततः ॥ १२ ॥
इच्छिता लाभतो स्वर्ग दुःखपूर्णचि तो असे । वैराग्यपूर्ण ते व्हावे त्यागे संन्यास घेइजे ॥ १२ ॥
(पण) यदा - जेव्हा - कर्मविपाकेषु - कर्मविपाक म्हणजे कर्मफलभूत - निरयात्मसु लोकेषु - म्हणूनच अत्यंत दुःखरूप जे सर्व निरयात्मक लोक त्याविषयी - विरागः जायते - वैराग्य उत्पन्न होते - सम्यङ्‌न्यस्ताग्निः - शास्त्रोक्त पद्धतीने ज्याने अग्नीचाही त्याग सर्वथा केला आहे - ततः प्रव्रजेत् - नंतर संन्यास घ्यावा. ॥ १२ ॥
कर्मांचे फळ म्हणून जे लोक प्राप्त होतात, ते नरकाप्रमाणे दुःखपूर्ण आहेत, असे वाटून जर पूर्ण वैराग्य आले, तर विधिपूर्वक अग्नींचा त्याग करून संन्यास ग्रहण करावा. (१२)
इष्ट्वा यथोपदेशं मां दत्त्वा सर्वस्वमृत्विजे ।
अग्नीन् स्वप्राण आवेश्य निरपेक्षः परिव्रजेत् ॥ १३ ॥
इच्छिता वानप्रस्थी तो संन्यासा अष्ट श्राद्ध ते । प्रजापत्यादि यज्ञाने मजला यजिणे असे ॥ मेळावे प्राणि यज्ञाग्नी स्वच्छंद फिरणे पहा ॥ १३ ॥
मां यथोपदेशं इष्ट्वा - संन्यास घेण्यापूर्वी शास्त्रात सांगितलेल्या इष्टीने माझे आराधन वानप्रस्थाने करावे - ऋत्विजे सर्वस्वं दत्वा - आपले जे काय असेल, ते सगळेच्या सगळे ऋत्विजाला द्यावे - स्वप्राणे अग्नीन् आवेश्य - सर्व अग्नीस आपल्या प्राणात-स्वरूपात स्थिर ठेवावे, म्हणजे त्याचा लय स्वरूपात करावा - निरपेक्षः - निष्काम झालेल्या वानप्रस्थाने - परिव्रजेत् - संन्यास घ्यावा. ॥ १३ ॥
ज्याला संन्यास घ्यावयाचा असेल त्याने शास्त्रानुसार मला उद्देशून यज्ञ करावा नंतर आपले सर्वस्व ऋत्विजाला देऊन टाकावे यज्ञाचे अग्नी आपल्या प्राणात विलीन करावेत आणि नंतर कसलीही अपेक्षा न ठेवता संन्यास ग्रहण करावा. (१३)
विप्रस्य वै संन्यसतो देवा दारादिरूपिणः ।
विघ्नान् कुर्वन्त्ययं ह्यस्मान् आक्रम्य समियात् परम् ॥ १४ ॥
इच्छिता व्दिज संन्यास स्त्री पुत्र अन देवता । आणिती विघ्न ते त्यात चिंतिती आपणास हा ॥ त्यजोनी निघेला हा तो एकटा मोक्ष साधिण्या ॥ १४ ॥
संन्यसतः वै विप्रस्य - संन्यास घेणार्‍या वानप्रस्थाच्या मार्गात - दारादिरूपिणः देवाः - पुत्र, कलत्र, मित्ररूपांनी अवतीर्ण झालेले देव - विघ्नान् कुर्वंति - अनेक विघ्ने आणतात - हि - कारण - अयं - हा वानप्रस्थ - अस्मान् आक्रम्य - आमचे अतिक्रमण करून - परं समियात् - आत्मलोकास जाईल. ॥ १४ ॥
जेव्हा ब्राह्मण संन्यास ग्रहण करू लागतो, तेव्हा देव स्त्रीपुरूषादिकांच्या रूपाने त्याच्या संन्यासग्रहणामध्ये विघ्न आणतात, कारण ते असा विचार करतात की, "हा आमची अवहेलना करून, परमात्म्याला प्राप्त करून घेण्यासाठी चालला आहे". (१४)
बिभृयाच्चेन् मुनिर्वासः कौपीन् आच्छादनं परम् ।
त्यक्तं न दण्डपात्राभ्यां अन्यत् किञ्चिद् अनापदि ॥ १५ ॥
इच्छिता यतिने वस्त्र फक्त लंगोटि नेसणे । पंचा ल्यावा अधिक्ये नी आश्रमीदंड सेविणे ॥ कमंडलू विना कांही न घ्याव्या वस्तु अन्य त्या । आपत्ति नसता फक्त घेणे वस्तुचि एवढ्या ॥ १५ ॥
मुनिः परं वासः बिभृयात् चेत् - मुनीला कौपीनाखेरीज अन्य वस्त्र हवे असलेच तर ते - कौपीनाच्छादनं - लंगोटी झाकील येवढेच असावे - अनापदि - रोगादि आधिव्याधि नसतील त्यावेळी - दंडपात्राभ्यां अन्यत् किंचित् त्यक्तं - हाती धरण्याची काठी व पाण्याचा कमंडलु यांशिवाय दुसरे सर्व त्यक्त झालेले असते - न - स्वीकारू नये ॥ १५ ॥
संन्याशाने वस्त्र धारण केलेच, तर फक्त लंगोटी व त्यावर एक लहानशी छाटी असावी संकटकाळ नसेल तर त्याने फक्त दंड आणि कमंडलू या व्यतिरिक्त दुसरी कोणतीही पूर्वी टाकलेली वस्तू बाळगू नये. (१५)
दृष्टिपूतं न्यसेत् पादं वस्त्रपूतं पिबेत् जलम् ।
सत्यपूतां वदेद् वाचं मनःपूतं समाचरेत् ॥ १६ ॥
जमीन पाहुनी चालो पाणी गाळून ते पिणे । सत्सची बोलणे नित्य विचारे सर्व वागणे ॥ १६ ॥
