|
|
|
श्रीमद् भागवत पुराण बलभद्रस्य व्रजे गमनं कालिंदीकर्षणं च - श्रीबलरामांचे व्रजाकडे जाणे - संहिता - अर्थ समश्लोकी - मराठी
श्रीशुक उवाच -
( अनुष्टुप् ) बलभद्रः कुरुश्रेष्ठ भगवान् रथमास्थितः । सुहृद् दिदृक्षुरुत्कण्ठः प्रययौ नन्दगोकुलम् ॥ १ ॥
श्रीशुकदेव सांगतात - ( अनुष्टुप् ) नंदबाबादि लोकांना भेटण्या इच्छिता बळी । बैसता रथि नी गेले नंदबाबाचिये व्रजीं ॥ १ ॥
कुरुश्रेष्ठ - हे परीक्षित राजा - भगवान् बलभद्रः - भगवान बलराम - सुहृद्दिदृक्षुः उत्कण्ठः - मित्रांना पहाण्यास उत्सुक झालेला असा - रथम् आस्थितः - रथात बसून - नंदगोकुलं प्रययौ - नंदाच्या गोकुळात गेला ॥१॥
श्रीशुक म्हणतात- परीक्षिता ! भगवान बलरांना व्रजातील स्वजनांना भेटण्याची अत्यंत उत्कंठा लागली. म्हणून ते रथावर स्वार होऊन नंदगोकुळात गेले. (१)
परिष्वक्तश्चिरोत्कण्ठैः गोपैर्गोपीभिरेव च ।
रामोऽभिवाद्य पितरौ आशीर्भिरभिनन्दितः ॥ २ ॥
आतुरे गोप गोपिंनी हृदयी धरिले तयां । यशोदा नंद यांना तै रामाने वंदिले तदा ॥ २ ॥
चिरोत्कण्ठैः गोपैः गोपीभिः च एव - फार दिवस उत्कंठित झालेल्या गोपगोपींनीहि - परिष्वक्तः रामः - आलिंगिलेला बलराम - पितरौ अभिवाद्य - मात्यापित्यांना वंदन करून - आशीर्भिः अभिनन्दितः - आशीर्वादांनी त्यांच्याकडून अभिनंदिला गेला ॥२॥
इकडे व्रजवासी गोप आणि गोपीसुद्धा त्यांना भेटण्यासाठी पुष्कळ दिवसांपासून उत्सुक होत्या. ते आल्याचे पाहून सर्वांनी त्यांना आलिंगन दिले. बलरामांनी माता-पित्यांना नमस्कार केला. त्यांनीसुद्धा त्यांना आशीर्वाद देऊन त्यांचे स्वागत केले. (२)
चिरं नः पाहि दाशार्ह सानुजो जगदीश्वरः ।
इत्यारोप्याङ्कमालिङ्ग्य नेत्रैः सिषिचतुर्जलैः ॥ ३ ॥
घेता पोटाइ सारे ते वदले रक्षिता अम्हा । आशिर्वाद दिले त्यांनी अश्रुंनी न्हाविले बला ॥ ३ ॥
दाशार्ह - हे बलरामा - सानुजः जगदीश्वरः (त्वं) - श्रीकृष्णासह जगत्पति असा तू - नः चिरं पाहि - आमचे चिरकाळ रक्षण कर - इति (तं) अङ्कं आरोप्य - असे म्हणून त्याला मांडीवर बसवून - आलिङ्ग्य - आलिंगन देऊन - नेत्रैः जलैः सिषिचतुः - नेत्रोदकांनी आज स्नान घालिते झाले ॥३॥
बलरामा ! जगदीश्वर असा तू धाकटा भाऊ श्रीकृष्णासह नेहमी आमचे रक्षण करीत राहा. असे म्हणून त्यांनी त्यांना मांडीवर घेऊन आलिंगन देऊन आपल्या प्रेमाश्रूंनी भिजविले. (३)
गोपवृद्धांश्च विधिवद् यविष्ठैरभिवन्दितः ।
यथावयो यथासख्यं यथासंबन्धमात्मनः ॥ ४ ॥
ज्येष्ठांना वंदिले रामे सानांनी राम वंदिला । वयानुसार ते सर्वां भेटले बलरामजी ॥ ४ ॥
यथावयः - वयाला अनुसरून - यथासख्यं - मैत्रीला अनुसरून - यथा आत्मनः संबन्धं - जसा ज्याचा आपल्याशी संबंध होता त्याप्रमाणे - यविष्टैः विधिवत् अभिवन्दितः (रामः) - लहानांनी यथाविधि वंदिलेला बलराम - गोपवृद्धान् च (ववन्दे) - वृध्द गोपांनाहि वंदन करिता झाला ॥४॥
यानंतर ज्येष्ठ गोपांना बलरामांनी आणि कनिष्ठ गोपांनी बलरामांना नमस्कार केला. ते आपले वय, मैत्री आणि संबंधानुसार सर्वांना भेटले. (४)
