|
|
|
श्रीमद् भागवत पुराण बद्धमुक्तयोः साधूनां च लक्षणकथनं सद्‌भक्ति प्राप्त्युपायस्य च वर्णनम् - बद्ध,मुक्त आणि भक्तांची लक्षणे - संहिता - अन्वय - अर्थ समश्लोकी - मराठी
श्रीभगवानुवाच -
( अनुष्टुप् ) बद्धो मुक्त इति व्याख्या गुणतो मे न वस्तुतः । गुणस्य मायामूलत्वात् न मे मोक्षो न बंधनम् ॥ १ ॥
भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले - ( अनुष्टुप् ) बद्ध वा मुक्त तो आत्मा व्याख्या या व्यावहारिक । गुणमाया मुळाशी त्या न माझे बंध मोक्ष ते ॥ १ ॥
बद्धः मुक्तः इति व्याख्या - आत्मा बद्ध आहे, मुक्त आहे हे म्हणणे - मे गुणतः - माझ्या स्वाधीन असणार्‍या गुणांच्या उपाधीमुळे आहे - न वस्तुतः - खर्‍या दृष्टीने पाहता ते तसे नाही. - गुणस्य - सत्त्वादि गुण - मायामूलत्वात् - मायाजनित असल्यामुळे - मे न बंधनं - मला कोणतेही बंधन नाही - न मोक्षः - तसेच मला मोक्षही नाही. ॥ १ ॥
भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले - आत्म्याला बद्ध किंवा मुक्त म्हणणेसुद्धा माझ्या अधीन असणार्‍या गुणांच्या उपाधीमुळे आहे हे खरे नव्हे गुण मायेमुळे आहेत आणि आत्मस्वरूपाला मोक्ष नाही की बंधन नाही. (१)
शोकमोहौ सुखं दुःखं देहापत्तिश्च मायया ।
स्वप्नो यथाऽऽत्मनः ख्यातिः संसृतिर्न तु वास्तवी ॥ २ ॥
भोवरा बुद्धिचे स्वप्न वास्तवी तरि भासते । शोक मोह सुख दुःख मायाचि देह मृत्युही ॥ २ ॥
यथा स्वप्नः - ज्याप्रमाणे स्वप्न - शोकमोहौ सुखं-दुःखं - शोक, मोह, सुख, दुःख - देहोत्पत्ति च - व देहाचे जन्म ही सर्व - मायया - मायेने उत्पन्न केलेली आहेत - संसृति आत्मनः ख्यातिः - संसार हा आत्म्यावर आरोपित आहे - न तु वास्तवी - वस्तुतः आत्म्याला संसार नाहीच. ॥ २ ॥
शोक, मोह, सुख, दुःख आणि देहाची प्राप्ती या सर्वांना मायाच कारणीभूत आहे स्वप्न हा जसा बुद्धीचा भास आहे; तसाच आत्म्यासाठी संसार भास आहे, खरा नव्हे. (२)
विद्याविद्ये मम तनू विद्धि उद्धव शरीरिणाम् ।
मोक्षबन्धकरी आद्ये मायया मे विनिर्मिते ॥ ३ ॥
आत्मविद्येत मुक्ती नी अविद्येनेच बंध ते । मायेचे रूप ते दोन्ही तयात तथ्य ते नसे ॥ ३ ॥
उद्धव - हे उद्धवा - मे मायया विनिर्मिते - माझ्याच मायेने निर्माण केलेल्या - विद्या अविद्ये मा आद्ये तनू - विद्या व अविद्या या दोन्ही माझ्या अनादि शरीरभूत शक्ति आहेत - शरीरिणां बंधमोक्षकरी विद्धि - देहधार्‍यास बद्ध-मुक्त करणार्‍या जाण. ॥ ३ ॥
हे उद्ववा ! विद्या आणि अविद्या या दोन्ही माझ्याच शक्ती आहेत त्या मनुष्यांना अनुक्रमे मोक्ष आणि बंधन प्राप्त करून देणार्‍या आहेत या दोन्ही अनादी असून माझ्या मायेने रचलेल्या आहेत. (३)
एकस्यैव ममांशस्य जीवस्यैव महामते ।
बन्धोऽस्याविद्ययानादिः विद्यया च तथेतरः ॥ ४ ॥
मी तसा एकची धर्म शोक आनंदरुपि तो । जयांना भासतो ते हे बद्धमुक्तेचि जीव ते ॥ ४ ॥
महामते ! - हे सुबुद्ध उद्धवा - एकस्य एव मम अंशस्य जीवस्य - माझाच एक अंश असणार्‍या ह्या जीवाला - अस्य अविद्यया - त्याच्याच अविद्येमुळे - अनादि बंधः - संसार असतो - तथा च - आणि त्याचप्रमाणे - विद्यया इतरः - विद्येने मोक्षही असतो. ॥ ४ ॥
हे महाबुद्धीमान उद्धवा ! माझाच वंश असलेल्या एकट्या जीवालाच अविद्येमुळे अनादी बंधन आहे आणि विद्येमुळे मोक्ष आहे. (४)
अथ बद्धस्य मुक्तस्य वैलक्षण्यं वदामि ते ।
विरुद्धधर्मिणोस्तात स्थितयोरेकधर्मिणि ॥ ५ ॥
चतुरा । जीव तो एक अंश रोपात कल्पिला । ज्ञानी मुक्त अज्ञ बद्धो प्राचीनऽज्ञान बंधन ॥ ५ ॥
अथ ते - आता यानंतर मी तुला - बद्धस्य मुक्तस्य वैलक्षण्यं वदामि - बद्ध व मुक्त यांचे वैलक्षण्य सांगतो - तात - हे वत्सा, उद्धवा - विरुद्धधर्मिणोः - या बंधमोक्षाचे धर्म परस्पर विलक्षण आहेत - एक धर्मिणि स्थितयोः - एकाच धर्मीमध्ये, म्हणजे जीवामध्ये ते राहतात. ॥ ५ ॥
प्रिय उद्धवा ! आता बद्ध आणि मुक्त या दोहोंमध्ये जो भेद आहे, तो तुला सांगतो, मुक्त ईश्वर आनंदस्वरूप असून नियन्ता आहे, तर बद्ध जीव शोकग्रस्त असून नियम्य आहे असे हे दोघे विरूद्ध धर्मांचे एकचा शरीरात राहातात. (५)
( मिश्र )
सुपर्णावेतौ सदृशौ सखायौ यदृच्छयैतौ कृतनीडौ च वृक्षे । एकस्तयोः खादति पिप्पलान्नम् अन्यो निरन्नोऽपि बलेन भूयान् ॥ ६ ॥
( इंद्रवजा ) जीवेश्वरो राहति एक देही ते मित्र दोघे नच दूर जाती । जीवास लाभे सुख दुःख सारे नी ईश्वरो तो मुळि साक्षिमात्र ॥ ६ ॥
एतौ सुपर्णौ - जीव व शिव हे दोन्ही पक्षी - सदृशौ सखायौ - एकासारखे एक, परस्पर स्नेही असूनही - एतौ यदृच्छया - यदृच्छेने हे दोघेही एकाच झाडावर यदृच्छेने म्हणजे अनिर्वचनीय मायेच्या सामर्थ्याने - कृतनीडौ च वृक्षे - एकाच शरीरूप वृक्षावर घरटे करून राहिले आहेत - तयोः एकः पिप्पलान्नं खादति - त्यांतील एकजण त्या अश्वत्थ वृक्शाचे फळरूपी अन्न खातो - अन्यः निरन्नः अपि बलेन भूयान् - दुसरा काही खात नाही, तथापि बलाने श्रेष्ठ आहे. ॥ ६ ॥
