|
|
|
श्रीमद् भागवत पुराण श्रीकृष्णसंततीनां वर्णनम्; अनिरुद्धविवाहे रुक्मिणो वधश्च - भगवंतांच्या संततीचे वर्णन व अनिरुद्धाच्या विवाहामध्ये रुक्मीला मारणे - संहिता - अर्थ समश्लोकी - मराठी
श्रीशुक उवाच -
( अनुष्टुप् ) एकैकशस्ताः कृष्णस्य पुत्रान् दशदशाबलाः । अजीजनन् अनवमान् पितुः सर्वात्मसंपदा ॥ १ ॥
श्रीशुकदेव सांगतात - ( अनुष्टुप् ) एकेका पत्‍निला झाले कृष्णाला दश पुत्र ते । बल तेजादि रूपाने कृष्णची दुसरे जसे ॥ १ ॥
b>ताः कृष्णस्य अबलाः - त्या श्रीकृष्णाच्या स्त्रिया - एकैकशः दश दश - प्रत्येकीला दहा दहा याप्रमाणे - सर्वात्मसंपदा पितुः अनवमान् - सर्वप्रकारच्या स्वतःच्या संपत्तीने पित्याहून उणे नाहीत असे - पुत्रान् अजीजनन् - पुत्र उत्पन्न करित्या झाल्या. ॥१॥
श्रीशुक म्हणतात- श्रीकृष्णांच्या प्रत्येक पत्‍नीला दहा दहा पुत्र झाले. ते सर्व गुणांच्या बाबतीत वडिलांपेक्षा कमी नव्हते. (१)
गृहादनपगं वीक्ष्य राजपुत्र्योऽच्युतं स्थितम् ।
प्रेष्ठं न्यमंसत स्वं स्वं न तत् तत्त्वविदः स्त्रियः ॥ २ ॥
प्रत्येक पत्‍निला वाटे कृष्ण हा आपुल्या घरी । राहतो नित्य ही ऐशी कृष्णाची महिमा तशी ॥ २ ॥
राजपुत्र्यः - राजाच्या कन्या अशा त्या कृष्णस्त्रिया - अच्युतं गृहात् अनपगं स्थितं वीक्ष्य - श्रीकृष्ण आपल्या घरातून कधीहि बाहेर न जाता नेहमी घरातच रहातो असे पाहून - स्वं स्वं (तस्य) प्रेष्ठं न्यमंसत - स्वतःला कृष्णाची अत्यंत लाडकी असे मानित्या झाल्या - स्त्रियः - त्या कृष्णाच्या स्त्रिया - तत्तत्त्वविदः न - त्या कृष्णाचे स्वरूप जाणणार्‍या नव्हत्या. ॥२॥
श्रीकृष्ण आपल्या महालाबाहेर कधीच जात नाहीत, असे पाहून आपणच श्रीकृष्णांना अत्यंत प्रिय आहोत, असे त्या राजकन्यांना वाटे. कारण त्यांना श्रीकृष्णांच्या खर्‍या स्वरूपाची जाणीव नव्हती. (२)
( वसंततिलका )
चार्वब्जकोशवदनायतबाहुनेत्र सप्रेमहासरसवीक्षितवल्गुजल्पैः । संमोहिता भगवतो न मनो विजेतुं स्वैर्विभ्रमैः समशकन् वनिता विभूम्नः ॥ ३ ॥
( वसंततिलका ) ते पद्‍मकोष वदनो नयनी विशाल सप्रेम हास्य बघणे मधु शब्द त्याचे । ऐकोनि नित्य रमती बहु आत्मबोधी श्रृंगार आदि करण्या नच भान राही ॥ ३ ॥
विभूम्नः भगवतः वनिताः - महात्म्या श्रीकृष्णाच्या स्त्रिया - चार्वब्जकोशवदनायतबाहुनेत्रसप्रेमहासरसवीक्षितवल्गुजल्पैः - सुंदर कमळातील गाभ्यासारखे मुख, दीर्घ हात व नेत्रांचे प्रेमपूर्वक हास्यरसाने युक्त अवलोकन आणि मधुर भाषण यांनी - संमोहिताः - मोहित झाल्या - स्वैः विभ्रमैः - स्वतःच्या विलासांनी - (तस्य) मनः विजेतुं न समशकन् - त्या श्रीकृष्णाचे अंतःकरण जिंकण्यास समर्थ झाल्या नाहीत. ॥३॥
आत्मानंदामध्ये असलेल्या श्रीकृष्णांचे कमळाच्या कळीप्रमाणे सुंदर मुख, दीर्घ बाहू, आकर्ण नेत्र, प्रेममय हास्य, भावपूर्ण नजर आणि मधुर वाणी यांमुळे त्या सुंदरी स्वत:च मोहित झालेल्या असत. त्या आपल्या श्रृंगारपूर्ण हावभावांनी त्यांचे मन जिंकू शकत नसत. (३)
स्मायावलोकलवदर्शितभावहारि
भ्रूमण्डलप्रहितसौरतमंत्रशौण्डैः । पत्‍न्यस्तु शोडशसहस्रमनङ्गबाणैः यस्येन्द्रियं विमथितुं करणैर्न शेकुः ॥ ४ ॥
सोळाहजार अधिका निज मंद हास्ये वक्रो बघोनि नयने करिती इशारे । जो पूर्णचे कुशल कामकलेत ऐसा नाही कधीच शकल्या हरि देतवू त्या ॥ ४ ॥
षोडशसहस्त्रं पत्‍न्यः तु - सोळा हजार श्रीकृष्णाच्या स्त्रिया तर - स्मायावलोकलवदर्शितभावहारिभ्रूमण्डलप्रहितसौ रतमन्त्रशौण्डैः - मंदहास्ययुक्त अवलोकनाने दाखविलेल्या अभिप्रायामुळे मनोहर दिसणार्‍या भ्रुकुटींनी योजिलेले जे कामोत्तेजक उपाय त्यात प्रवीण अशा - अनंगबाणैः - मदनाचे बाणच अशा - करणैः - इंद्रियांनी - यस्य इंद्रियं विमथितुं - ज्या श्रीकृष्णाचे मन क्षुब्ध करण्यास - न शेकुः - समर्थ झाल्या नाहीत. ॥४॥
मंद हास्ययुक्त नेत्रकटाक्षांनी व भुवयांच्या विलासाने त्या सोळा सहस्त्र स्त्रिया कामकलेच्या भावांनी परिपूर्ण असे कामबाण त्यांच्यावर सोडीत, परंतु कोणत्याही साधनांनी, त्या भगवंतांचे मन विचलित करू शकल्या नाहीत. (४)