समुपेत्याथ गोपालान् हास्यहस्तग्रहादिभिः ।
विश्रान्तंसुखमासीनं पप्रच्छुः पर्युपागताः ॥ ५ ॥ पृष्टाश्चानामयं स्वेषु प्रेमगद्गदया गिरा । कृष्णे कमलपत्राक्षे सन्न्यस्ताखिलराधसः ॥ ६ ॥
कुणाला दिधला हात कुणी वक्षभेट नी । हासुनी बोलले कोणा विश्राम जाहला तदा ॥ ५ ॥ पातले गोप ते सर्व क्षेम ते पुसले तया । जयांनी त्यागिले सर्व कृष्णासी चित्त लाविले । प्रेमे गद्गद होवोनी रामाला पुसले तये ॥ ६ ॥
अथ - नंतर - गोपालान् समुपेत्य - गोपाळांजवळ जाऊन - हास्यहस्तग्रहादिभिः - हसणे, एकमेकांचा हात धरणे इत्यादिकांनी - तान् प्रीणयांचकार - त्यांना संतोष देता झाला - पर्युपागताः (ते) - सभोवार जमलेले ते गोपाळ - विश्रान्तं सुखं आसीनं (तं कुशलं) पप्रच्छुः - विसावा घेतल्यावर सुखाने बसलेल्या त्या बलरामाला खुशाली विचारिते झाले ॥५॥ च - आणि - कमलपत्राक्षे कृष्णे - कमळाच्या पानांप्रमाणे नेत्र असलेल्या श्रीकृष्णासाठी - संन्यस्ताखिलराधसः - टाकिले आहेत सर्व विषय ज्यांनी असे ते गोप - प्रेमगद्गदया गिरा - प्रेमाने गद्गद झालेल्या वाणीने - (रामेण अपि) स्वेषु अनामयं पृष्टाः - बलरामाकडून स्वकीयांविषयी कुशल विचारिले गेले ॥६॥
नंतर गोपालांच्याजवळ जाऊन कोणाशी हस्तांदोलन केले. तर कोणाला खूप हसविले. यानंतर जेव्हा बलराम विश्रांतीनंतर निवांत बसले, तेव्हा सर्व गोपाल त्यांच्याजवळ आले. त्यांनी कमलनयन श्रीकृष्णांसाठी सर्व विषयांचा त्याग केला होता. बलरामांनी जेव्हा त्यांच्यासबंधी आणि त्यांच्या घरच्यांच्यासंबंधी विचारपूस केली, तेव्हा त्यांनी प्रेमाने सद्गीदित झालेल्या वाणीने त्यांना विचारले. (५-६)
कच्चिन्नो बान्धवा राम सर्वे कुशलमासते ।
कच्चित्स्मरथ नो राम यूयं दारसुतान्विताः ॥ ७ ॥
वसुदेवादिते बंधू क्षेम सर्वासि होय ना । तुम्ही तो पुत्रवान् झाले स्मरता का अम्हा कधी ॥ ७ ॥
राम - हे बलरामा - नः सर्वे बान्धवाः - आमचे सर्व बांधव - कुशलं आसते कश्चित् - खुशाल आहेत ना? - राम - हे बलरामा - दारसुतान्विताः यूयं - स्त्रीपुत्रांनी युक्त झालेले तुम्ही - नः स्मरथ कश्चित् - आमची आठवण करिता काय? ॥७॥
बलरामा ! आमचे सर्व बांधव खुशाल आहेत ना ? आता तुम्ही बायकामुलांबरोबर राहात असता. तर आमची कधी आठवण येते का ? (७)
दिष्ट्या कंसो हतः पापो दिष्ट्या मुक्ताः सुहृज्जनाः ।
निहत्य निर्जित्य रिपून् दिष्ट्या दुर्गं समाश्रीताः ॥ ८ ॥
भाग्यचि मारिला कंस केले स्वजन ते सुखी । हाही आनंद तैसाची सुरक्षित् स्थळी राहता ॥ ८ ॥
दिष्ट्या पापः कंसः हतः - सुदैवाने पापी कंस मारिला गेला - दिष्ट्या सुहृज्जनाः मुक्ताः - सुदैवाने मित्रमंडळी दुःखमुक्त झाली - रिपून् निहत्य निर्जित्य - शत्रूंना मारून व जिंकून - दिष्ट्या दुर्गं समाश्रिताः - सुदैवाने तुम्ही दुर्गाचा आश्रय केला ॥८॥
पापी कंसाला आपण मारले आणि आपल्या अप्तेष्टांना मोठ्या संकटातून वाचविले, हे चांगले झाले. आपण आणखीही पुष्कळ शत्रूंना मारलेत किंवा जिंकलेत आणि अत्यंत सुरक्षित ठिकाणी जाऊन राहात आहात. हेही उत्तम झाले. (८)