दृष्टिपूतं पादं न्यसेत् - पवित्र स्थान आहे असे पाहून पाऊल टाकावे - वस्त्रपूतं जलं पिबेत् - वस्त्रगाळ करून पाणी प्यावे - सत्यपूतां वाचं वदेत् - सत्यशुद्ध वाणी बोलावी - मनःपूतं समाचरेत् - विवेकपूर्वक आचरण करावे. ॥ १६ ॥
डोळ्यांनी पाहून जमिनीवर पाऊल टाकावे पाणी वस्त्राने गाळून प्यावे, सत्याने पवित्र अशीच वाणी उच्चारावी आणि मनाला पवित्र वाटेल, असेच आचरण करावे. (१६)
मौन-अनीहा-अनिलायामाः दण्डा वाक्-देह-चेतसाम् ।
न ह्येते यस्य सन्त्यङ्ग वेणुभिः न भवेद् यतिः ॥ १७ ॥
वाणीला मौन ते व्हावे शरीरा ती निचेष्टिता । प्राणायामे मना दंडा न स्वामी दंड धरि तो ॥ १७ ॥
वाक्-देह-चेतसां - वाणी, शरीर व मन यांचे - मौन - मूकव्रत,म्हणजे मौनव्रताने वाणीचा, - अनीहा-अनिलायामाः दंडाः - - निरिच्छा आणि प्राणायाम हे दंड म्हणजे नियामक आहेत. सकाम-कर्मत्यागाने शरीराचा आणि प्राणायामाने मनाचा निग्रह करावा - अंग - उद्धवा - एते यस्य नहि संति - हे दंड ज्याच्याजवळ नाहीत तो - वेणुभिः यतिः न भवेत् - नुसत्या वेळूच्या काठया धरण्यानेच संन्यासी होत नाही. ॥ १७ ॥
उद्धवा ! वाणीचा मौन, शरीराचा काम्यकर्मत्याग आणि मनाचा प्राणायाम, हे दंड होत ज्याच्याजवळ हे तिन्ही दंड नाहीत, तो केवळ बांबूचे दंड घेऊन संन्यासी होत नाही. (१७)
भिक्षां चतुर्षु वर्णेषु विगर्ह्यान् वर्जयन् चरेत् ।
सप्तागारान् असङ्‌क्लृप्तान् तुष्येत् लब्धेन तावता ॥ १८ ॥
चारी वर्णांचि ती घ्यावी भिक्षा त्या यतिने पहा । गोघाती पतितो यांची भिक्षा ती नच सेविणे ॥ सात गेही मिळे त्यात संतोषे राहणे असे ॥ १८ ॥
विगर्ह्यान् वर्जयन् - निंद्य व पतित त्यांस वर्ज करून - चतुर्षु वर्णेषु भिक्षां चरेत् - चारी वर्णांमध्ये भिक्षा मागावी - असंक्लृप्तान् स्वप्त आगारान् - पूर्वी न ठरविलेली सात घरे मात्र मागावी - तावता लब्धेन तुष्येत् - त्या सात घरांत जे काय मिळाले असेल त्यातच संतोष मानावा. ॥ १८ ॥
संन्याशाने निंदित आणि पतित सोडून चारही वर्णांकडून भिक्षा स्वीकारावी प्रथम न ठरवता फक्त सात घरातून भिक्षा स्वीकारावी भिक्षेमध्ये जे काही मिळेल, त्यात संतुष्ट असावे. (१८)
बहिर्जलाशयं गत्वा तत्रोपस्पृश्य वाग्यतः ।
विभज्य पावितं शेषं भुञ्जीत-अशेषमाहृतम् ॥ १९ ॥
भिक्षा घेवोनिया जावे जलाशयास शुद्ध हो । भाग वाटोनि सर्वांचे मौनेचि भक्षिणे पहा ॥ न संग्रह मुळी व्हावा दुसर्‍या वेळिचा तसा ॥ १९ ॥
बहिर्जलाशयं गत्वा - गावाबाहेर असणार्‍या जलाशयावर- नदीवर जावे - तत्र - तेथे - वाग्यतः उपस्पृश्य - मुकाटयाने न बोलता ती भिक्षा जलाने पवित्र करावी - अशेषं आहृतं विभज्य - मिळालेल्या भिक्षेचे शास्त्रोक्त चार भाग करावे - पावितं शेषं भुंजीत - पवित्र भाग घेऊन त्याचे सेवन करावे. ॥ १९ ॥
अशा प्रकारे भिक्षा घेऊन गावाबाहेर जलाशयावर जावे तेथे हातपाय धुऊन पाण्याने प्रोक्षण करून भिक्षा पवित्र करावी नंतर शास्त्रोक्त पद्धतीने भिक्षेचे भाग ज्यांनात्यांना देऊन जे शिल्लक राहील, ते मौन धारण करून सर्व खावे. (१९)
एकश्चरेत् महीमेतां निःसङ्गः संयतेंद्रियः ।
आत्मक्रीड आत्मरत आत्मवान् समदर्शनः ॥ २० ॥
एकटे फिरणे नित्य निसंग संयतेंद्रिय । रमावे आत्मरूपात समान स्थिर धैर्यवान ॥ २० ॥
एतां महीं - या पृथ्वीवर - एकः चरेत् - एकटयाने मात्र हिंडावे - निःसंगः - अनासक्त, निर्लोभी होऊन - संयतेंद्रियः - इंद्रियांचा व मनाचा निग्रह करून - आत्मक्रीडः, आत्मरतः, आत्मवान् समदर्शनः - आत्म्याशी विलास करावा, आत्मस्वरूपातच संतोष मानावा व आत्मरूप होऊन समदृष्टि असावे. ॥ २० ॥
संन्याशाने सगळीकडे एकट्यानेच फिरावे कोठेही आसक्ती ठेवू नये इंद्रिये ताब्यात ठेवावीत आत्म्याशीच खेळावे आत्मप्रेमातच तन्मय असावे, प्रतिकूल परिस्थितीतही धैर्याने वागावे आणि परमात्म्याला सगळीकडे समदृष्टीने पाहात राहावे. (२०)
विविक्त-क्षेमशरणो मद्‍भावविमलाशयः ।
आत्मानं चिन्तयेदेकं अभेदेन मया मुनिः ॥ २१ ॥
