|
|
|
श्रीमद् भागवत पुराण प्रद्युम्नस्य जन्म, शम्बरासुरवधश्च - प्रद्युन्माचा जन्म आणि शंबरासुराचा वध - संहिता - अर्थ समश्लोकी - मराठी
श्रीशुक उवाच -
( अनुष्टुप् ) कामस्तु वासुदेवांशो दग्धः प्राग् रुद्रमन्युना । देहोपपत्तये भूयः तमेव प्रत्यपद्यत ॥ १ ॥
(अनुष्टुप् ) श्रीशुकदेव सांगतात - काम तो भगवद्‌अंश रुद्र शापेचि भस्मला । शरीर धारण्या आला कृष्ण आश्रयि तो पहा ॥ १ ॥
वासुदेवांशः कामः तु - ईश्वरांश असा मदन तर - प्राक् रुद्रमन्युना दग्धः - पूर्वी शंकराच्या क्रोधाने दग्ध झाला होता - भूयः - पुनः - देहोपपत्तये - देहप्राप्तीसाठी - तम् एव प्रत्यपद्यत - त्याचाच आश्रय करिता झाला ॥१॥
श्रीशुक म्हणतात- वासुदेवांचा अंश असणार्‍या कामदेवाला शिवांच्या क्रोधाग्नीने पूर्वी जाळून टाकले होते. आता पुन्हा शरीर धारण करण्यासाठी त्याने वासुदेवांचाच आश्रय घेतला. (१)
स एव जातो वैदर्भ्यां कृष्णवीर्यसमुद्‌भवः ।
प्रद्युम्न इति विख्यातः सर्वतोऽनवमः पितुः ॥ २ ॥
तो आता रुक्मिणीगर्भे प्रद्युम्न जन्मला पहा । सुशील रूप वीर्याने सद्‌गुणी कृष्णची जसा ॥ २ ॥
सः एव - तोच मदन - प्रद्युम्नः इति विख्यातः - प्रद्युम्न या नावाने प्रसिद्ध असा - सर्वतः पितुः अनवमः - सर्वप्रकारे पित्याहून उणा नाही असा - कृष्णवीर्यसमुद्‌भवः - श्रीकृष्णाच्या वीर्यापासून उत्पन्न झालेला - वैदर्भ्यां जातः - रुक्मिणीच्या ठिकाणी उत्पन्न झाला ॥२॥
तोच काम यावेळी श्रीकृष्णांपासून रुक्मिणीच्या ठिकाणी उत्पन्न झाला. तो प्रद्युम्न नावाने प्रसिद्ध झाला. तो कोणत्याही बाबतीत पित्यापेक्षा कमी नव्हता. (२)
विवरण :- शंकर हाच पती म्हणून प्राप्त व्हावा यासाठी पार्वतीने उग्र तप केले. परंतु शंकरावर परिणाम झाला नाही. त्याचा तपोभंग करण्यासाठी मदनाने त्याच्यावर आपला फुलांचा बाण टाकला, त्यामुळे अत्यंत संतप्त होऊन शंकराने आपला तिसरा डोळा उघडून मदनास जाळून टाकले. त्याची पत्नी रती शंकरास शरण गेली. तेव्हा तो कुष्णपुत्र म्हणून जन्मास येईल, व तुला भेटेल असे सांगितल्यावरून रती त्याच्या जन्माची वाट पहात होती. कृष्ण-रुक्मिणीची विवाह झाल्यानंतर मदन रुक्मिणीच्या पोटी 'प्रद्युम्न' म्हणून जन्मास आला. प्रद्युम्न याचा अर्थ सुंदर, तेजस्वी. काम प्रद्युम्नाच्या रूपाने कृष्णाचा पुत्र झाला, याचाच अर्थ प्रद्युम्न मदनाप्रमाणे अत्यंत सुंदर होता, असाही घेता येईल. कारण काम-मदन आणि त्याची पत्नी रति हे दोघेही परिपूर्ण सौंदर्याचे प्रतीक मानले जातात. ('रतिहुनि सुंदर मदनमंजिरी मदनाचे वरदान तुला' हे नाटयगीत हाच अभिप्राय व्यक्त करते.) (१-२)
तं शम्बरः कामरूपी हृत्वा तोकमनिर्दशम् ।
स विदित्वात्मनः शत्रुं प्रास्योदन्वत्यगाद् गृहम् ॥ ३ ॥
शंबरो कामरूपी तो बाळा मारावया हरी । आपुला शत्रु जाणोनी दहाव्या दिनि जन्मता ॥ ३ ॥