गोप्यो हसन्त्यः पप्रच्छू रामसन्दर्शनादृताः ।
कच्चिदास्ते सुखं कृष्णः पुरस्त्रीजनवल्लभः ॥ ९ ॥
दर्शना पातल्या गोपी पाहता तृप्त जाहल्या । हासोनी वदल्या राजा ~ कृष्णाचे क्षेम होय ना ? ॥ ९ ॥
रामसंदर्शनादृताः हसन्त्यः गोप्यः - बलरामाच्या दर्शनाविषयी आदरयुक्त होऊन हास्य करणार्‍या गोपी - पुरस्त्रीजनवल्लभः कृष्णः सुखं आस्ते कच्चित् - नागरिक स्त्रियांना प्रिय असा श्रीकृष्ण खुशाल आहे ना? - (इति) पप्रच्छुः - असे विचारित्या झाल्या ॥९॥
बलरामांच्या दर्शनाने खूष झालेल्या गोपींनी हसून विचारले, " बलरामा ! शहरी स्त्रियांचे प्राणवल्लभ श्रीकृष्ण खुशाल आहेत ना ?" (९)
कच्चित्स्मरति वा बन्धून् पितरं मातरं च सः ।
अप्यसौ मातरं द्रष्टुं सकृदप्यागमिष्यति । अपि वा स्मरतेऽस्माकं अनुसेवां महाभुजः ॥ १० ॥
बंधु माता पिता यांना स्मरतो का मनी कधी । येईल आमुची त्याला आटहवे का कधी तरी ॥ १० ॥
सः - तो कृष्ण - पितरं च मातरं वा बन्धून् - माता, पिता व बंधु यांना - स्मरति कच्चित् - स्मरतो काय? - असौ - तो - मातरं द्रष्टुं - मातेला भेटण्यासाठी - सकृत् अपि आगमिष्यति अपि - एकदा तरी येईल काय? - महाभुजः - दीर्घबाहु - अस्माकं अनुसेवां - तत्परत्वेकरून आम्ही केलेल्या सेवेचे - अपि वा स्मरते - कधी स्मरण करतो काय ॥१०॥
आपल्या बांधवांची, माता- पित्यांची त्यांना कधी आठवण येते का ? आपल्या आईला भेटण्यासाठी ते एकदा तरी येणार काय ? पराक्रमी श्रीकृष्णांना कधी आम्ही केलेल्या सेवेची आठवण येते का ? (१०)
मातरं पितरं भ्रातॄन् पतीन् पुत्रान् स्वसॄनपि ।
यदर्थे जहिम दाशार्ह दुस्त्यजान् स्वजनान्प्रभो ॥ ११ ॥ ता नः सद्यः परित्यज्य गतः सञ्छिन्नसौहृदः । कथं नु तादृशं स्त्रीभिः न श्रद्धीयेत भाषितम् ॥ १२ ॥
बंधू माता पिता पत्‍नी पुत्र नी सोयरे तसे । बहीण पुत्रि ही आमी त्या साठी सर्व त्यागिले ॥ ११ ॥ आडविले तया तेंव्हा वदला ऋण ना फिटें । कोण स्त्री गोड बोला त्यां न विश्वास करी तया ॥ १२ ॥
प्रभो दाशार्ह - हे समर्थ यादवा बलरामा - यदर्थे - ज्याच्यासाठी - मातरं पितरं भ्रातृन् - आई, बाप, भाऊ - पतीन् पुत्रान् स्वसॄः अपि - पति, पुत्र व बहिणी याही - दुस्त्यजान् स्वजनान् - टाकण्यास कठीण अशा आप्तेष्टांना - जहिम - आम्ही टाकून दिले ॥११॥ संच्छिन्नसौह्रदः - तोडून टाकिला आहे प्रेमभाव ज्याने असा श्रीकृष्ण - ताः नः सद्यः परित्यज्य गतः - त्या आम्हाला तत्काळ सोडून गेला - स्त्रीभिः - स्त्रियांनी - तादृशं भाषितं - तशा रीतीच्या भाषणावर - कथं नु न श्रध्दीयेत - कसा बरे विश्वास ठेवू नये? ॥१२॥
आपल्या माणसांना सोडणे किती कठीण असते ! तरीसुद्धा आम्ही त्यांच्यासाठी आमचे आई-वडिल, भाऊ, पति-पुत्र, बहिणी यांनासुद्धा सोडून दिले. परंतु, हे प्रभो ! त्यांनी अगदी सहजपणे आमचे प्रेमाचे बंधन तोडून आम्हांला सोडून ते निघून गेले. त्यांच्या त्या गोड गोड बोलण्यावर आम्ही भाबड्या स्त्रिया विश्वास कसे बरे ठेवणार नाही ?" (११-१२)