एकांती राहणे नित्य चिंतने शुद्ध राहणे । अव्दितीय असे माझे तयाने रूप चिंतिणे ॥ २१ ॥
विविक्तक्षेमशरणः - निर्भय अशा एकांतस्थानी राहणारा - मद्‌भावविमलाऽऽशयः - माझ्याच चिंतनाने निर्मळ झाला आहे आशय म्हणजे अंतःकरण ज्याचे असा - मुनिः - संन्यासी - एकं आत्मानं मया अभेदेन चिंतयेत् - एकच जो आत्मा, त्याचा माझ्याशी म्हणजे परमात्म्याशी अभेद आहे, माझा आत्मा व त्याचा आत्मा भिन्न नाहीत, असे अखंड चिंतन करावे. ॥ २१ ॥
संन्याशाने निर्जन पण निर्भय अशा एकांतात राहावे माझ्यावरील प्रेमाने त्याचे हृदय विशुद्ध असावे त्याने स्वतःला माझ्यापासून अभिन्न समजावे. (२१)
अन्वीक्षेतात्मनो बंधं मोक्षं च ज्ञाननिष्ठया ।
बंध इंद्रियविक्षेपो मोक्ष एषां च संयमः ॥ २२ ॥
ज्ञानाने चित्त बांधावे मोक्षाचा ध्यास तो असो । विषयीं रमता बद्ध संयमे मोक्ष लाभतो ॥ २२ ॥
इंद्रियविक्षेपः बंधः - अनात्मविषयांकडे नेणारी इंद्रिये हीच बद्धकता - च - आणि - एषां संयमः च मोक्षः - त्यांचा निग्रह केला, इंद्रिये आत्मतंत्र झाली म्हणजे मोक्ष - ज्ञाननिष्ठया - ज्ञाननिष्ठेने - आत्मनः बंधं मोक्षं च अन्वीक्षेत - आत्म्याला बंध का होतो, तो कसा मुक्त होतो, याचे चिंतन करून निःसंदेह व्हावे. ॥ २२ ॥
त्याने आपल्या ज्ञाननिष्ठेने चित्ताचे बंधन आणि मोक्ष यासंबंधी विचार करावा व असा निश्चय करावा की, विषयोपभोगासाठी इंद्रियांचे चंचल होणे, हे बंधन आहे आणि त्यांना नियंत्रणाखाली ठेवणे, हाच मोक्ष होय. (२२)
तस्मान् नियम्य षड्वर्गं मद्भावेन चरेन् मुनिः ।
विरक्तः क्षुद्रकामेभ्यो लब्ध्वा आत्मनि सुखं महत् ॥ २३ ॥
म्हणोनी जिंकिणे पाचां निर्मो हे सुख घेइजे । मजसी भाव ठेवोनी विचरो पृथिवी वरी ॥ २३ ॥
तस्मात् - म्हणून - षड्वर्गं नियम्य - कामक्रोधादि सहा इंद्रिये यांचे नियमन करून - क्षुल्लकामेभ्यः विरक्तः - तुच्छ असणारे विषयकाम सोडून विरक्त होऊन - मद्भावेन - माझीच भावना ध्यानात धरून - आत्मनि महत् सुखं लब्ध्वा - आत्मस्वरूपातच आनंदमग्न होऊन - मुनिः - मुनीने - चरेत् - संचार करावा ॥ २३ ॥
म्हणून संन्याशाने मन आणि पाचही इंद्रिये यांना जिंकावे, भोग हे क्षुद्र आहेत असे समजून त्यांच्याबाबत विन्मुख असावे आणि आत्म्यातच परम आनंदाचा अनुभव घ्यावा अशा प्रकारे माझ्याशी एकरूप होऊन राहावे. (२३)
पुरग्रामव्रजान् सार्थान् भिक्षार्थं प्रविशंश्चरेत् ।
पुण्यदेश सरित्-शैल वन-आश्रमवतीं महीम् ॥ २४ ॥
ग्रामी भिक्षार्थची जावे टोळी वा वस्तिशी तसे । ममता सोडुनी हिंडो वन पर्वत आश्रमीं ॥ २४ ॥
पुरग्रामव्रजान् सार्थान् - नगरे, गावे, शेतकर्‍यांचे गोठे अथवा यात्रास्थाने - भिक्षार्थं प्रविशन् इत्यादि पवित्र स्थळी भिक्षेसाठी जावे - पुण्यदेश सरित्-शैल - पुण्यक्षेत्रे, पवित्र नद्या, हिमालयादि पर्वत, - वन-आश्रमवतीं महीं चरेत् - तपोवने आणि ऋषींचे आश्रम यांस आश्रय देणार्‍या पृथ्वीवर हिंडावे ॥ २४ ॥
पवित्र देश, नद्या, पर्वत, वने, आणि आश्रमांनी परिपूर्ण अशा पृथ्वीवर फिरत राहावे फक्त भिक्षेसाठीच नगर, गाव, गौळवाडा किंवा यात्रेकरूंच्या समूहात जावे. (२४)
वानप्रस्थाश्रमपदेषु अभीक्ष्णं भैक्ष्यमाचरेत् ।
संसिध्यति आशु-असंमोहः शुद्धसत्त्वः शिलान्धसा ॥ २५ ॥
वानप्रस्थाश्रमी यांची भिक्षा मुद्दाम घेइजे । तेणे मोह सुटोनीया सिद्धि प्राप्तचि होतसे ॥ २५ ॥
वानप्रस्थाश्रमपदेषु - वामप्रस्थांच्या आश्रमाच्या स्थानी - अभीक्ष्णं - वारंवार - भैक्ष्यं आचरेत् - भिक्षा घेण्यास संन्याशाने जावे - शिलांधसा - कण टिपून गोळा केलेल्या पवित्र अन्नाने - आशु - लवकरच - असंमोहः - मोहशून्य - शुद्धसत्त्वः - शुद्धचित्त होऊन - संसिद्‌ध्‌यति - संसिद्धि मुक्ति मिळते ॥ २५ ॥
शक्यतो वानप्रस्थींच्या आश्रमातूनच भिक्षा मागून आणावी कारण शेतात पडलेल्या दाण्यांपासून ते अन्न शिजवतात म्हणून ते पवित्र असते आणि ते खाल्ल्याने चित्त शुद्ध होऊन ताबडतोब मोह नष्ट होतो. (२५)