या शरीररूपी झाडावर घरटे बनवून अनिर्वचनीय मायेमुळे एकमेकांबरोबर राहाणारे हे दोन पक्षी आहेत दोघे एकमेकांचे मित्र असून समानधर्मी आहेत या दोघांपैकी एक जीव हा या शरीरद्वारा केल्या जाणार्‍या कर्मांच्या फळांचा उपभोग घेतो, पण दुसरा पक्षी जो परमात्मा त्यांचा उपभोग घेत नसूनसुद्धा ज्ञानादी शक्तींनी अधिक शक्तिशाली आहे. (६)
आत्मानमन्यं च स वेद विद्वान्
अपिप्पलादो न तु पिप्पलादः । योऽविद्यया युक् स तु नित्यबद्धो विद्यामयो यः स तु नित्यमुक्तः ॥ ७ ॥
भोक्ता न ईशो परि विश्व जाणी भोक्ताचि जीवो परि नेणता तो । अज्ञानि जीवो नित बद्ध राही विद्यारुपी ईशचि मुक्त होय ॥ ७ ॥
अपिप्पलादः विद्वान् सः - फल न खाणारा तो विद्वान् - आत्मानं अन्यं च वेद - आपण कोण आणि तो दुसरा फल खाणारा कोण हे जाणतो - पिप्पलादः तु न - - पण फळ खाणार्‍याला हे काही समजत नाही. - यः अविद्यया युक् - जो अविद्येच्या स्वाधीन असतो - सः तु नित्य बद्धः - तो नित्यबद्धः असतो - तु - परंतु - यः विद्यामयः स तु मित्यमुक्तः - जो विद्वान असतो, तो नित्यमुक्त असतो. ॥ ७ ॥
जो फळाचा उपभोग घेत नाही, तो स्वतःला व दुसर्‍या जीवालाही जाणतो; परंतु जो भोग भोगतो, तो स्वतःलाही जाणत नाही आणि दुसर्‍यालाही जाणत नाही अशा प्रकारे जो अविद्येने युक्त आहे, तो नेहमीच बद्ध असतो आणि जो विद्येने युक्त आहे, तो नित्यमुक्त आहे. (७)
( अनुष्टुप् )
देहस्थोऽपि न देहस्थो विद्वान् स्वप्नाद् यथोत्थितः । अदेहस्थोऽपि देहस्थः कुमतिः स्वप्नदृग् यथा ॥ ८ ॥
( अनुष्टुप् ) ज्ञानी मुक्त तसे नित्य स्वप्नवत्‌ मानिती जगा । अज्ञाने बद्धची राही जीव ते सत्य मानुनी ॥ ८ ॥
विद्वान् देहस्थः अपै न देहस्थः - विद्वान देहात राहूनही देहात राहात नाही - यथा स्वप्नात् उत्थितः - ज्याप्रमाणे स्वप्नातून उठलेला पुरुष स्वप्नदेहात असूनही आपण वस्तुतः तेथे नव्हतो हे जाणतो - कुमतिः - जो मंदबुद्धि अथवा अज्ञानी म्हणजे संसारी असतो तो - अदेहस्थः अपि देहस्थः - वस्तुतः देहात नसूनही आपण देहात राहतो अशी त्याला भ्रांती असते - स्वप्नदृक् यथा - ज्याप्रमाणे स्वप्न पाहणारा आपण त्या स्वप्नदेहात आहो असे मानतो. ॥ ८ ॥
स्वप्नातून जागा झालेला स्वप्नातील घटनांशी संबंध ठेवत नाही, त्याप्रमाणे आत्मज्ञानी देहात राहून सुद्धा देहाच्या गुणधर्मांशी संबंध ठेवत नाही परंतु अज्ञानी मनुष्याला आपला म्हणजेच आत्म्याचा शरीराशी काही संबंध नाही, हे. (जाणकारांकडून) कळले, तरीसुद्धा तो स्वप्नातील जग खोटे आहे, हे कळल्यानंतरही त्यातील घटनांनी जसा सुखीदुःखी होतो, तसाच ‘देह म्हणजेच आपण‘ असे मानून सुखीदुःखी होत असतो. (८)
इन्द्रियैः इन्द्रियार्थेषु गुणैरपि गुणेषु च ।
गृह्यमाणेष्वहं कुर्यात् न विद्वान् यस्त्वविक्रियः ॥ ९ ॥
सेविती गुण इंद्रिय न आत्मा सेवितो तया । म्हणोनी निर्विकारी तो अभिमान नसे तया ॥ ९ ॥
तु - परंतु - इंद्रियैः इंद्रियार्थेषु - ज्ञानेंद्रियांच्या द्वारे जे जे इंद्रियविषय घेतले जातात - गुणैः अपि गुणेषु गृह्यमाणेषु - म्हणजे वस्तुतः सत्त्वरजतमो गुणांकरवी जो पदार्थांच्या रूपरसादि गुणांचे ग्रहण होते, त्या विषयांचे व परिणामी सुखदुःखांचे ठिकाणी - विद्वान् - आत्मजिज्ञासू शाहाण्या पुरुषाने - न अहं कुर्यात् - ममत्वाचा अथवा अहंभावाचा अभिनिवेश करू नये. - यः अविक्रियः - कारण जो जीव आहे तो वस्तुतः अक्रिय, निर्विकार आहे. ॥ ९ ॥
इंद्रिये हे तिन्ही गुणांचे विकार आहेत आणि विषयसुद्धा तिन्ही गुणांचेच विकार आहेत अर्थात इंद्रियांनी विषय घेणे, हा गुणांचाच आपापसातील व्यवहार चालू आहे, हे जाणून आत्मज्ञानी माणसाने निर्विकार राहून आपण काहीच करीत नाही, असे मानावे. (९)
दैवाधीने शरीरेऽस्मिन् गुणभाव्येन कर्मणा ।
वर्तमानोऽबुधस्तत्र कर्तास्मीति निबध्यते ॥ १० ॥
प्रारब्धाधीन हा देह आचरे गुण प्रेरिता । अज्ञानी स्वय कर्ता तो मानिता बद्ध होतसे ॥ १० ॥
अस्मिन् दैवाधीने शरीरे - दैवाच्या म्हणजे पूर्वकर्माच्या स्वाधीन असणार्‍या या शरीरात - वर्तमानः अबुधः - राहणारा अज्ञानी जीव - गुणभाव्येन कर्मणा - इंद्रियांकडून घडत असलेल्या कर्मामुळे - तत्र - त्या शरीरात - अहं कर्ता अस्मि इति - मीच ती कर्मे करणारा अशा अभिमानाने - निबद्ध्यते - बद्ध होऊन राहतो. ॥ १० ॥
प्रारब्धाच्या अधीन असणार्‍या शरीरात इंदियांकडून घडणारी कर्मे ‘मी करतो‘ असे समजणारा अज्ञानी माणूस संसारबंधनात अडकतो. (१०)
एवं विरक्तः शयन आसनाटनमज्जने ।
दर्शनस्पर्शनघ्राण भोजनश्रवणादिषु ॥ ११ ॥ न तथा बध्यते विद्वान् तत्र तत्रादयन् गुणान् । प्रकृतिस्थोऽपि असंसक्तो यथा खं सवितानिलः ॥ १२ ॥ वैशारद्येक्षयासङ्ग शितया छिन्नसंशयः । प्रतिबुद्ध इव स्वप्नान् नानात्वाद् विनिवर्तते ॥ १३ ॥
विरक्त असती ज्ञानी झोपणे फिरणे तसे । खाणे नी ऐकणे क्रिया गुण कर्ताचि मानिती ॥ ११ ॥ कर्ता भोक्ता गुणो होती ऐसे विद्वान जाणुनी । वासनेच्या फळामध्ये बद्ध राहती कधी ॥ १२ ॥ आकाशा नच तो स्पर्श ओलावा नच भानुला । वायुला गंध ना स्पर्शी निसंग असतो तसा ॥ खड्‌ग ते शुद्ध बुद्धीचे असंगे घासिता पुन्हा । तीव्र होवोनि संदेहा कापोनी फेकिते पहा ॥ स्वप्नीचा उठता तैसा भेदमुक्तची होतसे ॥ १३ ॥