( मिश्र )
कथं नु गृह्णन्त्यनवस्थितात्मनो वचः कृतघ्नस्य बुधाः पुरस्त्रियः । गृह्णन्ति वै चित्रकथस्य सुन्दर स्मितावलोकोच्छ्वसितस्मरातुराः ॥ १३ ॥
( इंद्रवज्रा ) ग्रामीण गोपी अम्हि या अशा नी तेथील नार्‍या चतुरा तशा त्या असोनि तैशा फसल्या कशा त्या का तोच त्यांचा फसला स्वभावे ॥ १३ ॥
बुधाः पुरस्त्रियः - शहाण्या म्हणविणार्‍या नागरिक स्त्रिया - अनवस्थितात्मनः कृतन्घस्य वचः - अव्यवस्थित व चंचल चित्ताच्या त्या कृतघ्न अशा कृष्णाच्या भाषणाचा - कथं नु गृह्णन्ति - का बरे स्वीकार करितात - चित्रकथस्य - अद्‌भुत आहेत कथा ज्याच्या अशा ह्या श्रीकृष्णाच्या - सुंदरस्मितावलोकोच्छ्वसितस्मरातुराः (भूत्वा) - सुंदर मंदहास्यपूर्वक अवलोकनाने प्रज्वलित झालेल्या कामाग्नीने पीडित होऊन - (अस्य वचः) वै गृह्णन्ति - ह्याच्या भाषणाचा खरोखर स्वीकार करितात ॥१३॥
एक गोपी म्हणाली, "आम्ही तर अडाणीच. आमचे जाऊ दे. परंतु शहरातील चतुर स्त्रिया चंचल आणि कृतघ्न श्रीकृष्णांच्या बोलण्याला कशा बरे फसतील ?" त्यावर दुसरी गोपी म्हणाली, "अग ! का नाही फसणार ! ते गोड गोड बोलण्यात मोठे पटाईत आहेत ना ! शिवाय त्यांचे ते सुंदर स्मितहास्ययुक्त पाहाणे, यामुळे शहरातील त्या स्त्रियासुद्धा प्रेमावेगाने स्वत:ला विसरून व्याकूळ होत असतील आणि त्यांच्या बोलण्यावर विश्वास ठेवत असतीलच." (१३)
( अनुष्टुप् )
किं नस्तत्कथया गोप्यः कथाः कथयतापराः । यात्यस्माभिर्विना कालो यदि तस्य तथैव नः ॥ १४ ॥
( अनुष्टुप् ) आपणा करणे काय वदली तिसरी कुणी । दुसरे बोल गे कांही वेळ तो घालवावया । जर ना आठवी आम्हा तर या दुःखिची जग ॥ १४ ॥
गोप्यः - अहो गोपींनो - तत्कथया नः किम् - त्याच्या कथा सांगून आम्हाला काय? - अपराः कथाः कथयत - दुसर्‍या काहीतरी कथा सांगा - यदि - जर - तस्य कालः - श्रीकृष्णाचा वेळ - अस्माभिः विना याति - आमच्याशिवाय जातो - तथा एव नः (यायात्) - तसाच आमचाहि जाईल ॥१४॥
तिसरी गोपी म्हणाली, "गोपींनो ! त्यांच्याबद्दल कशाला बोलता? दुसरा एखादा विषय काढा. जर त्या निर्दयाचा वेळ आमच्याखेरीज जात असेल, तर आमचाही वेळ त्याच्यासारखाच का जाऊ नये ?" (१४)
इति प्रहसितं शौरेः जल्पितं चारुवीक्षितम् ।
गतिं प्रेमपरिष्वङ्गं स्मरन्त्यो रुरुदुः स्त्रियः ॥ १५ ॥
आता त्या गोपिच्या दृष्टीं कृष्णाचे हास्य पाहणे । चाल आलिंगिणे सर्व आठवे रडली तशी ॥ १५ ॥
इति - असे म्हणून - शौरेः - श्रीकृष्णाचे - जल्पितं प्रहसितं - भाषण, हसणे - चारु वीक्षितं - सुंदर अवलोकन - गतिं प्रेमपरिष्वङगं - गमन व प्रेमालिंगन - स्मरंत्यः स्त्रियः - स्मरणार्‍या स्त्रिया - रुरुदुः - रडू लागल्या ॥१५॥
गोपी आता भगवान श्रीकृष्णांचे हसत बोलणे, सुंदर पाहाणे, चालणे, प्रेमालिंगन इत्यादी गोष्टी आठवून रडू लागल्या. (१५)
सङ्कर्षणस्ताः कृष्णस्य सन्देशैर्हृदयंगमैः ।
सान्त्वयामास भगवान् नानानुनयकोविदः ॥ १६ ॥