कामरूपी सः शम्बरः - इच्छेप्रमाणे अनेक रूपे घेणारा तो शंबरासुर - तं आत्मनः शत्रुं विदित्वा - त्याला आपला शत्रु जाणून - अनिर्दशम् तोकं हृत्वा - दहा दिवस न झालेल्या अशा बालकाला हरण करून - उदन्वति प्रास्य - समुद्रात टाकून - गृहम् अगात् - घरी गेला ॥३॥
प्रद्युम्नाला अजून दहा दिवससुद्धा झाले नव्हते, तेवढ्यात, तो आपला शत्रू आहे, हे जाणून इच्छेनुसार रूप घेणारा शंबरासुर त्याला पळवून घेऊन गेला आणि त्याला समुद्रात फेकून देऊन आपल्या घरी परतला. (३)
तं निर्जगार बलवान् मीनः सोऽप्यपरैः सह ।
वृतो जालेन महता गृहीतो मत्स्यजीविभिः ॥ ४ ॥
समुद्री फेकिता बाळ मत्स्याने गिळिले असे । जाळ्यात गुंतला मासा अनेक मासळी तसा ॥ ४ ॥
बलवान् मीनः तं निर्जगार - बळकट असा एक मोठा मासा त्या प्रद्युम्नाला गिळता झाला - सः अपि - तो मोठा मासा - अपरैः सह - दुसर्‍या माशांसह - महता जालेन वृतः - मोठ्या जाळ्याने वेष्टिलेला असा - मत्स्यजीविभिः गृहीतः - माशांवर उपजीविका करणार्‍या कोळ्यांकडून धरिला गेला ॥४॥
प्रद्युम्नाला समुद्रात एका मोठ्या माशाने गिळून टाकले. एकदा कोळ्यांनी मोठ्या जाळ्यात इतर माशांसह या माशालाही पकडले. (४)
तं शम्बराय कैवर्ता उपाजह्रुरुपायनम् ।
सूदा महानसं नीत्वा वद्यन् स्वधितिनाद्‌भुतम् ॥ ५ ॥
कोळी तो शंबरासूरा भेट रूपेचि अर्पितो । स्वैपाकी कापण्या मासा पाकशाळेत नेई तै ॥ ५ ॥
कैवर्ताः - कोळी - शम्बराय - शंबरासुराला - उपायनं - भेट म्हणून - तं उपाजह्रुः - तो मासा अर्पण करिते झाले - सूदाः - आचारी - अद्‌भुतं (तं) महानसं नीत्वा - आश्चर्यकारक अशा त्या माशाला स्वयंपाकघरात नेऊन - स्वधितिना अवद्यन् - तीक्ष्ण शस्त्राने चिरिते झाले ॥५॥
त्यांनी तो मासा शंबरासुराला भेट म्हणून दिला. शंबरासुराच्या आचार्‍यांनी तो अद्भूत मासा पाकगृहात नेऊन कुर्‍हाडीने तोडला. (५)
दृष्ट्वा तद् उदरे बालं मायावत्यै न्यवेदयन् ।
नारदोऽकथयत्सर्वं तस्याः शङ्‌कितचेतसः । बालस्य तत्त्वमुत्पत्तिं मत्स्योदरनिवेशनम् ॥ ६ ॥
मत्स्यपोटा मधे बाळ निघता दासिसी दिला । दासी मायावती चिंती शंकीत जाहली असे । बालको कामदेवो हा नारदे जो भविष्यिला ॥ ६ ॥
तदुदरे बालं दृष्ट्वा - त्या माशाच्या उदरात बालकाला पाहून - मायावत्यै न्यवेदयन् - मायावतीला अर्पिते झाले - नारदः - नारद मुनि - शङ्‌कितचेतसः तस्याः - शंकायुक्त अंतःकरणाच्या त्या मायावतीला - बालस्य तत्त्वं उत्पत्तिं मत्स्योदरनिवेशनम् - बालकाचे मूळ स्वरूप, त्याची उत्पत्ति व त्याचा माशाच्या उदरात झालेला प्रवेश - इति सर्वं - असे सर्व - अकथयत् - सांगता झाला ॥६॥
आचार्‍यांनी माशाच्या पोटात बालक पाहून ते शंबरासुराची दासी मायावतीकडे सोपविले. तिच्या मनात शंका उत्पन्न झाली. तेव्हा नारदांनी येऊन तिला त्या मुलाचे मूळ स्वरूप, उत्पत्ती, माशाच्या पोटात जाणे इत्यादी सर्व सविस्तर सांगितले. (६)