इत्थं रमापतिमवाप्य पतिं स्त्रियस्ता
ब्रह्मादयोऽपि न विदुः पदवीं यदीयाम् । भेजुर्मुदाविरतमेधितयानुराग हासावलोकनवसङ्गमलालसाद्यम् ॥ ५ ॥
प्राप्त्यर्थ कृष्ण न कळे विधि देवतांना तो त्या स्त्रियांस मिळला रमण्या सदाचा । आनंद प्रेम नित वृद्धित हो तसे त्या हासोनि नित्य बघती नव संगमाला ॥ ५ ॥
इत्थम् - याप्रमाणे - ताः स्त्रियः - त्या श्रीकृष्णपत्‍न्या - ब्रह्मादयः अपि - ब्रह्मादि देवसुद्धा - यदीयां पदवीं न विदुः - ज्या श्रीकृष्णाच्या मार्गाला जाणत नाहीत - (तं) रमापतिं पतिं अवाप्य - त्या लक्ष्मीपति श्रीकृष्णाला पति म्हणून मिळवून - एधितया (प्रीत्या) अनुरागहासावलोकनवसंगमलालसाद्यम् - वाढलेल्या प्रेमाने हास्ययुक्त अवलोकन, नवीन सुरतसंगाविषयी लालसा इत्यादि विलास करणार्‍या श्रीकृष्णाला - मुदा अविरतं भेजुः - आनंदाने एकसारख्या सेवित्या झाल्या. ॥५॥
ब्रह्मदेव इत्यादी देवांनासुद्धा ज्यांचे खरे स्वरूप कळले नाही, त्याच रमारमणांना त्या स्त्रियांनी आपल्या पतीच्या रूपाने प्राप्त करून घेतले होते. आता नित्य त्यांचे प्रेम आणि आनंद वाढत होते. आणि त्या प्रेमपूर्ण हास्ययुक्त पाहाणे, नव्या समागमाची लालसा इत्यादींनी भगवंतांची सेवा करीत असत. (५)
प्रत्युद्‌गमासनवरार्हणपादशौच
तांबूलविश्रमणवीजनगन्धमाल्यैः । केशप्रसारशयनस्नपनोपहार्यैः दासीशता अपि विभोर्विदधुः स्म दास्यम् ॥ ६ ॥
दास्या असोनि स्वयची करितात सेवा पूजा नि तांबुल तसे पद देपिणेही । स्नानादि भोजन नि चंदन गंध देणे नी पुष्पहार करणे स्वयची कराने ॥ ५ ॥
दासीशताः अपि (ताः) - शेकडो दासी आहेत ज्यांपाशी अशाहि त्या श्रीकृष्णाच्या स्त्रिया - प्रत्युद्‌गमासनवरार्हणपादशौचताम्बूलविश्रमणवीजनगन्धमाल्यैः - सामोरे जाणे, बसायला आसन देणे, पूजा करणे, पाय धुणे, विडा देणे, श्रमपरिहारार्थ पंख्याने वारा घालणे, सुगंधी पदार्थ व फुले अर्पण करणे ह्या कृत्यांनी - केशप्रसारशयनस्नपनोपहार्यैः - केस तेल लावून नीटनेटके करणे, शय्या घालून देणे, स्नान घालणे, खाण्यापिण्याची व्यवस्था ठेवणे इत्यादि गोष्टींनी - विभोः दास्यं विदधुः स्म - श्रीकृष्णाची सेवा करित्या झाल्या. ॥६॥
त्या सर्व पत्‍न्यांच्याबरोबर सेवा करण्यासाठी शेकडो दासी असत. तरीसुद्धा जेव्हा त्यांच्या महालात भगवान येत, तेव्हा त्या स्वत: पुढे होऊन त्यांचे स्वागत करीत. श्रेष्ठ आसनावर बसवीत. उत्तम सामग्रीने त्यांची पूजा करीत. चरणकमले धूत. विडा देत. पाय चेपून त्यांचा थकवा दूर करीत. पंख्याने वारा घालीत. सुवासिक चंदन इत्यादी लावीत. फुलांचे हार गळ्यात घालीत. केस विंचरीत. झोपवीत. स्नान घालीत आणि अनेक प्रकारच्या पदार्थांचे भोजन करवून स्वत: भगवंतांची सेवा करीत. (६)
( अनुष्टुप् )
तासां या दशपुत्राणां कृष्णस्त्रीणां पुरोदिताः । अष्टौ महिष्यस्तत्पुत्रान् प्रद्युम्नादीन् गृणामि ते ॥ ७ ॥
( अनुष्टुप् ) परीक्षित् ! वदलो की ते प्रत्येकी दश पुत्र ते । आठ त्या पट्टराण्यांचे विवाह वदलो असे । प्रद्युम्न आदि पुत्रांचे सांगतो वर्णने पुढे ॥ ७ ॥
दशपुत्राणां तासां कृष्णस्त्रीणां - दहा दहा पुत्र असणार्‍या त्या श्रीकृष्णाच्या स्त्रियांपैकी - पुरा उदिताः याः अष्टौ महिष्यः - पूर्वी सांगितलेल्या ज्या आठ पट्टराण्या - तत्पुत्रान् प्रद्युम्नादीन् - त्यांचे प्रद्युम्नादि जे पुत्र - ते गृणामि - ते तुला सांगतो. ॥७॥
श्रीकृष्णाच्या प्रत्येक पत्‍नीला दहा दहा पुत्र होते, हे मी सांगितलेच आहे. त्यांपैकी ज्या आठ पट्टराण्या होत्या, त्यांच्या प्रद्युम्न इत्यादी पुत्रांविषयी मी आता सांगतो. (७)
चारुदेष्णः सुदेष्णश्च चारुदेहश्च वीर्यवान् ।
सुचारुश्चारुगुप्तश्च भद्रचारुस्तथापरः ॥ ८ ॥ चारुचन्द्रो विचारुश्च चारुश्च दशमो हरेः । प्रद्युम्नप्रमुखा जाता रुक्मिण्यां नावमाः पितुः ॥ ९ ॥
प्रद्युम चारुदेष्णो नी चारुदेह पराक्रमी । चारुगुप्त सुदेष्णो नी सुचारु भद्रचारु तो ॥ ८ ॥ चारुचंद्र विचारु नी दहावा पुत्र चारु तो । दहा हे रुक्मिणीपुत्र प्रतिकृष्णचि ते जसे ॥ ९ ॥