एवं विरक्तः - वर सांगितलेल्याप्रमाणे विरक्त ज्ञानी - शयने आसनाटनमज्जने - निजणे, बसणे, फिरणे, पोहणे यामध्ये - दर्शन स्पर्शन घ्राण भोजन श्रवणादिषु - पाहणे, स्पर्श करणे, वास घेणे, खाणे, ऐकणे इत्यादि ज्ञानकर्मेंद्रियांच्या विषयांत व व्यापारात - ॥ ११ ॥ तथा न बध्यते - अज्ञानी मनुष्याप्रमाने आसक्त होत नाही - प्रकृतिस्थः अपि - प्रकृतीत म्हणजे देहात राहूनही - तत्र तत्र गुणान् आदयन् - त्या त्या इंद्रियांस त्यां त्यांच्या विषयांचे खाद्य देऊनही - विद्वान् असंसक्तः - विद्वान अनासक्त राहतो - यथा खं सविता अनिलः - जसे आकाश, सूर्य व अग्नि हे विषयात राहूनही निर्विकार असतात. ॥ १२ ॥ असंगशितया वैशारद्या ईक्षया - निःसंगतेमुळे शित, म्हणजे तीक्ष्ण झालेल्या स्वच्छ व निर्मळ जनदृष्टीने - छिन्नसंशयः - ज्याचे संशय फिटले आहेत असा विद्वान - स्वप्नात् प्रतिबुद्धः इव - नानात्व दाखविणार्‍या स्वप्नातून जागा झालेल्या पुरुषासारखा - नात्वात् विनिवर्तते - नानात्वापासून मागे फिरतो. ॥ १३ ॥
परंतु जो ज्ञानी विरक्त असतो, तो, झोपणे, बसणे, हिंडणेफिरणे, स्नान करणे, पाहाणे, स्पर्श करणे, वास घेणे, खाणेपिणे, ऐकणे, इत्यादी सर्व क्रिया इंद्रिये परस्पर करीत आहेत, असे समजून प्रकृतीत राहूनसुद्धा तिच्यापासून एकदम अलिप्त असतो त्यामुळे त्या कर्मांनी बद्ध होत नाही जसे आकाश, सूर्य आणि वायू कोणाचेही गुणदोष ग्रहण करीत नाहीत की कोठे लिप्त होत नाहीत अशा प्रकारे वैराग्यरूपी तेजाने तीक्ष्ण झालेल्या दृष्टीने ज्याचे सगळे संशय नाहीसे होतात, तो ज्ञानी मनुष्य स्वप्नातून जागा झालेल्या माणसाप्रमाणे अनेकत्वाच्या भ्रमापासून दूर होतो. (सर्वत्र एकच परब्रह्म पाहातो). (११-१३)
यस्य स्युर्वीतसङ्कल्पाः प्राणेन्द्रियमनोधियाम् ।
वृत्तयः स विनिर्मुक्तो देहस्थोऽपि हि तद्‌गुणैः ॥ १४ ॥
जयांची मन बुद्धी नी प्राण इंद्रीय सर्व ते । चालती विण संकल्प मुक्त तो देहिं राहता ॥ १४ ॥
यस्य प्राणेंद्रियमनोधियां वृत्तयः - ज्याच्या प्राणवृत्ति, इंद्रियांच्या वृत्ति, मनाच्या व बुद्धीच्या वृत्ति - वीतसंकल्पाः स्युः - संकल्पशून्य झाल्या - सः देहस्थः अपि - तो देहात राहणारा असला तरी - तद्‌गुणैः - देहाच्या सुखदुःखादि गुणांपासून - विनिर्मुक्तः हि - मुक्तच असतो. ॥ १४ ॥
ज्याचे प्राण, इंद्रिये, मन आणि बुद्धी यांच्या वृत्तींचे संकल्प पूर्णपणे नाहीसे झाले आहेत, तो देहामध्ये राहात असूनसुद्धा त्याच्या गुणांपासून पूर्णपणे मुक्त असतो. (१४)
यस्यात्मा हिंस्यते हिंस्रैः येन किञ्चिद् यदृच्छया ।
अर्च्यते वा क्वचित्तत्र न व्यतिक्रियते बुधः ॥ १५ ॥
मुक्त तत्वज्ञ त्या संता दुष्टाने त्रासिता तसे । दैवाने लाभता पूजा न दुःख सुख पावती ॥ १५ ॥
हिंस्त्रैः - व्याघ्र, सर्प, कीटकादिकांनी किंवा दुष्टांनी - यस्य आत्मा - ज्याच्या शरीराला - हिंस्यते - त्रास दिला वा खिजविले - यदृच्छया येने किंचित् अर्चते वा - किंवा कोणी सहजगत्या त्याची पूजा केली तरी - बुधः तत्र न क्वचित् व्यतिक्रियते - विद्वान् पुरुष काडीमात्रही विचलित होत नाही. ॥ १५ ॥
अशा मुक्त पुरूषाच्या शरीराला कोणी हिंसकांनी पीडा दिली किंवा दैवयोगाने त्याची कोणी पूजा केली, तरी त्याच्या मनात कोणताही बदल होत नाही. (१५)
न स्तुवीत न निन्देत कुर्वतः साधु असाधु वा ।
वदतो गुणदोषाभ्यां वर्जितः समदृङ्‌मुनिः ॥ १६ ॥
प्रशंसी वा न निंदी तो न कोणा झिडकारितो । बर्‍या वाईट त्या कर्मी संत ते कोना समदर्शिच ॥ १६ ॥
साधु असाधु क्र्वतः - आपले बरे वाईट करणार्‍या - वा वादतः - किंवा निंदा स्तुति करणार्‍या लोकांस - गुणदोषाभ्यां वर्जितः - गुणदोषशून्य असल्यामुळे - समदृक् मुनिः - समदृष्टी ठेवणारा जीवन्मुक्त - न स्तुवीत न निन्देत् - स्तवीत नाही वा निंदितही नाही. ॥ १६ ॥
कशातही गुणदोष न पाहाणार्‍या समदर्शी मुनीने बरे किंवा वाईट करणार्‍या वा बोलणार्‍या माणसाची स्तुती किंवा निंदा करू नये. (१६)
न कुर्यान्न वदेत् किञ्चित् न ध्यायेत् साधु असाधु वा ।
आत्मारामोऽनया वृत्त्या विचरेत् जडवन्मुनिः ॥ १७ ॥
जीवन्मुक्त असे संत बरे वाईट कर्म ते । करिती ना वदती आनंदी रमती सदा ॥ १७ ॥
साधु असाधु वा - बरे अथवा वाईट - न कुर्यात्, न वदेत् न ध्यायेत् - काहीच करू नये, बोलू नये किंवा चिंतूही नये. - आत्मारमः मुनिः - आत्मस्वरूपात स्वस्थ असलेल्या जीवन्मुक्ताने - अनया वृत्त्या - निःसंगवृत्ति ठेऊन - जडवत् विचरेत् - निर्जीव वस्तूप्रमाणे वागावे. ॥ १७ ॥
मुनीने आत्मचिंतनात मग्न असावे त्याने कोणाचेही बरेवाईट करू नये किंवा चिंतू नये तसेच कोणाबद्दलही चांगले किंवा वाईट बोलू नये अशा रीतीने वेड्यासारखे वागावे. (१७)
शब्दब्रह्मणि निष्णातो न निष्णायात् परे यदि ।
श्रमस्तस्य श्रमफलो हि, अधेनुमिव रक्षतः ॥ १८ ॥
शब्दब्रह्मात निष्णात पराज्ञानात शून्य जो । व्यर्थ ते श्रम जाणावे पाळावी वांझ गाय जै ॥ १८ ॥