न एतद् वस्तुतया पश्येद् दृश्यमानं विनश्यति ।
असक्तचित्तो विरमेद् इहामुत्र चिकीर्षितात् ॥ २६ ॥
विचासी यतिने विश्वा नाशवंतचि मानणे । जयासी पाहिजे कांही विरक्त राहणे तये ॥ २६ ॥
एतत् वस्तुतया न पश्येत् - हे दृश्य जग व त्यातील पदार्थ ‘वस्तु ’ सत् आहे, असे केव्हाही समजू नये - दृश्यमानं विनाश्यति - जे जे दृश्य आहे, त्याचा नाश होतो - असक्तचित्तः - अनासक्त मनाने - इहामुत्र चिकीर्षितात् - येथे अथवा स्वर्लोकी इच्छिलेल्या विषय-सुखापासून - विरमेत् - पराङ्‌मुखच व्हावे ॥ २६ ॥
संन्याशाने दृश्य जगाला सत्य मानू नये कारण ते नाश पावते कोठेही आसक्ती नसावी इहलोकी किंवा परलोकी काहीही करण्याची इच्छा बाळगू नये. (२६)
यद् एतद् आत्मनि जगन् मनो-वाक्-प्राण-संहतम् ।
सर्वं मायेति तर्केण स्वस्थः त्यक्त्वा न तत्स्मरेत् ॥ २७ ॥
प्राणे वाणी मनोसंघ मायारूपचि विश्व हे । स्वरुपी स्थितची व्हावे विचार सर्व सोडणे ॥ २७ ॥
मनोवाक्‌प्राणसंहतं - मन, वाणी व प्राण यांच्या सह वर्तमान - यत् एतत् जगत् - अथवा यांनीच उत्पादिलेले हे सर्व दृश्य जग - आत्मनि - आत्मस्वरूपात विलास करीत आहे - सर्वं - ते सर्व - ‘माया ’ इति - माया म्हणजे मिथ्या आहे असे - तर्केण - न्यायाने समजून - स्वस्थः - आत्मस्वरूपी जीवाने - त्यक्त्वा - त्याचा त्याग करावा - तत् न स्मरेत् - त्याचे स्मरणही करू नये ॥ २७ ॥
संन्याशाने आत्म्यामध्ये दिसणारे मन, वाणी आणि प्राण यांचा संघात असलेले हे जग म्हणजे माया आहे, असा निश्चय करून त्याचा त्याग करावा व आत्मस्वरूपात स्थिर राहून त्याचे कधीही स्मरण करू नये. (२७)
ज्ञाननिष्ठो विरक्तो वा मद्‍भक्तो वा अनपेक्षकः ।
सलिङ्गान् आश्रमान् त्यक्त्वा चरेद् अविधिगोचरः ॥ २८ ॥
ज्ञाननिष्ठ विरक्तो नी मुमुक्षु मोक्ष इच्छि ना । भक्त श्रेष्ठचि तो माझा स्वच्छंदे फिरणे तये ॥ तया ना आश्रमी बंध निषेधी असला तरी ॥ २८ ॥
विरक्तः ज्ञाननिष्ठः वा - विषयाविषयी विरक्त होऊन आत्मैक्यज्ञानात एकनिष्ठ असणारा अथवा - अनपेक्षकः मद्‌भक्तः वा - निष्काम असणारा असा जो माझा भक्त - सलिंगान् आश्रमान् त्यक्त्वा - ज्यास काही तरी विशिष्ट चिन्हे असतात असे चारी आश्रम सोडून द्यावे - अविधिगोचरः चरेत् - त्या त्या आश्रमात श्रुतीने विहित केलेल्या विधींचे दास्य या विरक्त भक्ताने पत्करू नये ॥ २८ ॥
ज्ञाननिष्ठ, विरक्त अथवा कशाचीच अपेक्षा नसलेला माझा भक्त यांनी आश्रम किंवा त्याची चिह्ने यांचा त्याग करावा व शास्त्राने सांगितलेल्या विधिनिषेधांचीही पर्वा न करता स्वच्छंदपणे वागावे. (२८)
बुधो बालकवत् क्रीडेत् कुशलो जडवच्चरेत् ।
वदेद् उन्मत्तवद् विद्वान् गोचर्यां नैगमश्चरेत् ॥ २९ ॥
ज्ञानी बाळा परी खेळो तज्ञ्ज्ञ तो जडवत बसो । वेदज्ञ असुनी वागो पशुवत जरि भक्त तो ॥ २९ ॥
बुधः बालकवत् क्रीडेत् - प्रौढ ज्ञानी असूनही त्याने लहान मुलांसारखे खेळावे - कुशलः जडवत् चरेत् - कार्यनिपुण असूनही जडाप्रमाणे, जो प्रसंग येईल तो भोगावा - विद्वान् उन्मत्तवत् वदेत् - विवेकपूर्ण असूनही उन्मत्ताप्रमाणे बडबडावे - नैगमः गोचर्यां चरेत् - श्रुतिज्ञ असूनही वृषभाप्रमाणे स्वैर वागावे ॥ २९ ॥
बुद्धिमान असूनही त्याने बालकाप्रमाणे खेळावे, हुशार असूनही मूर्खाप्रमाणे राहावे, विद्वान असूनही वेड्यासारखे बडबडावे आणि वेदवेत्ता असूनही पशूप्रमाणे वागावे. (२९)
वेदवादरतो न स्यात् न पाखण्डी न हैतुकः ।
शुष्कवादविवादे न कञ्चित् पक्षं समाश्रयेत् ॥ ३० ॥
न पडो वेदवादात पाखंड मतही नको । तर्क विर्तक वादात न घ्यावा पक्ष कोणता ॥ ३० ॥
वेदवादरतः न स्यात् - वेदविहित कोणते, अविवाहित कोणते, या संबंधे गुंतून जाऊन वाद करू नये - न पाखंडी - नास्तिक असू नये - न हैतुकः - तर्क किंवा तर्कट काढीत बसू नये - शुष्कवादविवादे - निरर्थक वादामध्ये - न कंचित् पक्षं समाश्रयेत् - कोणत्याही पक्षाचा अवलंब करू नये ॥ ३० ॥