चारुदेष्णः च सुदेष्णः वीर्यवान् चारुदेहः च - चारुदेष्ण आणि सुदेष्ण आणि पराक्रमी चारुदेह - सुचारुः च चारुगुप्तः तथा अपरः भद्रचारुः - सुचारु आणि चारुगुप्त त्याचप्रमाणे दुसरा भद्रचारु - चारुचंद्रः च विचारुः च दशमः चारुः - चारुचंद्र आणि विचारु आणि दहावा चारु - (इति) पितुः नावमाः प्रद्युम्नप्रमुखाः (पुत्राः) - असे पित्याहून न्यून नसलेले प्रद्युम्नादि पुत्र - हरेः रुक्मिण्यां जाताः - श्रीकृष्णापासून रुक्मिणीला झाले. ॥८-९॥
प्रद्युम्न, चारुदेष्ण, सुदेष्ण, पराक्रमी चारुदेह, सुचारू, चारूगुप्त, भद्रचारू, चारूचंद्र, विचारू आणि दहावा चारू असे रुक्मिणीला दहा पुत्र झाले. हे सर्वजण कोणत्याही बाबतीत वडिलांहून कमी नव्हते. (८-९)
भानुः सुभानुः स्वर्भानुः प्रभानुर्भानुमांस्तथा ।
चन्द्रभानुर्बृहद्‌भानु रतिभानुस्तथाष्टमः ॥ १० ॥ श्रीभानुः प्रतिभानुश्च सत्यभामात्मजा दश । साम्बः सुमित्रः पुरुजित् शतजिच्च सहस्रजित् ॥ ११ ॥ विययश्चित्रकेतुश्च वसुमान् द्रविडः क्रतुः । जाम्बवत्याः सुता ह्येते सांबाद्याः पितृसंमताः ॥ १२ ॥
भानु सुभानु स्वर्भानू प्रभानू भानुमान् तसा । चंद्रभानू बृहद्‌भानू श्रीभानू अनिभानु नी ॥ १० ॥ दहावा प्रतिभानू हे सत्यभामास पुत्र की । सांबादी जांबवंतीचे सर्वात लाडके दहा ॥ ११ ॥ सांब सुमित्र पुरुजित् शतजित् विजयो तसे । सहस्रजित् चित्रकेतु वसमान् द्रविडो क्रतु ॥ १२ ॥
भानुः सुभानुः स्वर्भानुः - भानु, सुभानु, स्वर्भानु - प्रभानुः भानुमान् - प्रभानु, भानुमान - तथा चन्द्रभानुः बृहद्‌भानुः - त्याचप्रमाणे चंद्रभानु, बृहद्‌भानु - तथा अष्टमः अतिभानुः - त्याचप्रमाणे आठवा अतिभानु. ॥१०॥ श्रीभानुः च प्रतिभानुः - श्रीभानु व प्रतिभानु - (इति) दश सत्यभामात्मजाः (आसन्) - असे सत्यभामेचे दहा मुलगे होत - साम्बः सुमित्रः पुरुजित् शतजित् सहस्त्रजित् च - सांब, सुमित्र, पुरुजित, शतजित आणि सहस्त्रजित - विजयः चित्रकेतुः च वसुमान् द्रविडः च क्रतुः - विजय, चित्रकेतु, वसुमान, द्रविड व क्रतु - एते पितृसंमताः सांबाद्याः जाम्बवत्याः सुताः हि - हे पित्याला मान्य असे सांबादि दहा पुत्र जांबवतीचेच होते. ॥११-१२॥
भानू, सुभानू, स्वर्भानू, प्रभानू, भानुमान, चंद्रभानू, बृहद्‌भानू, अतिभानू, श्रीभानू आणि प्रतिभानू असे सत्यभामेचे दहा पुत्र होते. जांबवतीचे सांब, सुमित्र, पुरूजित, शतजित, सहस्त्रजित, विजय, चित्रकेतू, वसुमान, द्रविड आणि क्रतू असे दहा पुत्र होते. हेही श्रीकृष्णांना प्रिय होते. (१०-१२)
वीरश्चन्द्रोऽश्वसेनश्च चित्रगुर्वेगवान् वृषः ।
आमः शङ्कुर्वसुः श्रीमान् कुन्तिर्नाग्नजितेः सुताः ॥ १३ ॥
वीरचंद्रो अश्वसेनो चित्रगु वेगवान् वृष । आम शंकु वसू तैसे सत्याचे कुंति तेजवान् ॥ १३ ॥
वीरःचन्द्रः अश्वसेनः चित्रगुः वेगवान् च वृषः - वीर, चंद्र, अश्वसेन, चित्रगु, वेगवान आणि वृष - आमः शंकुः वसुः श्रीमान् कुन्तिः - आम, शंकु, वसु व श्रीमान असा कुंति - (इति) नाग्नजितेः सुताः - हे नाग्नजितीचे मुलगे होत. ॥१३॥
नाग्नजितीला वीर, चंद्र, अश्वसेन, चित्रगू, वेगवान, वृष, आम, शंकू, वसू आणि कांतिमान कुंती असे दहा पुत्र झाले. (१३)
श्रुतः कविर्वृषो वीरः सुबाहुर्भद्र एकलः ।
शान्तिर्दर्शः पूर्णमासः कालिन्द्याः सोमकोऽवरः ॥ १४ ॥
श्रुत कवी वृषो वीर सुबाहू भद्र शांति नी । दर्श नी पूर्णमासो नी कालिंदी सुत सोमको ॥ १४ ॥
श्रुतः कविः वृषः वीरः सुबाहुः एकलः भद्रः - श्रुत, कवि, वृष, वीर, सुबाहु, भद्र - शांतिः दर्शः पूर्णमासः अवरः सोमकः - शांति, दर्श, पूर्णमास व सर्वात लहान सोमक - (एते) कालिंद्याः (दश पुत्राः) - हे कालिंदीचे दहा पुत्र होत. ॥१४॥
कालिंदीचे हे दहा पुत्र होते - धुत, कवी, वृष, वीर, सुबाहू, भद्र, शांती, दर्श, पूर्णमास आणि धाकटा सोमक. (१४)
प्रघोषो गात्रवान् सिंहो बलः प्रबल ऊर्धगः ।
माद्र्याः पुत्रा महाशक्तिः सह ओजोऽपराजितः ॥ १५ ॥