सा च कामस्य वै पत्नी रतिर्नाम यशस्विनी ।
पत्युर्निर्दग्धदेहस्य देहोत्पत्तिं प्रतीक्षती ॥ ७ ॥
मायावती रती पत्नी कामदेवास जी असे । शंकरे जाळिता काम पुनर्जन्मार्थ तिष्ठली ॥ ७ ॥
सा च वै - ती मायावतीसुद्धा खरोखर - रतिः नाम यशस्विनी कामस्य पत्नी - रति नावाची मदनाची साध्वी स्त्री असून - निर्दग्धदेहस्य पत्युः - ज्याचा देह जळून गेला आहे असा पति जो मदन त्या मदनाच्या - देहोत्पत्तिं प्रतीक्षती - शरीरोत्पत्तीची वाट पहात होती ॥७॥
ती मायावती म्हणजे कामदेवाची कीर्तीमती पत्नी रतीच होती. ज्या दिवशी शंकरांच्या क्रोधाग्नीने कामदेवाचे शरीर भस्म झाले, त्या दिवसापासून ती त्याचा देह पुन्हा उत्पन्न होण्याची वाट पाहात होती. (७)
निरूपिता शम्बरेण सा सूदौदनसाधने ।
कामदेवं शिशुं बुद्ध्वा चक्रे स्नेहं तदार्भके ॥ ८ ॥
हिला शंबासुरे केले आपुली स्वयपाकिनी । कळता तिजला सारे लावी प्रेमचि बाळका ॥ ८ ॥
तदा - त्यावेळी - सूपौदनसाधने निरूपिता सा - शंबरासुराने स्वयंपाकाच्या साहित्यावर नियोजिलेली ती मायावती - शिशुं कामदेवं बुद्ध्वा - बालकाला मदन असे मानून - अर्भके स्नेहं चक्रे - बालकावर प्रेम करिती झाली ॥८॥
त्याच रतीला शंबरासुराने आपल्या घरी स्वयंपाक करण्यासाठी नेमले होते. तिला ते मूल म्हणजे कामदेव आहेत असे कळले, तेव्हा ती त्याच्यावर अतिशय प्रेम करू लागली. (८)
नातिदीर्घेण कालेन स कार्ष्णि रूढयौवनः ।
जनयामास नारीणां वीक्षन्तीनां च विभ्रमम् ॥ ९ ॥
थोडक्याच दिनामाजी तरुण पुत्र जाहला । अद्भूत रूप लावण्या पाहता भाळती स्त्रिया ॥ ९ ॥
च - आणि - नातिदीर्घेण कालेन - थोड्याच कालावधीत - रुढयौवनः सः कार्ष्णिः - तारुण्यावस्थेत प्राप्त झालेला तो कृष्णपुत्र प्रद्युम्न - वीक्षन्तीनां नारीणां - अवलोकन करणार्‍या स्त्रियांना - विभ्रमं जनयामास - मोह उत्पन्न करिता झाला ॥९॥
तो कृष्णकुमार थोड्याच दिवसात तरुण झाला. जेव्हा स्त्रिया त्याच्याकडे पाहात, तेव्हा त्यांच्या मनात प्रेमभाव उद्दीपित होत असे. (९)
( इंद्रवंशा )
सा तं पतिं पद्मदलायतेक्षणं प्रलम्बबाहुं नरलोकसुन्दरम् । सव्रीडहासोत्तभितभ्रुवेक्षती प्रीत्योपतस्थे रतिरङ्ग सौरतैः ॥ १० ॥
( इंद्रवज्रा ) पद्‌माक्ष त्याचे अन दीर्घ बाहू ती सर्व लोकी पति सुंदरो हा । सलज्ज सेवा करु लागली ती प्रेमेचि पाही मिचकोनि दृष्टी ॥ १० ॥
अङ्ग - हे राजा - सा रतिः - ती रति - पद्मदलायतेक्षणं - कमलपत्राप्रमाणे दीर्घ नेत्र असणार्‍या - प्रलम्बबाहुं - आजानुबाहू - नरलोकसुंदरम् - मनुष्यलोकातील सौंदर्याचा पुतळा अशा - तं पतिं - त्या पति प्रद्युम्नाला - सव्रीडहासोत्तभितभ्रुवा ईक्षती - लज्जायुक्त हास्याने वर चढविलेल्या वक्र भ्रुकुटीने अवलोकन करणारी अशी - प्रीत्या सौरतैः उपतस्थे - प्रेमाने सुरतक्रीडेने सेविती झाली ॥१०॥