शब्दब्रह्मणि निष्णातः - श्रुतिमध्ये पट्टीचा विद्वान होऊन पांडित्य संपादन केलेला पुरुष - परे ब्रह्मणि न निष्णायात् - जर परब्रह्माला सर्व पारखा राहिला तर - तस्य श्रमः श्रमफलः - त्याच्या श्रमाचे, कष्टाने मिळविलेल्या वेदान्तज्ञानाचे फल श्रमच असून ते - अधेनुं रक्षतः इव - भाकड गाईला दुधाकरिता बाळगणार्‍या पुरुषाच्या श्रमासारखे फुकट होत. ॥ १८ ॥
शब्दज्ञानात पारंगत असलेल्या विद्वानाला जर परब्रह्माचा अनुभव आला नसेल, तर त्याचे परिश्रम हे दूध न देणारी गाय पाळण्यासारखेच निरर्थक होत. (१८)
( इंद्रवज्रा )
गां दुग्धदोहां असतीं च भार्यां देहं पराधीनमसत्प्रजां च । वित्तं त्वतीर्थीकृतमङ्ग वाचं हीनां मया रक्षति दुःखदुःखी ॥ १९ ॥
( इंद्रवज्रा ) वांझोटि गो नी व्यभिचारि पत्नी देहो परधीन नि पुत्र दुष्ट । वित्ती न दनो नच नाम कंठी हे पाळिता दुःखचि दुःख लाभे ॥ १९ ॥
अंग - हे उद्धवा - दुग्धदोहां गां - जिचे सर्व दूध काढून झाले आहे अशी म्हातारी वा भाकड गाय - असतीं च भार्यां - किंवा दुर्वृत्त पत्नी - पराधीनं देह - अथवा परस्वाधीन झालेले शरीर - असत्प्रजां च - किंवा वाईट चालीची मुले - अतीर्थीकृतं तु वित्तं - पवित्र कार्यात खर्च केला नाही असे धन - मया हीनां वाचं - माझे स्मरण न करणारी वाणी - यः रक्षति - या सर्वांचे जो रक्षण करतो, म्हणजे ममत्व असते - सः दुःखदुःखी - तो उत्तरोत्तर दुःखीच होतो. ॥ १९ ॥
हे उद्धवा ! दूध न देणारी गाय, कुलटा स्त्री, पराधीन देह, दुर्गुणी मुले, अपात्र माणसाला दिलेले धन आणि माझे वर्णन न करणारी वाणी सांभाळणारा मनुष्य दुःखामागून दुःखेच भोगतो. (१९)
यस्यां न मे पावनमङ्ग कर्म
स्थित्युद्‍भवप्राणनिरोधमस्य । लीलावतारेप्सितजन्म वा स्याद् वन्ध्यां गिरं तां बिभृयान्न धीरः ॥ २० ॥
स्थिती लयो वाध अशाहि लीला हे रामकृष्णो अवतार माझे । न गायि वाणी रामज्याचि वंध्या मुमुक्षुने कीर्तन तेच गावे ॥ २० ॥
अंग - हे उद्धवा - अस्य स्थिति उद्‌भव प्राणनिरोधं - या दृश्य विश्वाची स्थिति उत्पत्ति व प्राणनिरोध म्हणजे संहार करणारे - मे पावनं कर्म - माझे पापमोचक कर्म - लीलावतारोप्सितजन्म वा - अथवा लीलेने घेतलेल्या अवतारांपैकी जगाला आवडणारे रामकृष्णादि जन्म - यस्यां न स्यात् - ज्या वाणीत नाहीत - तां वंध्यां गिरं - असली निष्पळ वाणी - धीरः न बिभृयात् - बुद्धिवंत सज्जनाने क्षणभर सुद्धा धारण करू नये. ॥ २० ॥
हे उद्धवा ! जी वाणी या जगाच्या उत्पतिस्थितीसंहारात्मक माझ्या पवित्र कर्मांचे किंवा अन्य लोकप्रिय लीलावतारांचे वर्णन करीत नाही, ती वाणी वांझ होय ज्ञानी पुरूषाची वाणी अशी असू नये. (२०)
( अनुष्टुप् )
एवं जिज्ञासयापोह्य नानात्वभ्रममात्मनि । उपारमेत विरजं मनो मय्यर्प्य सर्वगे ॥ २१ ॥
( अनुष्टुप् ) आत्मा जिज्ञासु वृत्तीने आत्म्याचा भ्रम सारुनी । मला सर्वात्मि पाहोनी संसारी राहणे पहा ॥ २१ ॥
एवं आत्मनि नानात्वभ्रमं - याप्रमाणे आत्मस्वरूपात ननात्व म्हणजे भेद आनेह्त अशी भ्रांति - जिज्ञासया अपोह्य - ज्ञानाच्या लालसेने नाहीशी करून - सर्वगे मयि - सर्वगामी जो मी परमेश्वर, त्या माझ्यामध्ये - विरजं मनः अर्प्य - शुद्ध झालेले चित्त अर्पण करून - उपारमेत - ज्ञानी मुमुक्षुने निवृत्त व्हावे, म्हणजेच समाक कर्मांपासून अलिप्त रहावे. ॥ २१ ॥
अशा प्रकारे तत्त्वजिज्ञासेने आत्म्यामध्ये अनेकत्त्वाचा होणारा भास दूर करावा आणि अशा प्रकारे शुद्ध झालेले मन सर्वव्यापी असलेल्या माझ्या ठिकाणी लावावे आणि इतर सर्व गोष्टी सोडून शांत बसावे. (२१)
यद्यनीशो धारयितुं मनो ब्रह्मणि निश्चलम् ।
मयि सर्वाणि कर्माणि निरपेक्षः समाचर ॥ २२ ॥
परब्रह्मात हे ऐसे न स्थिरे जर चित्त ते । निरपेक्ष करा कर्म माझ्या साठीच सर्व ते ॥ २२ ॥
ब्रह्मणि मनः निश्चलं धारयितुं - माझ्या म्हणजे परब्रह्माच्या ठिकाणी आपले मन निश्चलतेने ठेवण्यास - यदि अनीशः - जर समर्थ नसशील - पयि सर्वाणि कर्माणि - तर तुला जी काय कार्ये करावयाची असतील ती - निरपेक्षः समाचर - कसलीही अपेक्षा न ठेवतां सगळी माझ्याठायी अर्पण कर. ॥ २२ ॥
जर माझ्या ठिकाणी मन स्थिर करण्यास असमर्थ असशील, तर सर्व कर्मे निरपेक्षपणे माझ्यासाठीच कर. (२२)
श्रद्धालुर्मे कथाः श्रृण्वन् सुभद्रा लोकपावनीः ।
गायन् अनुस्मरन् कर्म जन्म चाभिनयन् मुहुः ॥ २३ ॥
कथा पवित्र माझ्या त्या श्रद्धेने ऐकणे पहा । स्मराव्या गायनी गाव्या नाट्याने दाविणे तशा ॥ २३ ॥
श्रद्धालुः - श्रद्धापूर्ण होऊन - सुभद्राः लोकपावनीः मे कथाः - सुमंगल व लोकांचा उद्धार करणार्‍या अशा माझ्या कथा - शृण्वन्, गायन्, अनुस्मरन् - ऐकत रहा, गात रहा, त्यांचे वारंवार स्मरण कर - कर्म जन्म च - माझी चरित्रे व माझे अवतार - मुहुः अभिनयन् - यांचे अभिनयद्वारा प्रदर्शन कर. ॥ २३ ॥
माणसाने श्रद्धापूर्वक लोकांना पवित्र करणार्‍या माझ्या कल्याणकारी कथा श्रवण कराव्यात, त्यांचे गायन करावे, वारंवार स्मरण करावे, तसेच माझ्या अवतारांचा व लीलांचा अभिनय करावा. (२३)
मदर्थे धर्मकामार्थान् आचरन् मदपाश्रयः ।
लभते निश्चलां भक्तिं मय्युद्धव सनातने ॥ २४ ॥