लक्ष्मणा गर्भिचे सिंह प्रघोष गात्रवान् बल । ऊर्ध्वगो प्रबलो ओज महाशक्ती सहो तसा । दहावा जाहला पुत्र अपराजित नावचा ॥ १५ ॥
प्रघोषः गात्रवान् सिंहः - प्रघोष, गात्रवान, सिंह - बलः प्रबलः ऊर्ध्वगः - बल, प्रबल, ऊर्ध्वग - महाशक्तिः सहः ओजः (च) अपराजितः - महाशक्ति, सह, ओज व अपराजित - (एते) माद्रयाः पुत्राः - हे लक्ष्मणेचे मुलगे. ॥१५॥
मद्रदेशाची राजकुमारी लक्ष्मणा हिच्यापासून प्रघोष, गात्रवान, सिंह, बल, प्रबल, ऊर्ध्वग, महाशक्ती, सह, ओज आणि अपराजित यांचा जन्म झाला. (१५)
वृको हर्षोऽनिलो गृध्रो वर्धनोऽन्नाद एव च ।
महांश: पावनो वह्निः मित्रविन्दात्मजाः क्षुधिः ॥ १६ ॥
मित्रविंदेस अनिलो व्रक हर्ष नि वर्धनो । अन्नाद क्षिधु नी वन्ही महाश गृध्र पावनो ॥ १६ ॥
वृकः हर्षः अनिलः - वृक, हर्ष, अनिल - गृध्रः वर्धनः च अन्नादः एव - गृध्र, वर्धन, आणि अन्नाद सुद्धा - महाशः पावनः वह्निः क्षुधिः - महाश, पावन, वह्नि व क्षुधि - (एते) मित्रविन्दात्मजाः - हे मित्रविंदेचे मुलगे होत. ॥१६॥
मित्रविंदेचे वृक, हर्ष, अनिल, गृध्र, वर्धन, अन्नाद, महाश, पावन, वन्ही आणि क्षुधी हे पुत्र होते. (१६)
सङ्ग्रामजिद् बृहत्सेनः शूरः प्रहरणोऽरिजित् ।
जयः सुभद्रो भद्राया वाम आयुश्च सत्यकः ॥ १७ ॥
संग्रामजित् बहत्सेनो शूरो प्रहरणो जय । अरिजित् सत्यको वाम आयू भद्र सुभद्र हे । भद्राचे पुत्र हे ऐसे दश नाम तयांचिये ॥ १७ ॥
संग्रामजित् बृहत्सेनः शूरः - संग्रामजित, बृहत्सेन, शूर - प्रहरणः अरिजित् जयः - प्रहरण, अरिजित, जय - सुभद्रः आयुः वामः च सत्यकः - सुभद्र, आयु, वाम व सत्यक - (एते) भद्रायाः (सुताः) - हे भद्रेचे पुत्र होत. ॥१७॥
भद्रेचे संग्रामजित, बृहत्सेन, शूर, प्रहरण, अरिजित, जय, सुभद्र, वाम, आयू आणि सत्यक हे पुत्र होते. (१७)
दीप्तिमान् ताम्रतप्ताद्या रोहिण्यास्तनया हरेः ।
प्रद्यम्नाच्चानिरुद्धोऽभूद् रुक्मवत्यां महाबलः ॥ १८ ॥ पुत्र्यां तु रुक्मिणो राजन् नाम्ना भोजकटे पुरे । एतेषां पुत्रपौत्राश्च बभूवुः कोटिशो नृप । मातरः कृष्णजातानां सहस्राणि च षोडश ॥ १९ ॥
शिवाय पट्टराणीच्या सोळा हजार शंभर । रोहिणी आदि त्या पत्‍न्या तयांना दिप्तिमान् तसा । ताम्र तप्तादि प्रत्येकी दशची दश पुत्र ते पहा ॥ १८ ॥ प्रद्युम्नास रती पत्‍नी शिवाय रुक्मिपुत्रि ती । रुक्मवतीहि वरिली अनिरुद्ध तिचाच तो । करोडो जाहली संख्या प्रपौत्र आदिची पुढे ॥ १९ ॥
दीप्तिमान् ताम्रतप्ताद्याः - दीप्तिमान, ताम्रतप्त इत्यादि - हरेः रोहिण्याः तनयाः - श्रीकृष्णापासून झालेले रोहिणीचे मुलगे होत - राजन् - हे राजा - च भोजकटे पुरे - आणि भोजकट नगरामध्ये - प्रद्युम्नात् रुक्मिणो पुत्र्यां रुक्मवत्यां तु - आणि प्रद्युम्नापासून रुक्मीची कन्या जी रुक्मवती तिच्या ठिकाणी तर - महाबलः नाम्ना अनिरुद्धः अभूत् - मोठा बलाढय अनिरुद्ध नावाचा पुत्र झाला - नृप - हे राजा - एतेषां कोटिशः पुत्रपौत्राः च बभूवुः - ह्यांचे नातू पणतू मिळून कोटयवधि होते - कृष्णजातानाम् (सुतानाम्) - कृष्णापासून झालेल्या पुत्रांच्या - च षोडश सहस्राणि मातरः (बभूवुः) - आणखी सोळा हजार माता होत्या. ॥१८-१९॥
या पट्टराण्यांव्यतिरिक्त भगवंतांच्या रोहिणी इत्यादी आणखीही सोळा हजार एकशे पत्‍न्या होत्या. त्यांचे दीप्तिमान, ताम्रमान इत्यादी पुत्र होते. प्रद्युम्नाचा भोजकट नगरात राहणार्‍या रुक्मीची कन्या रुक्मवती हिच्याशी विवाह झाला होता. तिच्यापासून बलशाली अनिरुद्धाचा जन्म झाला. परिक्षिता ! श्रीकृष्णांच्या मुलांच्या सोळा हजार एकशे आठ माता होत्या. म्हणून त्यांच्य पुत्र-पौत्रांची संख्या कोट्यावधी झाली. (१८-१९)
श्रीराजोवाच -
कथं रुक्म्यरीपुत्राय प्रादाद् दुहितरं युधि । कृष्णेन परिभूतस्तं हन्तुं रन्ध्रं प्रतीक्षते । एतदाख्याहि मे विद्वन् द्विषोर्वैवाहिकं मिथः ॥ २० ॥
राजा परीक्षिताने विचारले - रणात रुक्मिला कृष्णे केलेसे अवमानित । कन्या तेणे दिली कैसी कृपया सांगणे अम्हा ॥ २० ॥