अनुनयी तसे श्रेष्ठ बोलले बलरामजी । कृष्णसंदेश देवोनी सात्विल्या सर्व गोपिका ॥ १६ ॥
नानानुनयकोविदः भगवान् संकर्षणः - अनेकप्रकारे सान्त्वन करण्यात कुशल असा भगवान संकर्षण - कृष्णस्य हृदयंगमैः संदेशैः - श्रीकृष्णाच्या मनोहर निरोपांनी - ताः सान्त्वयामास - त्या स्त्रियांचे सांत्वन करिता झाला ॥१६॥
निरनिराळ्या प्रकारे समजूत घलण्यात निपुण असलेल्या भगवान बलरांनी श्रीकृष्णांचे हृदयस्पर्शी संदेश सांगून गोपींचे सांत्वन केले. (१६)
द्वौ मासौ तत्र चावात्त् मधुं माधवमेव च ।
रामः क्षपासु भगवान् गोपीनां रतिमावहन् ॥ १७ ॥
चैत्र वैशाख हे मास सरले तेथ हे असे । गोपीत रमता रात्री प्रेमवर्धन जाहले ॥ १७ ॥
भगवान् रामः - भगवान बलराम - क्षपासु - रात्री - गोपीनां रतिम् आवहन् - गोपस्त्रियांना आनंद देत - तत्र - त्या गोकुळात - मधुं च माधवम् एव च द्वौ मासौ - मधु व माधव असे दोन महिने - अवात्सीत् - राहता झाला ॥१७॥
रात्रीच्या वेळी गोपींबरोबर राहून त्यांचे प्रेम वृद्धिंगत करीत भगवान रामांनी चैत्र आणि वैशाख असे दोन महिने तेथेच घालविले. (१७)
पूर्णचन्द्रकलामृष्टे कौमुदीगन्धवायुना ।
यमुनोपवने रेमे सेविते स्त्रीगणैर्वृतः ॥ १८ ॥
त्या वेळी गंध पद्माचा वायूत धरता पिणे । पोर्णिमाचांदण्या मध्ये वाळवंटी बळी बसे ॥ १८ ॥
स्त्रीगणैः वृतः (सः) - स्त्रीगणांनी वेष्टिलेला तो बळराम - पूर्णचंद्रकलामृष्टे - पौर्णिमेच्या चंद्राच्या किरणांनी प्रकाशित झालेल्या - कौमुदीगन्धवायुना सेविते - चंद्रविकासिनी कमळांच्या सुगंधांनी सेविलेल्या - यमुनोपवने रेमे - यमुनेच्या तीरावरील बागेत क्रीडा करिता झाला ॥१८॥
त्यावेळी कमलपुष्पांचा सुगंध घेऊन मंद वारा वाहात असे. पूर्ण चंद्राचे चांदणे यमुनेच्या काठावरील उपवन शुभ्र करीत असे. आणि भगवान बलराम गोपींसह तेथेच विहार करीत असत. (१८)
वरुणप्रेषिता देवी वारुणी वृक्षकोटरात् ।
पतन्ती तद् वनं सर्वं स्वगन्धेनाध्यवासयत् ॥ १९ ॥
वरुणे वारुणी पुत्रा धाडिता लाकडातुनी । पातली गंध ना मावे वनात तेथल्या पहा ॥ १९ ॥
वरूणप्रेषिता वारुणी देवी - वरुणाने पाठविलेली वारुणी नावाची देवी - वृक्षकोटरात् पतन्ती - वृक्षाच्या ढोलीतून पडणारी - स्वगन्धेन तत् सर्वं वनम् अध्यवासयत् - आपल्या वासाने सर्व बाग सुगंधित करिती झाली ॥१९॥
वरुणदेवाने आपली कन्या वारुणीदेवीला तेथे पाठविले होते. ती एका झाडाच्या खोडातून वाहात बाहेर पडून आपल्या सुगंधाने सगळे वन सुगंधित करी. (१९)
तं गन्धं मधुधाराया वायुनोपहृतं बलः ।
आघ्रायोपगतस्तत्र ललनाभिः समं पपौ ॥ २० ॥
गंध तो मधुधारांचा बलरामास पातला । गोपिंच्या सह तो जाता अयांचे पानही करी ॥ २० ॥
बलः - बलराम - वायुना उपहृतं - वायूने जवळ आणिलेल्या - मधुधारायाः तं गन्धं आघ्राय - मद्याच्या धारेचा तो वास येताच - ललनाभिः समं तत्र उपगतः - स्त्रियांसह तेथे गेला - (मद्यं च) पपौ - आणि मद्य पिता झाला ॥२०॥
मधुमधुरेचा तो सुगंध वायूने बलरामांना भेट म्हणून दिला. त्याच्या सुगंधाने आकृष्ट होऊन बलराम गोपींना घेऊन तेथे पोहोचले आणि त्यांच्यासह त्यांनी ती प्राशन केली. (२०)