हे राजा ! कमलदलाप्रमाणे विशाल नेत्र, गुडघ्यापर्यंत लांब हात आणि मनुष्यलोकात सर्वांत सुंदर शरीर असणार्‍या त्याच्याकडे लज्जापूर्ण हास्ययुक्त भ्रूविलासाने रती पाहात असे आणि प्रेमाने स्त्री-पुरूषसंबंधी भाव व्यक्त करीत त्याची सेवा करीत असे. (१०)
( अनुष्टुप् )
तामह भगवान् कार्ष्णिः मातस्ते मतिरन्यथा । मातृभावं अतिक्रम्य वर्तसे कामिनी यथा ॥ ११ ॥
( अनुष्टुप् ) प्रद्युम्न भाव पाहोनी वदला कामिनी परी । वागसी उलटी कैसी आईच्या सम तू तरी ॥ ११ ॥
भगवान् कार्ष्णिः ताम् आह - भगवान प्रद्युम्न त्या रतीला म्हणाला - मातः - हे आई - ते मतिः अन्यथा (जाता) - तुझी बुद्धि विपरीत झाली - (त्वं) मातृभावम् अतिक्रम्य - तू मातृधर्माचे उल्लंघन करून - यथा कामिनी (तथा) वर्तसे - पत्‍नीप्रमाणे वागत आहेस ॥११॥
श्रीकृष्णनंदन प्रद्युम्नाने तिला म्हटले, "आई ! तुझी बुद्धी अशी कशी बदलली ? तू आईची माया टाकून माझ्याशी कामिनीप्रमाणे वागत आहेस." (११)
रतिरुवाच -
भवान् नारायणसुतः शम्बरेणाहृतो गृहात् । अहं तेऽधिकृता पत्नी रतिः कामो भवान् प्रभो ॥ १२ ॥
रति म्हणाली - तुम्ही नारायणोपुत्र शंबरासुरि चोरिले । कामदेव स्वयं तुम्ही रती मी धर्मपत्‍नि हो ॥ १२ ॥
नारायणसुतः भवान् - श्रीकृष्णाचा पुत्र तू - शम्बरेण गृहात् आहृतः - शम्बरासुराने घरातून हरण करून आणिलेला आहेस - प्रभो - हे समर्था - भगवान् कामः (अस्ति) - तू मदन आहेस - अहं ते अधिकृता पत्नी रतिः (अस्मि) - मी तुझी नियोजिलेली पत्नी रति आहे ॥१२॥
रती म्हणाली- "हे प्रभो ! आपण स्वत: भगवान नारायणांचे पुत्र आहात. आपल्याला त्यांच्या घरातून शंबरासुराने पळवून आणले होते. आपण माझे पती कामदेव आहात आणि मी आपली धर्मपत्‍नी रती आहे. (१२)
एष त्वानिर्दशं सिन्धौ अक्षिपत् शंबरोऽसुरः ।
मत्स्योऽग्रसीत् तत् उदराद् इतः प्राप्तो भवान् प्रभो ॥ १३ ॥
चोरोनी असुरे तुम्हा समुद्रीं टाकिले असे । माशाने गिळिले तेंव्हा मजला प्राप्त जाहले ॥ १३ ॥
प्रभो - हे समर्था - एषः शम्बरः असुरः - हा शंबरासुर - आनिर्दशं त्वा - दहा दिवसापूर्वीचा बालक अशा तुला - सिन्धौ आक्षिपत् - समुद्रात फेकिता झाला - मत्स्यः (त्वा) अग्रसत् - मासा तुला गिळता झाला - भवान् तदुदरात् इतः प्राप्तः - तू त्या माशाच्या उदरातून इकडे आलास. ॥१३॥
हे स्वामी ! आपण पुरते दहा दिवसांचेसुद्धा नव्हतात, तेव्हा या शंबरासुराने आपल्याला समुद्रात फेकून दिले होते. तेथे एका माशाने आपणांस गिळले आणि त्याच्याच पोटातून आपण येथे आला आहात. (१३)
तमिमं जहि दुर्धर्षं दुर्जयं शत्रुमात्मनः ।
मायाशतविदं तं च मायाभिर्मोहनादिभिः ॥ १४ ॥
मायावी असुरो मोठा जिंकण्या बहु दुर्धर । मोह माया रचोनीया मारणे राक्षसास त्या ॥ १४ ॥