विद्वन् - हे शुकाचार्या - रुक्मी - रुक्मी - दुहितरम् - आपली कन्या - अरिपुत्राय कथं प्रादात् - शत्रूच्या पुत्राला कशी देता झाला - कृष्णेन युधि परिभूतः (सः) - श्रीकृष्णाने युद्धात जिंकिलेला रुक्मी - तं हन्तुं रन्ध्रं प्रतीक्षते - त्या श्रीकृष्णाला मारण्याची संधी पहात होता - द्विषोः मिथः एतत् वैवाहिकं - शत्रूंचा आपापसातील हा विवाहसंबंध - मे आख्याहि - मला सांगा. ॥२०॥
राजाने विचारले- हे विद्वन ! भगवान श्रीकृष्णांनी रणभूमीवर रुक्मीचा पराभव केला होता. त्यामुळे तो श्रीकृष्णांना मारण्यासाठी संधीची वाट पाहात होता. अशा स्थितीत त्याने आपली कन्या शत्रूच्या मुलाला कशी दिली ? या दोन शत्रूंमध्ये पुन्हा परस्पर वैवाहिक संबंध कसा जुळून आला ? (२०)
अनागतमतीतं च वर्तमानमतीन्द्रियम् ।
विप्रकृष्टं व्यवहितं सम्यक् पश्यन्ति योगिनः ॥ २१ ॥
काळास जाणिता तुम्ही तुम्हा काय न ठावुक । योग्याला दिसते सर्व दूर वा बहु काळचे ॥ २१ ॥
योगिनः - योगी लोक - अनागतं अतीतं - अद्यापि न घडलेले व पूर्वीच घडून गेलेले - वर्तमानं च अतीन्द्रियम् - आणि प्रस्तुत काळी घडणारे व इंद्रियांनी पहाता न येणारे - विप्रकृष्टं व्यवहितं - अति दूर असणारे व आच्छादून गेलेले असे - सम्यक् पश्यन्ति - चांगल्या रीतीने पहातात. ॥२१॥
कारण योगीजन भूत, भविष्य आणि वर्तमानकाळातील इंद्रियातीत, पुष्कळ लांबच्या किंवा एखाद्या अडथळ्यामुळे न दिसणार्‍या गोष्टीसुद्धा प्रत्यक्ष पाहात असतात. (२१)
श्रीशुक उवाच -
वृतः स्वयंवरे साक्षात् अनङ्गोऽङ्गयुतस्तया । राज्ञः समेतान् निर्जित्य जहारैकरथो युधि ॥ २२ ॥
श्रीशुकदेव सांगतात - प्रद्युम्न मूर्तिमान् कामो वरमाला स्वयं गळी । घाली रुक्मवती त्याच्या प्रद्युम्ने, वीर जिंकिले ॥ २२ ॥
साक्षात् अनङगः - प्रत्यक्ष मदन - अङगयुतः - शरीराने युक्त असा - तया स्वयंवरे वृतः - तिच्याकडून स्वयंवरामध्ये वरिला गेला - एकरथः (सः) - एकटा रथात बसलेला तो प्रद्युम्न - समेतान् राज्ञः युधि निर्जित्य - एकत्र जमलेल्या राजांना युद्धामध्ये जिंकून - (तां) जहार - तिला हरण करिता झाला. ॥२२॥
श्रीशुक म्हणतात- प्रद्युम्न मूर्तिमंत कामदेव होता. त्याला रुक्मवतीने स्वयंवरामध्ये स्वत:च वरमाला घातली होती. त्यावेळी युद्धामध्ये प्रद्युम्नाने एकट्यानेच तेथे एकत्रित आलेल्या राजांना जिंकले आणि रुक्मवतीचे हरण केले. (२२)
यद्यप्यनुस्मरन् वैरं रुक्मी कृष्णावमानितः ।
व्यतरद्‌ भागिनेयाय सुतां कुर्वन् स्वसुः प्रियम् ॥ २३ ॥
क्रोधाग्नी रुक्मिच्या चित्ती तरी भाच्यास पुत्रि ती । दिधली, र्तुक्मिणी लागी प्रसन्न करण्या तदा ॥ २३ ॥
यदि अपि - जरीहि - कृष्णावमानितः रुक्मी - कृष्णाने अवमानिलेला रुक्मी - वैरं अनुस्मरन् (आसीत्) - वैर स्मरत होता - स्वसुः प्रियं कुर्वन् - रुक्मिणीचे प्रिय करण्यासाठी - भागिनेयाय सुतां व्यतरत् - बहिणीचा पुत्र जो प्रद्युम्न त्याला कन्या देता झाला. ॥२३॥
श्रीकृष्णांकडून अपमानित झाल्यामुळे जरी रुक्मीच्या मनातील वैर कायम होते, तरीसुद्धा आपली बहीण रुक्मिणी हिला प्रसन्न करण्यासाठी त्याने आपला भाचा प्रद्युम्न याला आपली कन्या दिली. (२३)
रुक्मिण्यास्तनयां राजन् कृतवर्मसुतो बली ।
उपयेमे विशालाक्षीं कन्यां चारुमतीं किल ॥ २४ ॥
चारुमती असे कन्या सुनेत्रा रुक्मिणीस जी । बली जो कृतवर्माचा याने ती वरीली असे ॥ २४ ॥
राजन् - हे राजा - कृतवर्मसुतः बलीः - कृतवर्म्याचा पुत्र बली - रुक्मिण्याः तनयां - रुक्मिणीची मुलगी अशा - विशालाक्षीं कन्यां चारुमतीं - विस्तीर्ण नेत्रांच्या चारुमती कन्येला - किल उपयेमे - खरोखर वरिता झाला. ॥२४॥
परीक्षिता ! रुक्मिणीची एक सुंदर चारुमती नावाची कन्या होती. कृतवर्म्याचा पुत्र बली याने तिच्याशी विवाह केला. (२४)
दौहित्रायानिरुद्धाय पौत्रीं रुक्म्याददाद्धरेः ।
रोचनां बद्धवैरोऽपि स्वसुः प्रियचिकीर्षया । जानन् अधर्मं तद् यौनं स्नेहपाशानुबन्धनः ॥ २५ ॥
जुने वैर असोनीया रुमीने नात रोचना । दिधली अनिरुद्धाला प्रतिकूल असोनिया ॥ २५ ॥