उपगीयमानचरितो वनिताभिर्हलायुधः ।
वनेषु व्यचरत् क्षीबो मदविह्वललोचनः ॥ २१ ॥
भोवती गायल्या गोपी मत्त भुंगेहि ते तसे । विव्हल नेत्र ते झाले आनंद त्या द्वयांचिये ॥ २१ ॥
वनिताभिः उपगीयमानचरितः - स्त्रियांनी ज्याचे चरित्र गायिले आहे असा - हलायुधः - बलराम - क्षीबः मदविह्वललोचनः - मत्त व मदाने चंचल झाले आहेत नेत्र ज्याचे असा - वनेषु व्यचरत् - बागेत संचार करिता झाला ॥२१॥
गोपी त्यावेळी बलरामांच्या चारही बाजूंनी राहून त्यांच्या चरित्राचे गायन करीत होत्या आणि ते धुंद होऊन वनामध्ये विहार करीत होते. आनंदाने त्यांचे डोळे मादक दिसत होते. (२१)
स्रग्व्येककुण्डलो मत्तो वैजयन्त्या च मालया ।
बिभ्रत् स्मितमुखाम्भोजं स्वेदप्रालेयभूषितम् ॥ २२ ॥ स आजुहाव यमुनां जलक्रीडार्थमीश्वरः । निजं वाक्यमनादृत्य मत्त इत्यापगां बलः ॥ २३ ॥
गळ्यात वैजयंती नी आनंदे मत्त जाहले । झळके कुंडलो एक मुखीं घामहि शोभला ॥ २२ ॥ शक्तिमान् बलरामो तो यमुनाजीस बोलवी । जलक्रीडा करायाते परी ती नच पातली । पुन्हा ती पातली, क्रोधे बळीने हल मारिता ॥ २३ ॥
वैजयंत्या मालया स्त्रग्वी - वैजयंती नावाच्या माळेने माळाधारी - एककुंडलः च - व एकाच कानात कुंडल धारण करणारा - मत्तः - मद्याने मत्त झालेला - स्वेदप्रालेयभूषितं - घाम हेच जणू दव त्याने शोभणार्‍या - स्मितमुखाम्भोजं - मंद हास्य करणार्‍या मुखकमळाला - बिभ्रत् - धारण करणारा - सः ईश्वरः बलः - तो ऐश्वर्यवान बलराम - जलक्रीडार्थं यमुनां आजुहाव - जलक्रीडा करण्यासाठी यमुनेला बोलविता झाला - मत्तः इति निजं वाक्यं अनादृत्य अनागतां - हा मद्याने मत्त झाला आहे असे समजून स्वतःच्या शब्दाला अवमानून न आलेल्या - आपगां - यमुना नदीला - कुपितः - रागावलेला बलराम - हलाग्रेण विचकर्ष ह - नांगराने ओढून आणिता झाला ॥२२-२३॥
गळ्यामध्ये फुलांचा हार व वैजयंतीमाला होती. त्यांच्या एका कानात कुंडल झळकत होते. मुखकमलावर स्मित होते. त्यावर आलेले घामाचे बिंदू दवबिंदूसारखे दिसत होते. (२२) जलक्रीडा करण्यासाठी सर्वशक्तिमान बलरामांनी यमुना नदीला बोलावले. हे यावेळी वारुणीच्या नशेत आहेत असे पाहून यमुना नदी आली नाही. तेव्हा तिने आपले म्हणणे मानले नाही म्हणून बलरामांनी क्रोधाने आपल्या नांगराच्या टोकाने तिला खेचून घेतले. (२३)
अनागतां हलाग्रेण कुपितो विचकर्ष ह ।
पापे त्वं मामवज्ञाय यन्नायासि मयाऽऽहुता । नेष्ये त्वां लाङ्गलाग्रेण शतधा कामचारिणीम् ॥ २४ ॥
क्रोधोनी बोलला राम थांब तू गर्विणी अशी । करितो खंड ते सारे हलाचे टोक मारुनी ॥ २४ ॥
पापे - हे पापी यमुने - मया आहूता त्वं - मी बोलावलेली अशी तू - माम् अवज्ञाय - माझा अपमान करून - यत् न आयासि - ज्याअर्थी येत नाहीस - कामचारिणीं त्वां - मनाला वाटेल त्याप्रमाणे हिंडणार्‍या तुला - लाङ्गलाग्रेण शतधा नेष्ये - नांगराच्या टोकाने शंभर मार्गांनी नेईन ॥२४॥