घेवोनी आश्रयो माझा सेवावे पुरुषार्थ ते । असा जो वागतो त्याची अनन्य भक्ति पावते ॥ २४ ॥
उद्धव - उद्धवा - मदर्थे धर्मकामार्थान् - माझ्यासाठी (परमेश्वरासाठी) धर्म, अर्थ व काम या तीन पुरुषार्थांचे विहित कर्में - आचरन् - आचरणारा - मदपाश्रयः - मला शरण येऊन माझा आश्रय करणारा - सनातने मयि - नित्य असणारा जो मी अखंड परमेश्वर त्या माझ्या ठिकाणे - निश्चलां भकिं लभते - अव्यभिचारी, दृढ अशा भक्तीचा ठेवा संपादन करतो. ॥ २४ ॥
हे उद्धवा ! अशा प्रकारे मला शरण येऊन माझ्यासाठीच धर्म, अर्थ, कामांचे आचरण करीत राहिले असता, भक्ताला सनातन अशा माझी निश्चल भक्ती प्राप्त होते. (२४)
सत्सङ्गलब्धया भक्त्या मयि मां स उपासिता ।
स वै मे दर्शितं सद्‌भिः अञ्जसा विन्दते पदम् ॥ २५ ॥
सत्संगे लाभते भक्ती तेणे सन्निद्ध पावतों । हृदयो शुद्ध होवोनि वास्तवी रूप लाभते ॥ २५ ॥
मयि सत्संगलब्धया भक्त्या - साधूंच्या संगतीने माझ्या ठिकाणी जडलेल्या भक्तीने - सः मां उपासिता - तो माझी एकनिष्ठ उपासना करतो - सद्‌भिः दर्शितं मे पदं - संतांनी दाखविलेले माझे पद, स्थान - सः अंजसा विन्दते वै - तो अत्यंत सुलभ रीतीने निःसंशय प्राप्त करून घेतो. ॥ २५ ॥
सत्संगाने प्राप्त झालेल्या भक्तीने तो माझी उपासना करतो आणि संतांनी दाखविलेले माझे पद तो सहजपणे प्राप्त करून घेतो. (२५)
श्रीउद्धव उवाच -
साधुस्तवोत्तमश्लोक मतः कीदृग्विधः प्रभो । भक्तिस्त्वयि उपयुज्येत कीदृशी सद्‌भिरादृता ॥ २६ ॥
उद्धवजीने विचारिले- गाती संत तुम्हा कीर्ती संतांची लक्षणे कशी । ॥ करावी भक्ती ती कैसी संतांना आवडे जशी ॥ २६
उत्तमश्लोक प्रभो - उत्तम कीर्ति असणर्‍या प्रभो ! - कीदृग्विधः साधूह् तव मतः - (उद्धव विचारतो) तुला कोणत्या प्रकारचा साधु मान्य आहे - सद्‌भिः आदृता - संतांनी आदरलेली - कीदृशी भक्तिः - कशाप्रकारची भक्तिची - त्वयि उपयुज्येत - तुझ्या ठिकाणी योजना करावी. ॥ २६ ॥
उद्धव म्हणाला - हे पवित्रकीर्ती भगवन ! आपल्या दृष्टीने संतांची लक्षणे कोणती ? सत्पुरूषांनी आदराने वर्णन केलेली आपली भक्ती कशी करावी ? (२६)
एतन्मे पुरुषाध्यक्ष लोकाध्यक्ष जगत्प्रभो ।
प्रणतायानुरक्ताय प्रपन्नाय च कथ्यताम् ॥ २७ ॥
जगाचा स्वामी तू देवा श्रेष्ठ ब्रह्यादिच्या हुनी । नम्र मी भक्तची आहे रहस्य सांगणे द्वय ॥ २७ ॥
पुरुषाध्यक्ष लोकाध्यक्ष जगत्प्रभो - हे पुरुषोत्तमा, हे देवांच्या देवा, हे जगन्नियंत्या - प्रणताय - तुला अखंड नमस्कार करणार्‍या - अनुरक्ताय - तुझ्यवर अखंड प्रेम करणार्‍या - प्रपन्नाय च - आणि सर्वथा शरण आलेल्या - मे एतत् कथ्यतां - तुला मान्य साधु कोण व तुला मान्य भक्ति कशी हे सर्व मला सांग. ॥ २७ ॥
भगवन ! आपणच ब्रह्मदेव इत्यादी श्रेष्ठ देव, सत्य इत्यादी लोक आणि चराचर जगाचे स्वामी आहात मी आपला विनम्र प्रेमी आणि शरणागत भक्त आहे आपण मला हे सांगा. (२७)
त्वं ब्रह्म परमं व्योम पुरुषः प्रकृतेः परः ।
अवतीर्णोऽसि भगवन् स्वेच्छोपात्त पृथग्वपुः ॥ २८ ॥
चिदाकाश असे ब्रह्म पुरुषो प्रकृतीपरा । असा तू स्वय इच्छेने देह धारिला जसा ॥ २८ ॥
त्वं ब्रह्म - तू ब्रह्म आहेस - परमं व्योम - अत्यंत शुद्ध आकाशाप्रमाणे निर्लेप व सर्वव्यापी आहेस - प्रकृतेः परः पुरुषः - प्रकृतीच्या फार पलीकडे असून तिचा नियंता असणारा उत्तम पुरुष आहेस - भगवन् - हे भगवंता - स्वेच्छोपात्तपृथग्वपुः - स्वेच्छेने मात्र अथवा भक्तांच्या जगत्कल्याणकारी इच्छेने मात्र पृथक म्हणजे व्यक्तिरूप धारण करून, परिच्छिन्न होऊन - अवतीर्णः असि - तू अवतार धारण केला आहेस. ॥ २८ ॥
भगवन ! आपण प्रकृतीच्या पलीकडील पुरूष असून चिदाकाशस्वरूप ब्रह्म आहात तरीसुद्धा आपण स्वेच्छेनेच हा स्वतंत्र अवतार धारण केला आहे. (२८)
श्रीभगवानुवाच -
कृपालुः अकृतद्रोहः तितिक्षुः सर्वदेहिनाम् । सत्यसारोऽनवद्यात्मा समः सर्वोपकारकः ॥ २९ ॥
भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले- कॄपामूर्ती नि निर्वैर प्रसन्ने दुःख साहि जो । उपकारी समदर्शी सत्यसार नि शुद्ध जो ॥ २९ ॥
कृपालुः - कृपावंत - सर्वदेहिनां अकृतद्रोहः - कोणत्याही जीवाचा द्रोह न करणारा किंवा कोणीही ज्याचा द्वष करीत नाही असा - तितिक्षुः - सहनशील - सत्यसारः - सत्याचे मात्र सर्वथा ग्रहण करणारा - अनवद्यात्मा - शुद्ध चित्ताचा - समः - सर्वांस समतेने वागविणारा, समदृष्टि - सर्वोपकारकः - सर्वांवर यथोचित उपकार करणरा ॥ २९ ॥
श्रीकृष्ण म्हणाले - माझा भक्त म्हणजे कृपेची जणू मूर्तीच ! तो कोणत्याही प्राण्यांविषयी वैरभाव बाळगत नाही तो सर्व काही प्रसन्न चित्ताने सहन करतो सत्य हे त्याच्या जीवनाचे सारच होय आणि त्याच्या मनात पापवासना निर्माण होत नाही तो समदर्शी आणि सर्वांवर उपकार करणारा असतो. (२९)
कामैः अहतधीः दान्तो मृदुः शुचिरकिञ्चनः ।
अनीहो मितभुक् शान्तः स्थिरो मच्छरणो मुनिः ॥ ३० ॥
इच्छेने नच जो दोषी संयमी नी पवित्र जो । विसंबे मजसी भक्त सदा संलग्न चिंतनी ॥ ३० ॥