च - आणि - त्वं - तू - मोहनादिभिः मायाभिः - मोहित करणे इत्यादि मायांच्या योगाने - मायाशतविदं - शंभर माया जाणणार्‍या - दुर्धर्षं दुर्जयं - निर्बळ करण्यास व जिंकण्यास कठीण - आत्मनः शत्रुं - व स्वतःचा शत्रू अशा - तम् इमं जहि - त्या ह्या शंबरासुराला मार. ॥१४॥
हा शंबरासुर शेकडो प्रकारच्या माया जाणतो. त्याला वश करून घेणे किंवा जिंकणे अत्यंत कठीण आहे. आपण आपल्या या शत्रूला मोहन इत्यादी मायांच्याद्वारे नष्ट करा. (१४)
परीशोचति ते माता कुररीव गतप्रजा ।
पुत्रस्नेहाकुला दीना विवत्सा गौरिवातुरा ॥ १५ ॥
हारवे बाळ हे तेंव्हा चिंतीत माय-बाप ते । गाय वा टिटवी ऐसी अवस्था जाहली तयां ॥ १५ ॥
पुत्रस्नेहाकुला दीना - पुत्र प्रेमामुळे व्याकुळ व दीन अशी - ते माता - तुझी आई - गतप्रजा कुररी इव - जिची प्रजा नष्ट झाली आहे अशा कुररी पक्षिणीप्रमाणे - (च) विवत्सा गौः इव - आणि वासरू जिचे मृत झाले आहे अशा गाईप्रमाणे - आतुरा - दुःखी अशी - परिशोचति - रुदन करीत आहे. ॥१५॥
हे स्वामी ! आपला मुलगा (म्हणजे आपण) हरवल्यामुळे आपली माता पुत्रस्नेहाने व्याकूळ झाली आहे. पिल्लू हरवलेल्या टिटवीसारखी किंवा वासरू हरवलेल्या गायीसारखी दीनवाणी होऊन ती रात्रंदिवस शोक करीत आहे. (१५)
प्रभाष्यैवं ददौ विद्यां प्रद्युम्नाय महात्मने ।
मायावती महामायां सर्वमायाविनाशिनीम् ॥ १६ ॥
महामाया अशी विद्या रतीने त्यां दिली असे । विद्या ही सर्व मायेचा करिते नाश ती अशी ॥ १६ ॥
मायावती - मायावती - एवं प्रभाष्य - असे म्हणून - महात्मने प्रद्युम्नाय - महात्म्या प्रद्युम्नाला - सर्व मायाविनाशिनीं महामायां विद्यां ददौ - सर्व मायांचा नाश करणारी महामायानामक विद्या देती झाली. ॥१६॥
असे सांगून मायावतीने महात्म्या प्रद्युम्नाला महामाया नावाची सर्व प्रकारच्या माया नष्ट करणारी विद्या दिली. (१६)
स च शम्बरमभ्येत्य संयुगाय समाह्वयत् ।
अविषह्यैस्तमाक्षेपैः क्षिपन् सञ्जनयन् कलिम् ॥ १७ ॥
आता या शंबरासूरा प्रद्युम्न छेडु लागला । नव्हे युद्धार्थही त्याला स्पष्टची ललकारिले ॥ १७ ॥
च सः - आणि तो प्रद्युम्न - शम्बरम् अभ्येत्य - शंबरासुराजवळ येऊन - अविषह्यैः आक्षेपैः - असह्य अशा निंदावाचक शब्दांनी - तम् क्षिपन् - त्याची निंदा करीत - कलिं संजनयन् - कलह उत्पन्न करीत - संयुगाय समाह्वयत् - युद्धाकरिता बोलाविता झाला. ॥१७॥
तेव्हा प्रद्युम्न शंबरासुराकडे जाऊन त्याच्यावर असे असह्य आरोप करू लागला की, त्यामुळे त्याने भांडण काढावे. त्यानंतर त्याने त्याला युद्धासाठी आव्हान दिले. (१७)
सोऽधिक्षिप्तो दुर्वाचोभिः पदाहत इवोरगः ।
निश्चक्राम गदापाणिः अमर्षात् ताम्रलोचनः ॥ १८ ॥
ऐकता क्रोधला शत्रू दुरुक्त वाक्य ती तशी । साप जै खवळे तैसा गदा घेवोनि पातला ॥ १८ ॥