त्याने वेदाविषयी ऊहापोह करू नये, पाखंडी नसावे, तर्कवितर्क करू नये आणि कोरड्या वादविवादात कोणाचीही बाजू घेऊ नये. (३०)
नोद्विजेत जनाद् धीरो जनं च उद्वेजयेत् न तु ।
अतिवादान् तितिक्षेत नावमन्येत कञ्चन । देहं उद्दिश्य पशुवत् वैरं कुर्यान् न केनचित् ॥ ३१ ॥
नको उव्देग चित्तात उद्वेगे उत्तरा न दे । अनिंद्य राहुनी नित्य प्रसन्न चित्त ठेविणे ॥ न करावा अपमान वैर कोणा नकोच ते । वैर तो पशुचि वृत्ती म्हणोनी सर्वची त्यजो ॥ ३१ ॥
धीरः जनात् न उद्विजेत - बुद्धिवान धैर्यवंताने लोकसमागम होतो म्हणून दुःखी कष्टी असू नये - च - आणि - जनं तु न उद्वेजयेत् - लोकांसही आपण दुःख देऊ नये - अतिवादान् तितिक्षेत - अपशब्द सहनच करावे - कंचन न अवमन्येत - कोणाचाही अपमान करू नये - देहं उद्दिश्य - या देहासाठी - पशुवत् - पशूप्रमाणे - केनचित् - कोणाशीही - वैरं न कुर्यात् - वैर करू नये ॥ ३१ ॥
त्याने धैर्यवान असावे त्यामुळे कोणाचाही त्याला त्रास वाटणार नाही आणि तोही कोणाला त्रास देणार नाही एखाद्याने त्याची निंदा केली तरी त्याने ती प्रसन्न मनाने सहन करावी, कोणाचाही अपमान करू नये एखाद्या पशूप्रमाणे आपल्या शरीरासाठी कोणाशीही वैर करू नये. (३१)
एक एव परो ह्यात्मा भूतेषु आत्मनि-अवस्थितः ।
यथा इंदुः उदपात्रेषु भूतान्येकात्मकानि च ॥ ३२ ॥
अन्यान्य जलपत्रात चंद्रमा भिन्न तो दिसे । पंचभूतात्म देहात आत्मा तो पाहणे तसा ॥ ३२ ॥
हि - कारण - परः आत्मा एकः एव - परमात्मा एकचएक अद्वितीय आहे - भूतेषु आत्मनि (च) अवस्थितः - तोच सर्व भूतांमध्ये व आपल्या जीवात्म्यामध्ये राहिला आहे - उदपात्रेषु यथा इंदुः - जसा एकच चंद्र निरनिराळ्या उदकपात्रांत प्रतिबिंबित असतो - भूतानि एकात्मकानि - सर्व भूते एकात्मकच आहेत. तो परमात्माच सर्व भिन्न भूतांचा कर्ता आहे ॥ ३२ ॥
पाण्याने भरलेल्या वेगवेगळ्या पात्रांमध्ये एकच चंद्र जसा वेगवेगळा दिसतो, त्याचप्रमाणे एकच परमात्मा सर्व प्राण्यांमध्ये आणि आपल्यातही राहिलेला आहे सर्वांचा आत्मा एकच आहे आणि सर्व प्राण्यांची शरीरेसुद्धा एकाच समान तत्त्वांनी बनलेली आहेत म्हणून त्यांमध्ये मूलद्रव्यसुद्धा एकच आहे, असा विचार करावा. (३२)
अलब्ध्वा न विषीदेत कालेकाले अशनं क्वचित् ।
लब्ध्वा न हृष्येद्-धृतिमान् उभयं दैवतंत्रितम् ॥ ३३ ॥
मिळो वा न मिळो अन्न हर्ष वा दुःखही नको । प्रारब्ध मिळते अन्न अन्यथा नच ते मिळे ॥ ३३ ॥
क्वचित् कालेकाले अशनं अलब्ध्वा - क्वचित केव्हा केव्हा अशन म्हणजे भिक्षेचे अन्न न मिळालेच तर - न विषीदेत - खिन्न होऊ नये - लब्ध्वा न हृष्येत् - भिक्षा मिळाली म्हणून हर्षही मानू नये - धृतिमान् - धैर्य धरून असावे - उभयं दैवतंत्रितं - भिक्षा मिळणे वा न मिळणे दोन्ही दैवाधीन आहेत ॥ ३३ ॥
संन्याशाने एखादे दिवशी भोजन मिळाले नाही तरी दुःखी होऊ नये किंवा मिळाले तरी हर्ष मानू नये त्याने धैर्य धरून भोजन मिळणे अगर न मिळणे हे प्रारब्धाच्या अधीन आहे, असे समजावे. (३३)
आहारार्थं समीहेत युक्तं तत् प्राणधारणम् ।
तत्त्वं विमृश्यते तेन तद् विज्ञाय विमुच्यते ॥ ३४ ॥
भिक्षा अवश्य मागावी तेणे रक्षति प्राण ते । जगता चिंतनो होय ज्ञाने मुक्तीच लाभते ॥ ३४ ॥
आहारार्थं तत् समीहेत - आहारासाठी, शरीर जिवंत ठेवण्यासाठी मात्र भिक्षा मागावी - प्राणधारणं युक्तं - प्राणांचे धारणपोषण करणे युक्त आहे - तेन तत्त्वं विमृश्यते - सप्राण शरीर ठीक असेल तरच आत्मतत्वाचा विचार करता येतो - तत् विज्ञाय - ते तत्त्व जाणले असता - विमुच्यते - मोक्ष मिळतो ॥ ३४ ॥
भिक्षेसाठी प्रयत्‍न करणे योग्यच आहे कारण त्यामुळेच प्राण्यांचे रक्षण होते प्राण वाचले तरच तत्त्वाचा विचार करता येईल आणि तत्त्वविचाराने तत्त्वज्ञान होऊन मुक्ती मिळेल. (३४)