हरेः बद्धवैरः रुक्मी - श्रीकृष्णापाशी शत्रुत्व करणारा रुक्मी - तत् अधर्मं यौनं जानन् अपि - हा विवाह धर्मविरुद्ध आहे हे जाणत असूनहि - स्वसुः प्रियचिकीर्षया - रुक्मिणी बहिणीचे प्रिय करण्याच्या इच्छेने - स्नेहपाशानुबन्धनः - प्रेमपाशाने बांधलेला - पौत्रीं रोचना - पुत्राची कन्या म्हणजे नात जी रोचना तिला - दौहित्राय अनिरुद्धाय - कन्येचा पुत्र जो अनिरुद्ध त्याला - अददात् - देता झाला. ॥२५॥
रुक्मीचे श्रीकृष्णांशी वैर होते, तरीसुद्धा आपल्या बहिणीला प्रसन्न करण्यासाठी त्याने आपली नात रोचना हिचा विवाह रुक्मिणीचा नातू अनिरुद्ध याच्याशी लावून दिला. अशा प्रकारचा विवाह-संबंध शास्त्रविरुद्ध होता, हे रुक्मीला माहीत असूनसुद्धा बहिणीच्या प्रेमाखातर त्याने असे केले. (२५)
तस्मिन् अभ्युदये राजन् रुक्मिणी रामकेशवौ ।
पुरं भोजकटं जग्मुः साम्बप्रद्युम्नकादयः ॥ २६ ॥ तस्मिन्निवृत्त उद्वाहे कालिङ्गप्रमुखा नृपाः । दृप्तास्ते रुक्मिणं प्रोचुः बलमक्षैर्विनिर्जय ॥ २७ ॥
अनिरुद्ध विवाहास राम कृष्ण नि रुक्मिणी । प्रद्युम्न सांब आदी ते पातले भोजकोटि तै ॥ २६ ॥ निर्विघ्न संपता कार्य ल्कलिंगनृपती तदा । रुक्माला वदला रामा फासे खेळून जिंकिणे ॥ २७ ॥
राजन् - हे राजा - रुक्मिणी रामकेशवौ - रुक्मिणी, बलराम व श्रीकृष्ण - साम्बप्रद्युम्नकादयः - सांब, प्रद्युम्न इत्यादि - तस्मिन् अभ्युदये - त्या विवाहोत्सवप्रसंगी - भोजकटं पुरं जग्मुः - भोजकट नगराला गेले - तस्मिन् उद्वाहे निवृत्ते - तो विवाह समाप्त झाला असता - दृप्ताः ते कालिङगप्रमुखाः नृपाः - गर्विष्ठ झालेले ते कालिंग आदिकरून राजे - अक्षैः बलं विनिर्जय - फाशांनी बलरामाला जिंकू - (इति) रुक्मिणं प्रोचुः - असे रुक्मीला म्हणाले. ॥२६-२७॥
राजा ! अनिरुद्धाच्या विवाहसोहळ्यासाठी भगवान श्रीकृष्ण, बलराम, रुक्मिणी, प्रद्युम्न, सांब इत्यादी भोजकट नगरीला आले. (२६) विवाहसोहळा संपल्यावर कलिंगनरेश इत्यादी गर्विष्ठ राजे रुक्मीला म्हणाले, "तू बलरामा द्यूतात जिंकून दाखव." (२७)
अनक्षज्ञो ह्ययं राजन् अपि तद्व्यसनं महत् ।
इत्युक्तो बलमाहूय तेनाक्षै रुक्म्यदीव्यत ॥ २८ ॥
राजा रे बलरामाला नव्हते येत फास ते । नृपांनी लाविता फूस दोघां खेळात गुंतिले ॥ २८ ॥
राजन् - हे राजा रुक्मी - अयं हि अनक्षज्ञः - हा बलराम खरोखर फाशांचे शास्त्र जाणत नाही - अपि - तथापि - महत् तदव्यसनं - पण त्याला फाशांचे फार व्यसन आहे - इति उक्तः रुक्मी - अशा रीतीने बोलला गेलेला रुक्मी - बलं आहूय - बलरामाला बोलावून - तेन अक्षैः अदीव्यत - त्या बलरामाबरोबर फाशांनी खेळला. ॥२८॥
हे राजा रुक्मी ! बलरामाला द्यूत खेळता येत नाही. परंतु खेळण्याचे त्याला जबरदस्त व्यसन आहे. त्या लोकांनी इरेला घातल्याने रुक्मीने बलरामांना बोलावून तो त्यांच्याबरोबर द्यूत खेळू लागला. (२८)
शतं सहस्रमयुतं रामस्तत्राददे पणम् ।
तं तु रुक्म्यजयत्तत्र कालिङ्गः प्राहसद् बलम् । दन्तान् सन्दर्शयन् उच्चैः नामृष्यत् तद् हलायुधः ॥ २९ ॥
शत नी दशसहस्र मोहरा लाविता बळी । जिंकिला रुक्मिने तेंव्हा हासती अन्य भूपती । कलिंग हासता राजा ! चिडले बलराम ते ॥ २९ ॥
रामः - बलराम - तत्र - त्या अक्षक्रीडेमध्ये - शतं सहस्त्रं अयुतं पणं आददे - शंभर, हजार व दहा हजार अशी संख्या पणाला लाविता झाला - रुक्मी तु तं अजयत् - रुक्मी तर त्याला जिंकिता झाला - तत्र कालिङगः दन्तान् संदर्शयन् बलं उच्चैः प्राहसत् - त्या ठिकाणी कलिंग राजा दात दाखवीत बलरामाला मोठयाने हसला - हलायुधः तत् न अमृष्यत् - बलराम ते सहन करिता झाला नाही. ॥२९॥
बलरामांनी अगोदर शंभर, नंरत हजार व त्यानंतर दहा हजार मोहरांचा डाव लावला. ते सर्व रुक्मीने जिंकले. तेव्हा कलिंगराजा दात विचकावून, खदखदा हसून बलरामांची खिल्ली उडवू लागला. बलरामांना ते सहन झाले नाही. (२९)
ततो लक्षं रुक्म्यगृह्णाद् ग्लहं तत्राजयद् बलः ।
जितवान् अहमित्याह रुक्मी कैतवमाश्रितः ॥ ३० ॥
मोहरा लक्ष लावोनी खेळता रुक्मी डाव तो । बळीने जिंकिला तेंव्हा मी जिंके रुक्मि बोलला ॥ ३० ॥