दुर्वचोभिः अधिक्षिप्तः - दुष्ट भाषणांनी धिक्कारिलेला - (च) अमर्षात् ताम्रलोचनः - आणि क्रोधामुळे लाल झाले आहेत डोळे ज्याचे असा - सः - तो शंबरासुर - पदा हतः उरगः इव - पायाने लाथाडलेल्या सापाप्रमाणे - गदापाणिः निश्चक्राम - हाती गदा घेऊन बाहेर पडला. ॥१८॥
प्रद्युम्नाच्या कठोर बोलण्याने शंबरासुर पायाने डिवचलेल्या सापासारखा चिडला. त्याचे डोळे क्रोधाने लाल झाले. हातामध्ये गदा घेऊन तो बाहेर आला. (१८)
गदामाविध्य तरसा प्रद्युम्नाय महात्मने ।
प्रक्षिप्य व्यनदद् नादं वज्रनिष्पेषनिष्ठुरम् ॥ १९ ॥
गदा ती फोरवोनीया प्रद्युम्नावरि फेकिली । फेकिता सिंहनादो वा विजेच्या परि गर्जला ॥ १९ ॥
तरसा गदाम् आविध्य - वेगाने गदा गरगर फिरवून - महात्मने प्रद्युम्नाय प्रक्षिप्य - महात्म्या प्रद्युम्नाच्या अंगावर फेकून - वज्रनिष्पेषनिष्ठुरं - वज्राच्या आघाताप्रमाणे कठोर अशी - नादं व्यनदत् - गर्जना करिता झाला. ॥१९॥
त्याने आपली गदा वेगाने फिरवून प्रद्युम्नावर फेकली आणि विजेच्या कडकडाटासारखी गर्जना केली. (१९)
तामापतन्तीं भगवानन् प्रद्युम्नो गदया गदाम् ।
अपास्य शत्रवे क्रुद्धः प्राहिणोर् स्वगदां नृप ॥ २० ॥
गदा वेगेचि ये तैशी प्रद्युम्ने आपुल्या गदे । पाडिली, फेकिली त्याने शत्रूशी आपुली गदा ॥ २० ॥
नृप - हे राजा - भगवान् प्रद्युम्नः - भगवान प्रद्युम्न - आपतन्ती तां गदां - चालून येणार्‍या त्या गदेला - (स्वया) गदया - आपल्या गदेने - अपास्य - झुगारून देऊन - क्रुद्धः - रागावलेला असा - शत्रवे स्वगदा प्राहिणोत् - शत्रूच्या अंगावर आपली गदा फेकिता झाला. ॥२०॥
परीक्षिता ! भगवान प्रद्युम्नाने आपल्यावर येणारी त्याची गदा आपल्या गदेच्या तडाख्याने तटवून अत्यंत क्रोधाने त्याच्यावर आपली गदा फेकली. (२०)
स च मायां समाश्रित्य दैतेयीं मयदर्शितम् ।
मुमुचेऽस्त्रमयं वर्षं कार्ष्णौ वैहायसोऽसुरः ॥ २१ ॥
दैत्ये मायासुरी विद्या योजिता गगनात तो । गेला नी शस्त्र अस्त्रांची वृष्टीही करु लागला ॥ २१ ॥
सः असुरः च - आणि तो शंबरासुर - मयदर्शितां - मयासुराने दर्शविलेल्या - दैतेयीं मायां समाश्रित्य - दैत्यांच्या मायेचा आश्रय घेऊन - वैहायसः - आकाशमार्गाने संचार करणारा असा - कार्ष्णौ - कृष्णपुत्र प्रद्युम्नावर - अस्त्रमयं वर्षं मुमुचे - अस्त्रांचा पाऊस पाडिता झाला. ॥२१॥
तेव्हा त्या दैत्याने मयासुराने दिलेल्या आसुरी मायेचा आश्रय घेतला व आकाशात जाऊन तेथूनच प्रद्युम्नावर तो अस्त्रांचा वर्षाव करू लागला. (२१)
बाध्यमानोऽस्त्रवर्षेण रौक्मिणेयो महारथः ।
सत्त्वात्मिकां महाविद्यां सर्वमायोपमर्दिनीम् ॥ २२ ॥
त्रासिता शस्त्र अस्त्रे ती प्रद्युम्ने या महारथे । योजिली ती महाविद्या जी माया शांतची करी ॥ २२ ॥