यदृच्छया उपपन्नान्नं अद्यात् श्रेष्ठमुतापरम् ।
तथा वासः तथा शय्यां प्राप्तं प्राप्तं भजेन् मुनिः ॥ ३५ ॥
जशी मिळेल ती भिक्षा तेणेचि भूक भागवी । वस्त्र नी अंथरायाते मिळेल त्यात तोषणे ॥ ३५ ॥
श्रेष्ठं उत अपरं - चांगले मिष्ट असो, किंवा खारट, तुरट, तिखट असो - यदृच्छया उपपन्नान्नं अद्यात् - यदृच्छेने, दैववशात जे अन्न आपल्यास मिळाले असेल, ते संतोषाने खावे - तथा वासः - हाच विचार वस्त्राचा, आच्छादनाचा - तथा शय्यां - असाच निद्रास्थानाचाही विचार करावा - प्राप्तं प्राप्तं मुनिः भजेत् - जे काय ज्या काळी प्राप्त होईल, त्याचे संतुष्ट मनाने मुनीने सेवन करावे ॥ ३५ ॥
संन्याशाने प्रारब्धानुसार चांगले अगर वाईट, भिक्षान्न मिळेल, तेच खावे वस्त्र आणि अंथरूणपांघरूणसुद्धा जे मिळेल, त्यावरच काम भागवावे. (३५)
शौचं आचमनं स्नानं न तु चोदनया चरेत् ।
अन्यांश्च नियमान् ज्ञानी यथाहं लीलयेश्वरः ॥ ३६ ॥
परमेश असोनीया जसा मी धर्म पाळितो । तसेचि ज्ञाननिष्ठांनी सहजी धर्म पाळितो ॥ ३६ ॥
ज्ञानी - आत्मज्ञान्याने - शौचं आचमनं स्नानं - आपला प्रातर्विधि, आचमन, स्नान वगैरे विधि - चोदनया - श्रुति सांगते म्हणूनच - न तु चरेत् - संपादू नये - अन्यान् च नियमान् - इतर दुसर्‍या नियमांची हीच गति ठेवावी - यथा अहं ईश्वरः लीलया - जसा मी ईश्वर लीलेने वागतो (श्रुति सांगते म्हणून वागतो असे नव्हे) तीच रीति ज्ञान्याने स्वीकारावी. कारण तो स्वतंत्रच असतो ॥ ३६ ॥
ज्ञानी पुरूषाने पावित्र्य, आचमन, स्नान किंवा इतर नियम शास्त्राची आज्ञा म्हणून पाळू नयेत मी ईश्वर सर्व कर्मे जशी लीलया करतो, तशी त्याने सहज जमल्यास करावीत. (३६)
न हि तस्य विकल्पाख्या या च मद् वीक्षया हता ।
आ देहान्तात् क्वचित् ख्यातिः ततः संपद्यते मया ॥ ३७ ॥
ज्ञाननिष्ठां न तो भेद साक्षात्कारेचि संपला । जरि तो जाणवे किंचित मरता मजला मिळे ॥ ३७ ॥
हि तस्य विकल्पाख्या ख्यातिः न - कारण त्या आत्मनिष्ठ यतीला विकल्पभेद हे आहे नाव जिचे अशी ख्याति- ज्ञान, तात्पर्य भेदज्ञान मुळीच नसते - या च - जे भेदज्ञान - मद्वीक्षया हता - मत्स्वरूपाचे ज्ञान झाल्यामुळे नष्टच झालेले असते - आ देहांतात् - हा वर्तमान देह आहे तोपर्यंत - क्वचित् - केव्हातरी - ततः मया संपद्यते - हा वर्तमान देह पडल्यावर तो परमात्मा प्राप्त करून घेतो ॥ ३७ ॥
ज्ञानी पुरूष भगवंतांना सगळीकडे पाहातो म्हणून त्याची भेददृष्टी मावळलेली असते शरीर सुटण्यापूर्वी कदाचित अशी भेददृष्टी वाढली, तरीसुद्धा मरणानंतर तो मलाच येऊन मिळतो. (३७)
दुःखोदर्केषु कामेषु जातनिर्वेद आत्मवान् ।
अजिज्ञासित मद्धर्मो गुरुं मुनिं उपाव्रजेत् ॥ ३८ ॥
दुःखाचे कळता मूळ विरक्त जाहला तया । चिंतोनी मजला भक्ते गुरुला प्रार्थिणे पहा ॥ ३८ ॥
दुःखोदर्केषु - दुःखमूलक व दुःखपरिणामी, - कामेषु - जे काम म्हणजे इच्छा वासना आणि त्यांचे विषय आहेत - जातनिर्वेदः - त्यांसंबंधी ज्याला वैराग्य उत्पन्न झाले अशा - आत्मवान् - आत्मवंत पुरुषाने - अजिज्ञासितमद्‌धर्मः - माझ्या स्वरूपप्राप्तीची साधने समजून घेण्याकरिता - मुनि गुरुं उपाव्रजेत् - ब्रह्मज्ञान असणार्‍या मुनीला गुरु म्हणून शरण जावे ॥ ३८ ॥
जितेंद्रिय पुरूषाचा जेव्हा असा निश्चय होतो की, विषयांच्या भोगांचे फळ दुःखच आहे, तेव्हा त्याने विरक्त व्हावे आणि माझ्या प्राप्तीचे साधन त्याला माहीत नसेल तर ब्रह्मनिष्ठ सद्गुरूंना त्याने शरण जावे. (३८)
तावत् परिचरेद् भक्तः श्रद्धावान् अनसूयकः ।
यावद् ब्रह्म विजानीयान् मामेव गुरुं आदृतः ॥ ३९ ॥
श्रद्धेने करणे सेवा न काढा दोष ते कधी । होई तो ज्ञान ते पूर्ण मद्रूप पूजिणे तयां ॥ ३९ ॥
यावत् ब्रह्म विजानीयात् तावत् - ब्रह्माचे ज्ञान व विज्ञान होईतोपर्यंत - मां एव गुरुं - गुरु म्हणजे मी परमात्मा अशी भावना धरून - आदृतः - आदरपूर्वक - श्रद्धावान् - श्रद्धा ठेऊन, श्रद्धेने - अनसूयकः - मनात कसलीही असूया, मत्सर न बाळगता - भक्तः - भक्त होऊन - परिचरेत् - गुरुची सेवा करावी ॥ ३९ ॥