कामैः अहतधीः - विषयवासनांमुळे ज्याची बुद्धि मलीन झाली नाही - दान्तः - इंद्रियांचा जेता - मृदुः शुचिः - मृदु आणि सदाचारी, अंतर्बाह्य शुद्ध असणारा - अकिंचनः - परिग्रह, संपत्ति, संसारपाश वगैरे नसणरा - अनीहः - निरीच्छ किंवा निष्कर्मी - मितभुक् - अल्पाहारी, मिळेल त्यांत संतुष्ट - शांतः - मनोजेता - स्थिर - अचंचल - मच्छरणः - मलाच शरण आलेला - मुनिः - माझे ध्यान करणारा ॥ ३० ॥
कामनांमुळे त्याची बुद्धी कलुषित होत नाही तो संयमी, गोड स्वभावाचा आणि पवित्र असतो तो संग्रहापासून दूर राहातो काही मिळविण्यासाठी प्रयत्‍न करीत नाही जरूरीपुरतेच खातोपितो आणि शांत असतो स्वधर्माचरणात त्याची बुद्धी स्थिर असते तो मलाच शरण असतो आणि आत्मतत्त्वाच्या चिंतनामध्ये मग्न असतो. (३०)
अप्रमत्तो गभीरात्मा धृतिमान् जितषड्गुणः ।
अमानी मानदः कल्पो मैत्रः कारुणिकः कविः ॥ ३१ ॥
अप्रमादी नि गंभीर धैर्यवान्‌ षड्‌गुणात त्या । न सन्मान मुळी इच्छी दुजां सन्मान देतसे ॥ नैपुण्य मम गोष्टीशी निर्वैर जगमित्र जो । हृदयी करणापूर्ण तया मी कळतो पहा ॥ ३१ ॥
अप्रमतः - सावध, दक्ष - गभीरात्मा - गंभीर मनाचा - धृतिमान् - धैर्यशील व बुद्धिवंत - जितषड्गुणः - कामक्रोधादि विकार जिंकलेला - अमानी - निरभिमानी - मानदः - मान्यांस मान देणारा - कल्पः - दयाघन - मैत्रः - सर्वांचा मित्र - कारुणिकः - हृदयात करुणा असणारा - कविः - ज्ञानी ॥ ३१ ॥
तो सावध, निर्विकार आणि धैर्यवान असतो तहानभूक, शोकमोह आणि जरामृत्यू हे सहा विकार त्याने जिंकलेले असतात तो स्वतः मानाची इच्छा ठेवीत नाही, परंतु इतरांचा सन्मान करतो माझ्या भक्तीची महती पटवून देण्यात निष्णात असतो तो सर्वांचा मित्र असतो त्याच्या हृदयात करूणा असते माझ्या तत्त्वाचे त्याला यथार्थ ज्ञान झालेले असते. (३१)
आज्ञायैवं गुणान् दोषान् मयाऽऽदिष्टानपि स्वकान् ।
धर्मान् सन्त्यज्य यः सर्वान् मां भजेत स सत्तमः ॥ ३२ ॥
वेदशास्त्रीं मनुष्यांना धर्म तो मीच बोधिला । विक्षेप भजनी त्यागी संत तो सर्वश्रेष्ठ की ॥ ३२ ॥
मया अपि आदिष्टान् - मीच स्वतः सांगितलेले - एवं गुणान् दोषान् - अशा गुणदोषांनी व्याप्त असलेले - स्वकान् धर्मान् आज्ञाय - आपले वेदोक्त धर्म जाणून - सर्वान् सन्त्यज्य - आणि ते सर्व टाकून देऊन - यः मां भजेत - जो मझी भक्ति करतो - सः सत्तमः - तोच उत्तमोत्तम भक्त होय. ॥ ३२ ॥
मी शास्त्रांत सांगितलेल्या धर्मांच्या आचरणातील गुण व उल्लंघनातील दोष जाणूनही भक्तीमध्ये जर ते बाधक असतील, तर त्या सर्व धर्माधर्मांचा त्याग करून जो नेहमी माझ्या भक्तीतच मग्न असतो, तो भक्त श्रेष्ठ होय. (३२)
ज्ञात्वाज्ञात्वाथ ये वै मां यावान् यश्चास्मि यादृशः ।
भजन्ति अनन्यभावेन ते मे भक्ततमा मताः ॥ ३३ ॥
केवढा कोण मी कैसा त्यजोनी भाअ सर्व हे । अनन्य भजने गातो भक्त तो सर्व श्रेष्ठ की ॥ ३३ ॥
यावान् यः यादृशः च अस्मि - मी परमेश्वर अमर्याद सर्वात्मक व सच्चिदानंदादिरूप आहे - तं मां ज्ञात्वा अथ अज्ञात्वा - त्या मला जाणून वा अजाणताही - ये अनन्यभावेन भजन्ति - जे अनन्य भावाने माझी आराधना करतात - ते मे भक्ततमाः मताः वै - ते माझे उत्तम भक्त होत हे प्रसिद्ध आहे. ॥ ३३ ॥
मी कोण आहे, किती मोठा आहे, कसा आहे, हे जाणून किंवा न जाणता जे अनन्यभावाने माझे भजन करतात, ते माझे भक्त आहेत. (३३)
मल्लिङ्ग मद्‍भक्तजन दर्शनस्पर्शनार्चनम् ।
परिचर्या स्तुतिः प्रह्व गुणकर्मानुकीर्तनम् ॥ ३४ ॥
माजी मूर्ती नि भक्तांचे स्पर्श दर्शन नी स्तुती । सेवा करोनिया ऐसी कार्याची कीर्तने करा ॥ ३४ ॥
उद्धव - हे उद्धवा - मल्लिंग मद्‌भक्तजनदर्शन - माझ्या शालिग्रामादि प्रतिमा व माझे भक्त यांचे दर्शन - स्पर्शनार्चनं - त्यांना स्पर्श करणे व आलिंगन देणे व पूजादिसत्कार करणे - परिचर्या - सेवा करणे - स्तुतिः - स्तोत्रे म्हणणे - प्रह्वगुणकर्मानुकीर्तनं - नम्र भाव ठेऊन माझ्या व भक्तांच्या गुणांचे संकीर्तन करणे - ॥ ३४ ॥
माझ्या मूर्ती आणि माझे भक्त यांचे दर्शन, स्पर्श, पूजा, सेवा, स्तुती, वंदन इत्यादी करावे तसेच माझे गुण आणि कर्मे यांचे सतत कीर्तन करावे. (३४)
मत्कथाश्रवणे श्रद्धा मदनुध्यानमुद्धव ।
सर्वलाभोपहरणं दास्येनात्मनिवेदनम् ॥ ३५ ॥
श्रद्धेने ऐकण्या लीला मला ध्यावे निरंतर । समर्पित मला व्हावे दास्ये आत्म निवेदन ॥ ३५ ॥
मत्कथाश्रवने श्रद्धा - माझ्या कथा श्रद्धेने ऐकणे - मदनुध्यानं - माझ्या स्वरूपाचे ध्यान करणे - सर्वलाभोपहरणं - जे काय मिळेल ते मला समर्पण करणे - दास्येन आत्मनिवेदनं - दासवृत्तीने आपला आत्मा अर्पण करणे ॥ ३५ ॥
उद्धवा ! माझ्या कथा श्रद्धेने ऐकाव्यात आणि नेहमी माझ्ये ध्यान करावे जे काही मिळेल ते मला अर्पण करावे आणि स्वतःला माझा दास समजून सर्वभावे मला अर्पण व्हावे. (३५)
मज्जन्मकर्मकथनं मम पर्वानुमोदनम् ।
गीतताण्डववादित्र गोष्ठीभिर्मद्‌गृहोत्सवः ॥ ३६ ॥
चर्चावे जन्म नी कर्म उत्सवो करणे तसे । संगीत नृत्य वाद्यांनी समाज मंदिरी करा ॥ ३६ ॥
मज्जन्मकर्मकथनं - माझ्या जन्मांच्या व लीलांच्या कथा सांगणे - मम पर्वानुमोदनं - माझ्या जयंत्यादि उत्सवांस अनुमोदन देणे - गीतताण्डववादित्रगोष्ठीभिः - गायन, नर्तन, वादन, चर्च यांच्या साह्याने - मद्‌गृहोत्सवः - माझ्या देवळात उत्सव करणे - ॥ ३६ ॥