हे पापिणी ! मी बोलावून सुद्धा तू माझा अपमान करून इकडे आली नाहीस. आता मी नांगराच्या टोकाने स्वत:च्या मनाप्रमाणे वागणार्‍या तुझे शोकडो तुकडे करतो. (२४)
एवं निर्भर्त्सिता भीता यमुना यदुनन्दनम् ।
उवाच चकिता वाचं पतिता पादयोर्नृप ॥ २५ ॥
दटावी राम हे ऐसे भये चकित जाहली । बळीच्या चरणापाशी पडोनी प्रार्थु लागली ॥ २५ ॥
नृप - हे राजा - एवं निर्भर्त्सिता भीता - याप्रमाणे तिरस्कारिलेली व त्यामुळे भिऊन गेलेली - चकिता यमुना - कापू लागलेली यमुना - पादयोः पतिता - पाया पडून - यदुनंदनं - बलरामाशी - वाचं उवाच - भाषण करू लागली ॥२५॥
राजा ! बलरामांनी जेव्हा यमुनेला असे फटकारले, तेव्हा आश्चर्यचकित आणि भयभीत होऊन बलरामांच्या चरणांवर तिने लोटांगण घातले आणि ती त्यांची प्रार्थना करू लागली." (२५)
राम राम महाबाहो न जाने तव विक्रमम् ।
यस्यैकांशेन विधृता जगती जगतः पते ॥ २६ ॥
बलरामा महाबाहो भुलले मी पराक्रमां । शेषजी अंश रूपाने पातला जाणिले अता ॥ २६ ॥
जगतः पते महाबाहो राम राम - हे जगन्नाथा, हे महाबाहो बलरामा - यस्य एकांशेन जगती विधृता - ज्याच्या एका अंशाकडून पृथ्वी धारण केली जाते - (तस्य) तव विक्रमं न जाने - त्या तुझा पराक्रम मला माहीत नाही ॥२६॥
हे रामा ! हे रामा ! हे महाबाहो ! हे जगत्पते ! ज्यांचा अंश असलेला शेष हे सर्व जग धारण करतो, त्या आपला प्राक्रम माझ्या लक्षात आला नाही. (२६)
परं भावं भगवतो भगवन् मां अजानतीम् ।
मोक्तुमर्हसि विश्वात्मन् प्रपन्नां भक्तवत्सल ॥ २७ ॥
भगवंत तुम्ही श्रेष्ठ नेणता चुकलेच मी । क्षमावे पातले पायी मजला सोडणे पहा ॥ २७ ॥
विश्वात्मन् भक्तवत्सल - हे विश्वात्म्या, हे भक्तवत्सला - भगवान् (त्वं) - सर्वैश्वर्यसंपन्न तू - भगवतः परं भावं अजानतीं - भगवंताचा श्रेष्ठ अभिप्राय न जाणणार्‍या - प्रपन्नां मां - शरण आलेल्या मला - मोक्तुं अर्हसि - सोडून देण्यास योग्य आहेस ॥२७॥
हे सर्वस्वरूप भक्तवत्सल भगवन ! आपण परम ऐश्वर्यशाली आहात. आपले खरे स्वरूप न जाणल्याकारणानेच माझ्याकडून हा अपराध घडला. मी आपल्याला शरण आले आहे. मला सोडून द्यावे. (२७)
ततो व्यमुञ्चद् यमुनां याचितो भगवान् बलः ।
विजगाह जलं स्त्रीभिः करेणुभिरिवेभराट् ॥ २८ ॥
यमुना प्रार्थिता ऐसी बळीने क्षमिले तिला । हत्तीच्या परि तो तेथे क्रीडला गोपिच्या सवे ॥ २८ ॥
ततः - नंतर - भगवान् बलः - भगवान बलराम - याचितः - याचिला असता - यमुनां व्यमुञ्चत् - यमुनेला सोडून देता झाला - इभराट् करेणुभिः इव - जसा गजपति हत्तिणींबरोबर तसा - स्त्रीभिः जलं विजगाह - स्त्रियांसह उदकांत जलक्रीडा करिता झाला ॥२८॥
त्या प्रार्थनेचा स्वीकार करून भगवान बलरामांनी तिला सोडून दिले. नंतर गजराज जसा हत्तिणींबरोबर क्रीडा करतो, त्याप्रमाणे ते गोपींबरोबर जलक्रीडा करू लागले. (२८)
कामं विहृत्य सलिलाद् उत्तीर्णायासीताम्बरे ।
भूषणानि महार्हाणि ददौ कान्तिः शुभां स्रजम् ॥ २९ ॥
येता जळातुनी त्यांना नींलांबर नि हारही । आभूषणे तसे सर्व लक्ष्मीने दिधले पहा ॥ २९ ॥