ततः रुक्मी लक्षं ग्लहम् अगृह्‌णात् - नंतर रुक्मी एक लक्ष द्रव्य पणाला लाविता झाला - तत्र बलः अजयत् - त्यावेळी बलराम जिंकिता झाला - रुक्मी - रुक्मी - कैतवं आश्रितः - कपटमार्गाचा आश्रय करून - अहं (पणं) जितवान् इति आह - मी पण जिंकला असे म्हणाला. ॥३०॥
यानंतर रुक्मीने एक लक्ष मोहरांचा पण लावला. तो बलरामांनी जिंकला. परंतु रुक्मी लबाडीने म्हणू लागला की, "मी जिंकलो." (३०)
मन्युना क्षुभितः श्रीमान् समुद्र इव पर्वणि ।
जात्यारुणाक्षोऽतिरुषा न्यर्बुदं ग्लहमाददे ॥ ३१ ॥
क्रोधले बलरामो जै भरती सागरास ये । मोहरा त्या दहा कोटी लावोनी खेळले बळी ॥ ३१ ॥
पर्वणि समुद्रः इव - पौर्णिमेच्या दिवशीच्या समुद्राप्रमाणे - मन्युना क्षुभितः श्रीमान् - क्रोधाने क्षुब्ध झालेला श्रीमान बलराम - जात्या अरुणाक्षः - स्वभावतः ज्याचे डोळे आरक्तवर्णाचे आहेत असा - अतिरुषा न्यर्बुदं ग्लहं आददे - अत्यंत क्रोधाने दहा कोटिंचा पण लाविता झाला.॥ ३१ ॥
यावर बलराम पौर्णिमेच्या दिवशी समुद्र खवळावा तसा रागाने खवळला. त्याचे डोळे स्वभावत:च लाल होते. क्रोधामुळे ते आणखीनच लाल झाले. आता त्यांनी दहा कोटी मोहरांचा पण लावला. (३१)
तं चापि जितवान् रामो धर्मेण छलमाश्रितः ।
रुक्मी जितं मयात्रेमे वदन्तु प्राश्निका इति ॥ ३२ ॥
याही वेळी बळी जिंके तरीही रुक्मि तो वदे । कलिंगे न्यय तो द्यावा विशेषज्ञ ययात ते ॥ ३२ ॥
- रामः - बलराम - तं च अपि धर्मेण जितवान् - त्याहि पणाला धर्माने जिंकिता झाला - छलं आश्रितः रुक्मी - कपटमार्गाचा अवलंब केलेला रुक्मी - अत्र मया जितं - हा पण मी जिंकिला - इमे प्राश्निकाः वदन्तु - हे साक्षी पंच सांगोत - इति (अब्रवीत्) - असे म्हणाला. ॥३२॥
यावेळीसुद्धा द्यूताच्या नियमानुसार बलरामाचाच जय झाला. परंतु रुक्मीने कपटाने म्हटले, "मी जिंकलो ! या विषयातील तज्ज्ञ याचा निर्णय करू देत." (३२)
तदाब्रवीत् नभोवाणी बलेनैव जितो ग्लहः ।
धर्मतो वचनेनैव रुक्मी वदति वै मृषा ॥ ३३ ॥
आकाशवाणी तै झाली धर्मपूर्वक खेळ हा । रामाने जिंकिला सत्य खोटे रुक्म वदे तसा ॥ ३३ ॥
तदा - त्यावेळी - नभोवाणी - आकाशवाणी - बलेन एव धर्मतः ग्लहः जितः - बलरामानेच धर्माने पण जिंकिला आहे - रुक्मी वै मृषा वचनेन एव वदति - रुक्मी खोटेच भाषण करीत आहे - (इति) अब्रवीत् - असे म्हणाली. ॥३३॥
त्यावेळी आकाशवाणी झाली की, " नियमानुसार बलरामांनीच हा डाव जिंकला आहे. रुक्मी खोटे बोलतो." (३३)
तामनादृत्य वैदर्भो दुष्टराजन्यचोदितः ।
सङ्कर्षणं परिहसन् बभाषे कालचोदितः ॥ ३४ ॥
रुक्मीचा मृत्यू तो आला राजाने फूस लाविली । वाणी दुर्लक्षिली त्यांनी बलरामास हासले ॥ ३४ ॥
दुष्टराजन्यचोदितः कालचोदितः वैदर्भः - दुष्ट राजांनी प्रेरलेला व काळाने प्रेरिलेला रुक्मी - तां अनादृत्य - त्या आकाशवाणीचा अपमान करून - संकर्षणं परिहसन् बभाषे - बलरामाची थटटा करीत म्हणाला. ॥३४॥
यावेळी रुक्मीचा मृत्यु जवळ आला होता. त्यामुळे त्याच्या साथीदार दुष्ट राजांनी त्याला भडकावले. तेव्हा त्याने आकाशवाणीकडे लक्ष न देता बलरामाची खिल्ली उडवीत म्हटले, (३४)
नैवाक्षकोविदा यूयं गोपाला वनगोचराः ।
अक्षैर्दीव्यन्ति राजानो बाणैश्च न भवादृशाः ॥ ३५ ॥
वदले शेवटी तुम्ही वनीचे गोपची खरे । तुम्हास काय ते ज्ञात राजांचा खेळ हा असे । फासे तीर तुम्हा काय माहीत फेकणे कसे ॥ ३५ ॥
वनगोचराः गोपालाः यूयं - अरण्यात हिंडणारे गुराखी असे तुम्ही - अक्षकोविदाः न एव - फाशांचा खेळ जाणणारे नव्हेच - राजानः - राजे - अक्षैः बाणैः च दीव्यन्ति - फाशांनी व बाणांनी खेळतात - भवादृशाः न - तुमच्यासारखे लोक खेळत नाहीत. ॥३५॥
तुम्ही वनात भटकणारे गवळी ! द्यूतातले तुम्हांला काय कळणार ? फाशांनी आणि बाणांनी फक्त राजे लोकांनीच खेळावे. तुम्ही नव्हे ! (३५)
रुक्मिणैवमधिक्षिप्तो राजभिश्चोपहासितः ।
क्रुद्धः परिघमुद्यम्य जघ्ने तं नृम्णसंसदि ॥ ३६ ॥
रुक्मीचे ऐकता बोल क्रोधले बलराम नी । मुद्‌गरा उचलोनीया रुक्मीला ठार मारले ॥ ३६ ॥