माझा दिव्यजन्म आणि कर्मे इतरांना सांगावीत जन्माष्टमी, रामनवमी इत्यादी माझ्या उत्सवांच्या वेळी लोकसमुदायात संगीत, नृत्य, वाद्य इत्यादी कार्यक्रम करून माझ्या मंदिरात आनंदोत्सव करावेत आणि करवावेत. (३६)
यात्रा बलिविधानं च सर्ववार्षिकपर्वसु ।
वैदिकी तान्त्रिकी दीक्षा मदीयव्रतधारणम् ॥ ३७ ॥
यात्रेसी काढण्या दिंड्या माझ्या क्षेत्रासि येउनी । वेदिका मंत्र ते गावे करावे व्रतही असे ॥ ३७ ॥
सर्ववार्षिकपर्वसु - सर्व वार्षिक पर्वकाळी - यात्रा - तीर्थयात्रा करणे - बलिविधानं च - गंधपुष्पादि व नैवेद्यादि अर्पिण्याचा विधि करणे - वैदिकी तांत्रिकी दीक्षा - वेदोक्त व तंत्रोक्त दीक्षा घेऊन तत्प्रणीत - मदीयव्रतधारणं - मत्संबंधी व्रते आचरणे. ॥ ३७ ॥
सर्व वार्षिक उत्सवांच्या वेळी माझ्या क्षेत्रांच्या वार्‍या कराव्यात, मिरवणुका काढाव्यात तसेच विविध सामग्रीने माझी पूजा करावी वैदिक किंवा तांत्रिक पद्धतीने दीक्षा ग्रहण करावी माझ्या एकादशी इत्यादी व्रतांचे पालन करावे. (३७)
ममार्चास्थापने श्रद्धा स्वतः संहत्य चोद्यमः ।
उद्यान-उपवनाक्रीड पुरमन्दिरकर्मणि ॥ ३८ ॥
मंदिरी स्थापिणे मूर्ती समाज मेळुनि पहा । माझ्या बागा क्रिडा स्थाने मंदिरे नगरे करा ॥ ३८ ॥
मम अर्चास्थापने श्रद्धा - माझी मूर्ति स्थापण्याचे कामी श्रद्धा - उद्यानोपवनाक्रीडपुरमन्दिरकर्मणि - देवालयाजवळ पुष्पवाटिका, फळाच्या बागा, विहाराच्या जागा, नगरे वसविणे, मंदिरे बंधणे या अनेक कार्यांत - स्वतः संहृत्य च उद्यमः - स्वतः तसेच सहकारी घेऊनही उद्योग करतात. ॥ ३८ ॥
मंदिरामध्ये माझ्या मूर्तींची श्रद्धेने स्थापना करावी हे काम एकट्याने होत नसेल, तर इतरांना बरोबर घेऊन ते काम पूर्ण करावे माझ्यासाठी फुलांची उद्याने, बगीचे, क्रीडास्थाने, नगरे, मंदिरे बनवावीत. (३८)
सम्मार्जनोपलेपाभ्यां सेकमण्डलवर्तनैः ।
गृहशुश्रूषणं मह्यं दासवद् यदमायया ॥ ३९ ॥
श्रद्धे निष्कपटे भावे मंदिरा झाडणे तसे । सडे संमार्जने व्हावी रांगोळ्या काढणे पहा ॥ ३९ ॥
संमार्जनोपलेपाभ्यां - झाडसारवणांनी - सेकमण्डलवर्तनैः - सडा घालून, स्वस्तिके काढून व सर्वत्र रांगोळ्या घालून - यत् मह्यं गृहशुश्रूषणं - जे माझ्या देवालयाच्या सेवेमध्ये - अमायया दासवत् - निष्कपटी दासाप्रमाणे राबतात. ॥ ३९ ॥
सेवकाप्रमाणे निष्कपट भावनेने माझ्या मंदिरामध्ये सेवा करावी झाडूनपुसून घ्यावे, लिंपावेसारवावे आणि सडा घालून रंगीबेरंगी रागोळ्या काढाव्यात. (३९)
अमानित्वं अदंभित्वं कृतस्यापरिकीर्तनम् ।
अपि दीपावलोकं मे न उपयुञ्ज्यात् निवेदितम् ॥ ४० ॥
दंभ गर्व नसावा तो दिंडोरा नच तो पिटा । खडावा दूरचि ठेवा दीपीं कर्म न साधिणे ॥ अन्य देवांचिया वस्तू मजला अर्पिणे नको ॥ ४० ॥
अमानित्वं अदंभित्वं - निरभिमान, दंभरहित - कृतस्य अपरिकीर्तनं - आपण केले त्याची वाच्यता न करता - मे निवेदितं - मला अर्पिलेल्या वस्तूंच्या - दीपावलोकं अपि - दिव्याच्या प्रकाशाचा सुद्धा - न उपयुञ्जात् - स्वकार्याकरिता उपयोग न करता - ॥ ४० ॥
अभिमान धरू नये ढोंग करून नये त्याचबरोबर आपण केलेल्या कामांचा डांगोरा पिटू नये आपण अर्पण केलेल्या दिव्याच्या प्रकाशाचाही स्वतःसाठी उपयोग करू नये तसेच दुसर्‍या देवतेला अर्पण केलेली वस्तूही मला अर्पण करू नये. (४०)
यदत् यत् इष्टतमं लोके यच्चातिप्रियमात्मनः ।
तत् तत् निवेदयेत् मह्यं तद् अनन्त्याय कल्पते ॥ ४१ ॥
अत्यंत प्रीय त्या वस्तू म्जला अर्पिणे पहा । अर्पिता वस्तु त्या देती अनंत फळ श्रेष्ठ ते ॥ ४१ ॥
यत् यत् लोके इष्टतमं - लोकव्यवहारात उत्तम मानलेले - यत् च आत्मनः अतिप्रियं - व जे स्वतःस अत्यंत आवडते - तत् तत् मह्यं निवेदयेत् - ते सर्व मला अर्पितात - तत् आनंत्यात कल्पते - ते अनंत फळाला प्राप्त होतात. ॥ ४१ ॥
जगामध्ये जी जी वस्तू आपल्याला सर्वाधिक प्रिय, सर्वात चांगली वाटत असेल, ती मला अर्पण करावी असे केल्याने ती वस्तू अनंत पटींनी फळ देणारी ठरते. (४१)
सूर्योऽग्निर्ब्राह्मणा गावो वैष्णवः खं मरुज्जलम् ।
भूरात्मा सर्वभूतानि भद्र पूजापदानि मे ॥ ४२ ॥
सोर्य अग्नि द्विजो गाई वैष्णवो नभ वायु नी । पृथिवी जल नी प्राणी समस्त पूज्य स्थान ते ॥ ४२ ॥
भद्र - उद्धवा - सूर्यः अग्निः ब्राह्मणः - सूर्य अग्नि ब्राह्मण - गावः वैष्णवः - गाई विष्णुभक्त - खं मरुत् जलं भूः - आकाश वायु, जल, भूमि - आत्मा सर्वभूतानि - आत्मा व सकल भूते - मे पूजापदानि - माझी पूजा करण्याची स्थाने आहेत - ॥ ४२ ॥
हे उद्ववा ! सूर्य, अग्नी, ब्राह्मण, गायी, वैष्णव, आकाश, वायू, जल, पृथ्वी, आत्मा आणि सर्व प्राणी, ही सर्व माझ्या पूजेची ठिकाणे होत. (४२)
सूर्ये तु विद्यया त्रय्या हविषाग्नौ यजेत माम् ।
आतिथ्येन तु विप्राग्र्ये गोष्वङ्ग यवसादिना ॥ ४३ ॥
तिन्हिही वेदमंत्राने सूर्यात पूजिणे मला । हवने अग्निच्या द्वारे आतिथ्ये द्विज पूजिणे ॥ हिरव्या गवते गाईमध्ये ते मज पूजिणे ॥ ४३ ॥