कांतिः - लक्ष्मी - कामं विहृत्य - यथेच्छ क्रीडा करून - सलिलात् उत्तीर्णाय (बलाय) - उदकातून बाहेर आलेल्या बलरामाला - असिताम्बरे महार्हाणि भूषणानि शुभां स्त्रजम् ददौ - काळी दोन वस्रे, अति मूल्यवान अलंकार व सुंदर माळा देती झाली ॥२९॥
यथेष्ट विहार करून जेव्हा ते यमुना नदीच्या बाहेर आले, तेव्हा लक्ष्मीने त्यांना निळी वस्त्रे, बहुमोल अलंकार आणि सोन्याचा सुंदर हार दिला. (२९)
वसित्वा वाससी नीले मालां आमुच्य काञ्चनीम् ।
रेये स्वलङ्कृतो लिप्तो माहेन्द्र इव वारणः ॥ ३० ॥
बळीने लेवुनी वस्त्रे सुवर्णमाळ धारिली । अंगाराग करी तेंव्हा ऐरावतचि भासला ॥ ३० ॥
नीले वाससी वसित्वा - काळी वस्त्रे धारण करून - काञ्चनीं मालां आमुच्य - सुवर्णाची माळा धारण करून - लिप्तः स्वलंकृतः (बलः) - अंगाला उटी लाविलेला व अलंकार धारण केलेला बलराम - माहेन्द्रः वारणः इव रेजे - इंद्राच्या ऐरावताप्रमाणे शोभला ॥३०॥
बलरामांनी निळी वस्त्रे परिधान केली आणि सोन्याचा हार गळ्यात घातला. अंगाला चंदन लावून व सुंदर अलंकारांनी विभूषित होऊन ते ऐरावतासारखे शोभू लागले. (३०)
अद्यापि दृश्यते राजन् यमुनाकृष्टवर्त्मना ।
बलस्यानन्तवीर्यस्य वीर्यं सूचयतीव हि ॥ ३१ ॥
परीक्षित् ! आजही वाहे यमुना त्याच मार्गि ती । यशोगान जणू गाते अनंत बलरामचे ॥ ३१ ॥
राजन् - हे राजा - यमुना - यमुना - आकृष्टवर्त्मना - ओढून आणिलेल्या मार्गाने - अनंतवीर्यस्य बलस्य - अगणित पराक्रम करणार्‍या बलरामाच्या - वीर्यं सूचयती इव - पराक्रमाला जणू सुचवीत आहे अशी - अद्यापि दृश्यते हि - अजूनहि खरोखर दिसत आहे ॥३१॥
परीक्षिता ! अजूनही बलरामांनी ओढून आणलेल्या मार्गानेच यमुना नदी वाहात आहे. त्यामुळे जणू अनंतशक्ती भगवान बलरामांच्या यशाचे ती गायन करीत आहे, असे वाटते. (३१)
एवं सर्वा निशा याता एकेव रमतो व्रजे ।
रामस्याक्षिप्तचित्तस्य माधुर्यैर्व्रजयोषिताम् ॥ ३२ ॥ इति श्रीमद्‍भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां दशमस्कन्धे उत्तरार्धे बलदेवविजये नाम पञ्चषष्टितमोऽध्यायः ॥ ६५ ॥ हरिः ॐ तत्सत् श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥
गोपीत रमला राम समया भान ते नसे । अनेक रात्रिची एक भासली रमला असा ॥ ३२ ॥ ॥ इति श्रीमद्‌भागवती महापुराणी पारमहंसी संहिता । विष्णुदास वसिष्ठ समश्लोकी मराठी रूपांतर पासष्टावा अध्याय हा ॥ हरिः ॐ तत्सत् श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥
एवं व्रजे रमतः - याप्रमाणे गोकुळात क्रीडा करणार्‍या - व्रजयोषितां माधुर्यैः आक्षिप्तचित्तस्य रामस्य - गोपस्त्रियांच्या सुंदर विलासांनी ज्याचे अंतःकरण मोहून गेले आहे अशा बलरामाच्या - सर्वाः निशाः - सर्व रात्रि - एका इव याताः - एका रात्रीप्रमाणे गेल्या ॥३२॥
व्रजवासी गोपींच्या माधुर्याने बलरामांचे चित्त अशा प्रकारे मुग्ध झाले होते की, व्रजात विहार करताना पुष्कळ रात्री एक्च रात्र असल्यासारख्या त्यांना वाटल्या. (३२)
अध्याय पासष्टावा समाप्त |