रुक्मिणा एवं अधिक्षिप्तः - रुक्मीने याप्रमाणे निन्दिलेला - राजभिः च उपहासितः - व राजांनी उपहास केलेला - क्रुद्धः - रागाने - परिघं उद्यम्य - अर्गळा उचलून - नृम्णसंसदि तं जघ्ने - मंगलसभेमध्ये त्या रुक्मीला मारिता झाला. ॥३६॥
रुक्मीने असा अपमान केल्यामुळे बलरामांनी क्रोधाने एका लोखंडी काटे लावलेल्या सोट्याने त्या विवाहमंगलसभेतच रुक्मीला ठार केले. (३६)
कलिङ्गराजं तरसा गृहीत्वा दशमे पदे ।
दन्तानपातयत् क्रुद्धो योऽहसद् विवृतैर्द्विजैः ॥ ३७ ॥
कलिंग विचकी दात परी पाहोनि रंग तो । पळाया लागता त्याचे बळीने दात पाडिले ॥ ३७ ॥
क्रुद्धः (सः) - रागावलेला तो बलराम - तरसा दशमे पदे कलिङगराजं गृहीत्वा - वेगाने धावत जाऊन दहाव्या पावली कलिंगराजाला पकडून - (तस्य) दन्तान् अपातयत् - त्याचे दात पाडिता झाला - यः विवृतैः द्विजैः अहसत् - जो कलिंगराजा दात दाखवून हसला होता. ॥३७॥
जो कलिंगनरेश अगोदर दात विचकावून हसत होता, तो आता तेथून निसटला, परंतु बलरामांनी दहा पावलांवरच त्याला गाठून क्रोधाने त्याचे दात पाडून टाकले. (३७)
अन्ये निर्भिन्नबाहूरु शिरसो रुधिरोक्षिताः ।
राजानो दुद्रवर्भीता बलेन पङ्घार्दिताः ॥ ३८ ॥
अन्य राजे तयांचेही मोडिले हात पाय ते । रक्ताने भिता तैसे पळाले तेहि तेथुनी ॥ ३८ ॥
बलेन परिघार्दिताः - बलरामाने परिघाने ताडिलेले - निर्भिन्नबाहूरुशिरसः - ज्यांचे दंड, मांडया व मस्तके तुटून गेली आहेत असे - रुधिरोक्षिताः - रक्ताने माखलेले - अन्ये राजानः - दुसरे राजे - भीताः दुद्रुवुः - भिऊन पळत सुटले. ॥३८॥
बलरामांनी त्याच सोट्याने दुसर्‍या राजांचेही हात, मांड्या, मस्तके इत्यादी तोडून टाकली. रुक्मीने माखलेले ते भयभीत होऊन तेथून पळू लागले. (३८)
निहते रुक्मिणि श्याले नाब्रवीत् साध्वसाधु वा ।
रक्मिणीबलयो राजन् स्नेहभङ्गभयाद्धरिः ॥ ३९ ॥
परीक्षित् भगवान् कृष्ण कांही न बोलले तदा । जेणे त्या त्या रुक्मिणी - रामा वाईट वाटणे नको ॥ ३९ ॥
राजन् - हे राजा - हरिः - श्रीकृष्ण - श्याले रुक्मिणी निहते - मेहुणा रुक्मी मारिला गेला असता - रुक्मिणीबलयोः स्नेहभङगभयात् - रुक्मिणी व बलराम यांमधील आपले सख्य नष्ट होईल या भीतीने - साधु वा असाधु (इति) न अब्रवीत् - चांगले किंवा वाईट असे काहीच बोलला नाही. ॥३९॥
परीक्षिता ! श्रीकृष्णांनी विचार केला की, बलरामांची प्रशंसा केली तर रुक्मिणी रागावेल आणि हे वाईट केले, असे म्हटले तर बलराम रागावेल. म्हणून आपला मेहुणा रुक्मी याच्या मृत्युबद्दल ते चांगले अगर वाईट काहीच बोलले नाहीत. (३९)
( मिश्र )
ततोऽनिरुद्धं सह सूर्यया वरं रथं समारोप्य ययुः कुशस्थलीम् । रामादयो भोजकटाद् दशार्हाः सिद्धाखिलार्था मधुसूदनाश्रयाः ॥ ४० ॥ इति श्रीमद्‍भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां दशमस्कन्धे उत्तरार्धे अनिरुद्धविवाहे रुक्मिवधो नाम एकषष्टितमोऽध्यायः ॥ ६१ ॥ हरिः ॐ तत्सत् श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥
( इंद्रवज्रा ) विवाह झाला अनिरिद्धचा नी शत्रुस सार्‍या वधिले बळीने । तो रोचनानी अनिरुद्ध सारे रथेचि आले पुरि द्वारकी त्या ॥ ४० ॥ ॥ इति श्रीमद्‌भागवती महापुराणी पारमहंसी संहिता । विष्णुदास वसिष्ठ समश्लोकी मराठी रूपांतर एकसष्ठावा अध्याय हा ॥ हरिः ॐ तत्सत् श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥
ततः - नंतर - सिद्धाखिलार्थाः - ज्यांच्या सर्व इच्छा पूर्ण झाल्या आहेत असे - मधुसूदनाश्रयाः - श्रीकृष्णाचा आश्रय घेऊन राहिलेले - रामादयः दशार्हाः - बलरामादि यादव - वरं अनिरुद्धं - नवरा मुलगा जो अनिरुद्ध त्याला - सूर्यया सह - नवीन वरलेल्या वधूसह - रथं समारोप्य - रथात बसवून - भोजकटात् कुशस्थलीं ययुः - भोजकट नगरातून द्वारकेला गेले. ॥४०॥
यानंतर अनिरुद्धाचा विवाह आणि शत्रूचा वध ही दोन्ही कामे पूर्ण करून भगवंतांचे आश्रित बलराम इत्यादी यादव नवविवाहिता रोचना तिच्यासह अनिरुद्धाला श्रेष्ठ रथात बसवून भोजकट नगरातून द्वारकापुरील निघून आले. (४०)
अध्याय एकसष्टावा समाप्त |