अंग - उद्धवा - सूर्ये तु त्रय्या विद्यया - सूर्याचे ठिकाणी तीन्ही वेदांतील मंत्रांनी - अग्नौ हविषा - अग्नीमध्ये आहुतीच्या द्वारे - विप्राग्र्ये तु आतिथ्येन - श्रेष्ठ ब्राह्मणांचे आदरातिथ्य करून - गुषु यवसादिना - गाईस तृणाचा घास अथवा गोग्रास देऊन - मां यजेत - माझी पूजा करावी. ॥ ४३ ॥
प्रिय उद्ववा ! वेदमंत्रांनी सूर्याच्या ठिकाणी माझी पूजा करावी हवनाने अग्नीमध्ये, आतिथ्याने श्रेष्ठ ब्राम्हणांमध्ये आणि चारा वगैरे घालून गाईच्या ठिकाणी माझी पूजा करावी. (४३)
वैष्णवे बंधुसत्कृत्या हृदि खे ध्याननिष्ठया ।
वायौ मुख्यधिया तोये द्रव्यैः तोयपुरःस्कृतैः ॥ ४४ ॥ स्थण्डिले मन्त्रहृदयैः भोगैः आत्मानमात्मनि । क्षेत्रज्ञं सर्वभूतेषु समत्वेन यजेत माम् ॥ ४५ ॥
सत्कारे वैष्णवां मध्ये ध्यानाने त्या नभात नी । वायू नी जल या मध्ये फुलांनी पूजिणे मला ॥ ४४ ॥ मंत्रे न्यास करोनिया वेदीत भोग अर्पुनी । सर्व प्राण्यांमध्ये पजा मज,मी स्थित सर्वि त्यां ॥ ४५ ॥
वैष्णवे बंधुसत्कृत्या - हृदयाकाशाचे ठिकाणी एकनिष्ठ ध्यानाने - वायौ - वायूवर मुख्य प्राणदृष्टि करून - तोये तोयपुरस्कृतैः द्रव्यैः - जलामध्ये जलासहित तीळ तांदूळ समर्पून - स्थंडिले मंत्रहृदयैः भोगैः - भूमीवर केलेल्या स्थंडिलात रसस्यमंत्रपूर्वक भोगद्रव्य अर्पून - आत्मनि आत्मानं - स्वस्वरूपामध्ये स्वस्वरूप पाहून - सर्वभूतेषु समत्वेन - सर्वभूतावर समदृष्टि ठेऊन - मां क्षेत्रज्ञं जयेत - माझी क्षेत्रज्ञाची पूजा करावी. ॥ ४४-४५ ॥
विष्णुभक्ताला आपला भाऊ समजून त्याचा आदर करावा ध्यान लावून हृदयाकाशात माझी पूजा करावी मुख्य प्राण समजून वायूमध्ये आणि फुले इत्यादी वाहून पाण्यामध्ये माझी आराधना करावी. (४४) रहस्यमय मंत्रांनी वेदीवर पूजा करावी आपण घेत असलेले भोग आपल्यामधील सर्वात्मा प्रभूच घेतात, अशी भावना करून विषयसेवन करावे सर्व प्राण्यांमध्ये मीच एक क्षेत्रज्ञ आत्मा समानभावाने व्यापून आहे अशी भावना करणे ही माझीच पूजा होय. (४५)
धिष्ण्येषु एषु इति मद् रूपं, शङ्खचक्रगदाम्बुजैः ।
युक्तं चतुर्भुजं शान्तं ध्यायन् अर्चेत् समाहितः ॥ ४६ ॥
शंख चक्र गदा पद्म घेवोनी स्थित मी तई । वसलो करणे ध्यान एकाग्रे पूजिणे असे ॥ ४६ ॥
इति एषु धिष्ण्येषु - अशा रीतीने या अकरा स्थानांचे ठिकाणी - संखचक्र गदांबुजैः युक्तं - शंक, चक्र, गदा, पद्म यांनी युक्त असलेले - चतुर्भुजं शांतं मद्‌रूपं ध्यायन् - चतुर्भुज, शांत अशा माझ्या स्वरूपाचे ध्यान करून - समाहितः अर्चेत् - समाधानवृत्तीने माझी पूजा करावी. ॥ ४६ ॥
या सर्व ठिकाणी शंख, चक्र गदा, पद्म धारण केलेले माझेच शांत चतुर्भुज रूप दृष्टीसमोर आणून एकाग्र होऊन माझी पूजा करावी. (४६)
इष्टापूर्तेन मामेवं यो यजेत समाहितः ।
लभते मयि सद्भक्तिं मत्स्मृतिः साधुसेवया ॥ ४७ ॥
एकाग्रे करणे यज्ञ किंवा कूपहि खोदणे । सेविता साधु नी संत माझे रूप कळे पहा ॥ ४७ ॥
इष्टापूर्तेन मां एवं - इष्टापूर्त इत्यादि साधनांनी माझे - यः समाहितः यजेत - जो समाधानवृत्तीने यज्ञरूपी आराधना करतो - मयि सद्भक्तिं लभते - माझ्या ठिकाणी सद्‌भक्ति प्राप्त करून घेतो. - साधुसेवया मत्स्मृतिः - साधूंची सेवा केली असता माझे स्मरण करतो. ॥ ४७ ॥
अशा प्रकारे जो मनुष्य एकाग्र चित्ताने यज्ञयाग इत्यादी इष्ट आणि समाजाच्या उपयोगी धर्मशाळा, विहिरी इत्यादी आपूर्त कर्मे, ही माझीच पूजा मानून करतो, त्याला माझी श्रेष्ठ भक्ती प्राप्त होते त्याचप्रमाणे संतांची सेवा केल्याने माझ्या स्वरूपाचे ज्ञानसुद्धा होते. (४७)
प्रायेण भक्तियोगेन सत्सङ्गेन विनोद्धव ।
नोपायो विद्यते सध्र्यङ् प्रायणं हि सतामहम् ॥ ४८ ॥
सत्संग भक्तियोगाच्या विना ना तरणे भवीं । आश्रयो मानिती संत तेथ मी नित्या राहतो ॥ ४८ ॥
उद्धव - उद्धवा - प्रायेण सत्संगेन - बहुधा साधूंची संगती झाली असता - भक्तियोगेन विना - जो भक्तियोग साधतो त्याच्याशिवाय - सध्र्यक् उपायः न विद्यते - दुसरा योग्य उपाय नाही - हि - कारण - सतां अहं प्रायणं - साधूंची मी उत्कृष्ट आधार आहे. ॥ ४८ ॥
प्रिय उद्धवा ! सत्संग आणि भक्तियोग या दोन साधनांव्यतिरिक्त, संसारसागरातून पार होण्यासाठी बहुधा दुसरा कोणताच उपाय नाही कारण संतांचे श्रेष्ठ आश्रयस्थान मीच आहे. (४८)
अथैतत्परमं गुह्यं श्रृण्वतो यदुनन्दन ।
सुगोप्यमपि वक्ष्यामि त्वं मे भृत्यः सुहृत् सखा ॥ ४९ ॥
गोपनीय अशी आता गोष्ट मी तुज सांगतो । हितैषी सेवको प्रेमी श्रोताही अससी तुची ॥ ४९ ॥
अथ - यानंतर - अतः यदुनंदन - म्हणून उद्धवा - एतत् परमं गुह्य श्रृणु - हे अति गुह्य ऐक - सुगोप्यं अपि वक्ष्यामि - हे रहस्य उघड करू नये असे आहे, तरी ते मी तुला सांगतो - त्वं मे भृत्यः सुहृत् सखा - तू माझा भक्त सूज्ञ असून मित्रही आहेस. ॥ ४९ ॥
हे उद्धवा ! तू माझा प्रिय सेवक, हितेच्छू आणि सखा आहेस त्याचबरोबर ऐकण्यासाठी इच्छुकपण आहेस म्हणून आता मी तुला एक अत्यंत गोपनीय परम रहस्य सांगणार आहे. (४९)
इति श्रीमद्‍भागवते महापुराणे पारमहंस्यां |