श्रद्धावान व गुरूंचे दोष न पाहाणार्‍या गुरूभक्त शिष्याने जोपर्यंत ब्रह्मज्ञान होत नाही, तोपर्यंत मलाच गुरूंच्या रूपामध्ये पाहून त्यांची आदराने सेवा करावी. (३९)
यस्तु असंयत षड्वर्गः प्रचण्डेंद्रिय सारथिः ।
ज्ञानवैराग्य रहितः त्रिदण्डं उपजीवति ॥ ४० ॥ सुरान् आत्मानमात्मस्थं निह्नुते मां च धर्महा । अविपक्व कषायोऽस्माद् अमुष्माच्च विहीयते ॥ ४१ ॥
इंद्रियां नसता ताबा वैराग्य नि न ज्ञान ते । त्रिदंडि ढोंग ते माना पोटार्थी धर्म नाशितो ॥ ४० ॥ स्वतास फसवी पापी हृदयस्थ मलाहि तै । न सुटे वासना ऐसा मुकला इह नी परी ॥ ४१ ॥
तु - परंतु - यः - जो - असंयतषड्‌वर्गः - षड्‌वर्गाचे निग्रह करणारा नाही - प्रचंडेंद्रियसारथिः - बलवान इंद्रिये हेच ज्याच्या देहरथाचे सारथी आहेत (ज्याला) - ज्ञानवैराग्यरहितः - आत्मज्ञान नसून वैराग्यही नाही - त्रिदंडं उपजीवति - त्रिदंडी यतिवेष उपजीविकेकरिता जो धारण करतो ॥ ४० ॥ (तो) सुरान् - देवांचा - आत्मानं - जीवात्म्याचा - आत्मस्थं मां - आपल्या शरीरी राहणार्‍या माझा, परमात्म्याचा - निन्हुते - तिरस्कार करतो - च - आणि - धर्महा - स्वस्वरूपाची व स्वकर्तव्यांची हत्या करतो - अस्मात् अमुष्मात् च - येथील व परलोकांतील सुखे - विहीयते - मिळत नाहीत - अविपक्वकषायः - त्याचे कामक्रोधादि षड्रिपु जोरात असतात ॥ ४१ ॥
परंतु ज्याने पाच इंद्रिये आणि मन या सहांवर विजय मिळविला नाही, ज्याचे इंद्रियरुपी घोडे आणि बुद्धीरूपी सारथी हे दोघेही बिघडलेले आहेत, तसेच ज्याच्या हृदयात ज्ञान व वैराग्य नाही, तो जर त्रिदंडी संन्याशाचा वेष धारण करून आपले पोट भरत असेल, तर तो संन्यासधर्माचा नाशच करीत आहे, असे समजावे शिवाय तो देवांना, स्वतःला आणि आपल्या हृदयात असलेल्या मला फसविण्याचा प्रयत्‍न करीत असतो, त्याच्या वासना नष्ट झालेल्या नसतात म्हणून इहलोक आणि परलोक अशा दोन्ही लोकांना तो गमावून बसतो. (४०-४१)
भिक्षोः धर्मः शमोऽहिंसा तप ईक्षा वनौकसः ।
गृहिणो भूतरक्षेज्या द्विजस्याचार्यसेवनम् ॥ ४२ ॥
अहिंसा शांति यतिसी वानप्रस्थासि ते तप । गृहस्था यज्ञ नी प्रेम विप्रा आचार्य सेवन ॥ ययांचे धर्म हे ऐसे आचरावे तसे तयें ॥ ४२ ॥
भिक्षोः धर्मः शमः अहिंसा - संन्याशाचे धर्म मनाची शांति आणि हिंसाशून्यता - वनौकसः तपः ईक्षा - वानप्रस्थाचे तपश्चरण व यजन म्हणजे अग्निसेवा - गृहिणः भूतरक्षा इज्या - गृहस्थाचे जीवांचे रक्षण आणि यजन म्हणजे यज्ञयाग - द्विजस्य आचार्यसेवनं - ब्रह्मचार्‍याचा धर्म गुरुसेवा होय ॥ ४२ ॥
संन्याशाचे मुख्य धर्म शांती आणि अहिंसा, वानप्रस्थाचे मुख्य धर्म तपश्चर्या आणि तत्त्वविचार गृहस्थाश्रमीचे मुख्य धर्म प्राण्यांचे रक्षण व यज्ञयाग आणि ब्रह्मचार्‍याचा मुख्य धर्म गुरूंची सेवा होय. (४२)
ब्रह्मचर्यं तपः शौचं संतोषो भूतसौहृदम् ।
गृहस्थस्य अपि ऋतौ गन्तुः सर्वेषां मदुपासनम् ॥ ४३ ॥
ब्रह्मचर्य तपो शौच संतोष भूतप्रेम नी । माझी भक्ती तशी सर्वां धर्म तो शुद्ध जाणणे ॥ पत्‍निला ऋतुकाळात गृहस्थे तृपिणे असे ॥ ४३ ॥
गृहस्थस्य अपि - गृहस्थाचे आणखी धर्म ऐक - ब्रह्मचर्यं तपः - ब्रह्मचर्य, तपाचे आचरण, - शौचं संतोषः - शरीर व मनाची पवित्रता, समाधान, - भूतसौहृदं सर्वेषां मदुपासनं - सर्वांशी मैत्री आणि सर्वात्मक अशा माझी उपासना हे त्याचे धर्म होत - ऋतौ गन्तुः - ऋतुकाली भार्यासमागम हे गृहस्थाचे ब्रह्मचर्यच ॥ ४३ ॥
फक्त ऋतुकाळीच आपल्या स्त्रीशी सहवास करणार्‍या गृहस्थाचेसुद्धा ब्रह्मचर्य, तपश्चर्या, पवित्र्य, संतोष आणि सर्व प्राण्यांबद्दल प्रेमभाव हे मुख्य धर्म होत माझी उपासना तर सर्वांनीच केली पाहिजे. (४३)
इति मां यः स्वधर्मेण भजन् नित्यं अनन्यभाक् ।