महारथः रौक्मिणेयः - महारथी रुक्मिणीपुत्र प्रद्युम्न - अस्त्रवर्षेण बाध्यमानः - अस्त्रांच्या वृष्टीने पीडिलेला असा - सर्वमायोपमर्दिनीं - सर्व मायांचा नाश करणार्‍या - सत्त्वात्मिकां महाविद्यां (प्रायुङ्क्त) - सत्त्वगुणी महाविद्येला प्रेरिता झाला. ॥२२॥
महारथी प्रद्युम्न त्या अस्त्रांच्या वर्षावाने व्यथित झाला, तेव्हा त्याने सर्व मायांचा नायनाट करणार्‍या सत्वमय महाविद्येचा प्रयोग केला. (२२)
ततो गौह्यकगान्धर्व पैशाचोरगराक्षसीः ।
प्रायुङ्क्त शतशो दैत्यः कार्ष्णिर्व्यधमयत्स ताः ॥ २३ ॥
यक्ष नाग पिशाच्च्यांचे प्रयोग दैत्य तो करी । प्रद्युम्ने सर्वच्या सर्व विद्येने नष्टिले पहा ॥ २३ ॥
ततः दैत्यः - नंतर शंबरासुर - गौह्यकगान्धर्वपैशाचोरगराक्षसीः शतशः (मायाः) - यक्ष, गंधर्व, पिशाच, सर्प व राक्षस यांच्या शेकडो माया - प्रायुङ्क्त - प्रेरिता झाला - सः कार्ष्णिः - तो कृष्णपुत्र प्रद्युम्न - ताः व्यधमयत् - त्या माया फुंकून नष्ट करिता झाला. ॥२३॥
त्यानंतर शंबरासुराने यक्ष, गंधर्व, पिशाच, नाग आणि राक्षसांच्या शोकडो मायांचा त्याच्यावर प्रयोग केला. परंतु कृष्णकुमाराने त्या सर्वांचा नाश केला. (२३)
निशातमसिमुद्यम्य सकिरीटं सकुण्डलम् ।
शम्बरस्य शिरः कायात् ताम्रश्मश्र्वोजसाहरत् ॥ २४ ॥
तीक्ष्ण खड्ग करीं घेता असुरावरि धावला । लाल दाढी मिशांचे ते प्रद्युम्ने शिर तोडिले ॥ २४ ॥
निशातं असिं उद्यम्य - तीक्ष्ण तलवार घेऊन - सकिरीटं सकुण्डलं - मुकुट व कुंडले यांसहित - ताम्रश्मश्रु शम्बरस्य शिरः - तांबडी दाढीमिशी असलेले शम्बरासुराचे मस्तक - कायात् ओजसा अहरत् - धडापासून वेगाने हरिता झाला. ॥२४॥
त्यानंतर त्याने एक तीक्ष्ण तलवार हातात घेऊन वेगाने शंबरासुराचे किरीट-कुंडलांनी सुशोभीत आणि लाल दाढी-मिशा असलेले डोके धडापासून वेगळे केले. (२४)
आकीर्यमाणो दिविजैः स्तुवद्‌भिः कुसुमोत्करैः ।
भार्ययाम्बरचारिण्या पुरं नीतो विहायसा ॥ २५ ॥
पुष्प वृष्टि सुरें केली पुन्हा मायावती रती । प्रद्युम्ना सह ती गेली वायुमार्गेचि द्वारकीं ॥ २५ ॥
स्तुवद्‌भिः दिविजैः - स्तुति करणार्‍या देवांनी - कुसुमोत्करैः आकीर्यमाणः सः - पुष्पगुच्छांनी व्यापून टाकिलेला तो प्रद्युम्न - अम्बरचारिण्या भार्यया - आकाशातून संचार करणार्‍या रतीकडून - विहायसा पुरं नीतः - आकाशमार्गाने द्वारकानगरीत नेला गेला. ॥२५॥
देव फुलांचा वर्षाव करीत स्तुती करू लागले. त्यानंतर आकाशातून फिरू शकणार्‍या मायावतीने त्याला आकाशमार्गाने द्वारकेत नेले. (२५)
अन्तःपुरवरं राजन् ललनाशतसङ्कुलम् ।
विवेश पत्‍न्या गगनाद् विद्युतेव बलाहकः ॥ २६ ॥
आकाशी सावळा गोरा जोडा हा ढग वीज जै । शोभता द्वारकीं आले गेले अंतःपुरातही ॥ २६ ॥
राजन् - हे परीक्षित राजा - सः - तो प्रद्युम्न - पत्‍न्या सह - रतीनामक पत्‍नीसह - गगनात् - आकाशमार्गाने - विद्युता बलाहकः इव - विजेसह गेलेल्या मेघाप्रमाणे - ललनाशतसङ्कुलं - शंभर स्त्रियांनी व्यापिलेल्या - अन्तःपुरवरं - श्रेष्ठ अंतःपुरात - विवेश - शिरला. ॥२६॥