सर्वभूतेषु मद्‍भावो मद्‍भक्तिं विंदते दृढाम् ॥ ४४ ॥ वर्ण आश्रम हा धर्म श्रद्धेने पाळिता तया । सर्वभूतीं दिसे मी नी प्रगाढ भक्ती लाभते ॥ ४४ ॥
इति - याप्रमाणे - स्वधर्मेण मां नित्यं - स्वतःच्या वर्णाश्रमधर्माचे आचरणद्वाराच - अनन्यभाक् भजन् - माझी अनन्यभक्ति करणारा - सर्वभूतेषु मद्‌भावः - सर्व भूतांचे ठायी मीच परमेश्वर आहे अशी श्रद्धा ठेवणारा - यः - (जो) त्याला - अचिरात् मद्‍भक्तिं विंदते - लवकरच माझी दृढ भक्ति प्राप्त होते ॥ ४४ ॥
अशा प्रकारे जो अनन्य भावाने आपल्या वर्णाश्रमधर्मांच्या द्वारा माझ्या सेवेत तत्पर आणि सर्व प्राण्यांच्या ठिकाणी माझीच भावना करतो, त्याला माझी दृढ भक्ती प्राप्त होते. (४४)
भक्त्योद्धव अनपायिन्या सर्वलोकमहेश्वरम् ।
सर्व उत्पत्त्यप्ययं ब्रह्म कारणं मा उपयाति सः ॥ ४५ ॥
सर्व लोकास स्वामी मी हेतुंचा परब्रह्म मी । नित्य वाढविता भक्ती मिळतो भक्त तो मला ॥ ४५ ॥
उद्धव - उद्धवा - अनपायिन्या भक्त्या - शाश्वत आणि अखंड भक्तीने - सर्वलोकमहेश्वरं - सर्व भूतभुवनांचा जो परमश्रेष्ठ ईश्वर - सर्वोत्पत्त्यप्ययं - जो सर्वांची उत्पत्ति व संहार करतो - (व) - कारणं - जो सर्वकारण आहे - ब्रह्म - जो ब्रह्मस्वरूप आहे - मा - त्या माझ्याप्रत - सः उपयाति - तो अनन्य भक्त प्राप्त होतो ॥ ४५ ॥
उद्धवा ! सर्व लोकांचा स्वामी, सर्वांची उत्पत्ती आणि प्रलयांचे परम कारण ब्रह्म अशा मला तो अखंड भक्तीच्याद्वारा प्राप्त करून घेतो. (४५)
इति स्वधर्मनिर्णिक्त सत्त्वो निर्ज्ञातमद्‌गतिः ।
ज्ञानविज्ञान संपन्नो न चिरात् समुपैति माम् ॥ ४६ ॥
गृहस्थे पाळुनी धर्म करोनी चित्त शुद्ध ते । ऐश्वर्य रूप जाणोनी करणे प्राप्तची मला ॥ ४६ ॥
इति - अशा प्रकारच्या - स्वधर्मनिर्णिक्तसत्वः - स्वधर्माचरणाने शुद्धचित्त झालेला - निर्ज्ञातमद्‌गतिः - माझे ऐश्वर्य जाणलेला तो भक्त - ज्ञानविज्ञानसंपन्नः - परोक्षज्ञान व अपरोक्षज्ञान यांनी संपन्न होऊन - न चिरात् - लवकरच - माम् समुपैति - मजप्रत येऊन मिळतो ॥ ४६ ॥
अशा प्रकारे तो गृहस्थ आपल्या धर्मांचे पालन करून आपले अंतःकरण चांगल्या तर्‍हेने शुद्ध करून माझे स्वरूप जाणतो आणि ज्ञानविज्ञानाने संपन्न होऊन लवकरच मला प्राप्त करून घेतो. (४६)
वर्णाश्रमवतां धर्म एष आचार लक्षणः ।
स एव मद्‍भक्तियुतो निःश्रेयसकरः परः ॥ ४७ ॥
वर्णाश्रम असा धर्म सदाचारासि बोललो । अनुष्ठिता करा भक्ती सहजी मोक्ष लाभतो ॥ ४७ ॥
वर्णाश्रमवतां - द्विज वर्गातील चार आश्रमांत ज्यांचा अंतर्भाव होतो त्याचा - एषः आचारलक्षणः धर्मः - हा सांगितलेला आचरणाचा धर्म, कर्तव्याचरणाचा धर्म आहे - सः एव मद्‌भक्तियुतः - त्यालाच माझ्या भक्तीची जोड मिळाली म्हणजे - निःश्रेयसकरः - मोक्ष देणारा - परः - अत्यंत श्रेष्ठ धर्म होतो ॥ ४७ ॥
मी तुला हा वर्णाश्रमांचे पालन करणार्‍यांच्या आचारधर्म सांगितला आहे हे करताना जर तो माझ्या भक्तीने संपन्न असेल, तर त्याला खात्रीने मोक्षाची प्राप्ती होते. (४७)
एतत् ते अभिहितं साधो भवान् पृच्छति यच्च माम् ।
यथा स्वधर्मसंयुक्तो भक्तो मां समियात् परम् ॥ ४८ ॥
साधो ! जो पुसला प्रश्र उत्तरां दिधले पहा । धर्म पाळोनि ते भक्त कै ब्रह्म रूप पावती ॥ ४८ ॥
साधो - हे साधो उद्धवा - भवान् यत् च मां पृच्छति - तू जे काय मला विचारले होतेस - एतत् ते अभिहितं - ते हे मी तुला सांगितले - यथा स्वधर्म संयुक्तः भक्तः - स्वधर्माचे आचरण शास्त्रोक्त पद्धतीने करणारा माझा अनन्यभक्त - मां परं समियात् - श्रेष्ठ परमात्मा जो मी त्या मजप्रत येऊन पोहोचेल ॥ ४८ ॥
हे उद्ववा ! तू मला जो प्रश्न विचारला होतास, त्याचे उत्तर मी दिले आणि आपल्या धर्माचे पालन करणारा भक्त परब्रह्मस्वरूप अशा मला कशा रीतीने प्राप्त होतो, तेही सांगितले. (४८)
इति श्रीमद्‍भागवते महापुराणे पारमहंस्यां |