परीक्षिता ! विजेसह असणार्‍या मेघाप्रमाणे दिसणार्‍या प्रद्युम्नाने आकाशातून शेकडो रमणी निवास करीत असलेल्या उत्तम अंत:पुरात पत्‍नीसह प्रवेश केला. (२६)
विवरण :- शंबरासुराचा वध करून प्रद्युम्न आणि रति हे दोघे आकाशमार्गाने द्वारकेतील अंतःपुरात प्रविष्ट झाले. त्यावेळी जणू मेघच विद्युल्लतेसह आकाशातून उतरत असल्याचा भास झाला. ते दोघेही (प्रद्युम्न=मेघ, रती=विद्युत) विजेप्रमाणे अत्यंत तेजस्वी होते, अन त्यांनी अंतःपुरात वेगाने प्रवेश केला हे इथे सुचवायचे आहे. तसेच विद्युत ही मेघाची पत्नी मानली जाते. ती सतत मेघाबरोबर, आपल्या पतीबरोबरच असते. यावरून रति व मदन (प्रद्युम्न) या दोघांचे घनिष्ठ साहचर्यहि इथे सूचित करावयाचे आहे. (२६)
तं दृष्ट्वा जलदश्यामं पीतकौशेयवाससम् ।
प्रलम्बबाहुं ताम्राक्षं सुस्मितं रुचिराननम् ॥ २७ ॥ स्वलङ्कृतमुखाम्भोजं नीलवक्रालकालिभिः । कृष्णं मत्वा स्त्रियो ह्रीता निलिल्युस्तत्र तत्र ह ॥ २८ ॥
मेघश्याम असा वर्ण नेसला तो पितांबर । आरक्त नेत्र नी बाहू लांब नी हास्य मंद ते ॥ २७ ॥ मुखारविंदि ते जैसे डोळे भृंगचि भासले । कृष्णची वाटला सर्वां लपोनी पाहती तया ॥ २८ ॥
जलदश्यामं - मेघाप्रमाणे कृष्णवर्णाच्या - पीतकौशेयवाससं - पिवळे रेशमी वस्त्र नेसलेल्या - प्रलम्बबाहुं - लांब बाहूंच्या - ताम्राक्षं - तांबड्या डोळ्यांच्या - सुस्मितं रुचिराननम् - सुंदर हास्य करणार्‍या व सुंदर मुखाच्या - तं दृष्टवा - त्या प्रद्युम्नाला पाहून. ॥२७॥ स्त्रियः - श्रीकृष्णाच्या स्त्रिया - नीलवक्रालकादिभिः - काळे कुरळे केस इत्यादिकांनी - स्वलंकृतमुखाम्भोजं - सुशोभित केले आहे मुखकमळ ज्याचे अशा - (तं) कृष्णं मत्वा - त्या प्रद्युम्नाला श्रीकृष्ण असे समजून - ह्लीताः - लज्जित झालेल्या अशा - तत्र तत्र निलिल्युः ह - त्या त्या ठिकाणीच लपून राहिल्या. ॥२८॥
प्रद्युम्नाचे शरीर पावसाळ्यातील मेघाप्रमाणे श्यामवर्ण होते. त्याने रेशमी पीतांबर परिधान केला होता. गुडघ्यापर्यंत पोहोचणारे त्याचे हात लांब होते. नेत्र लालसर होते. सुंदर मुखमंडलावर मंद हास्य तरळत होते. त्याच्या मुखकमलावर काळे कुरळे केस भ्रमरांसारखे झेपावत होते. अशा त्याला पाहाताच त्या सगळ्याजणी त्याला श्रीकृष्ण समजून संकोचाने इकडे तिकडे लपून राहिल्या. (२७-२८)
अवधार्य शनैरीषद् वैलक्षण्येन योषितः ।
उपजग्मुः प्रमुदिताः सस्त्री रत्‍नं सुविस्मिताः ॥ २९ ॥
निवांत जाणती स्त्रीया नाही हा कृष्णदेव तो । विस्मये हर्षता सर्व दांपत्यापाशि पातले ॥ २९ ॥
योषितः - स्त्रिया - ईषत् वैलक्षण्येन - थोडयाशा विरुद्ध लक्षणावरून - सस्त्रीरत्‍नं (तं) शनैः अवधार्य - स्त्रीसह आलेल्या त्या प्रद्युम्नाला हळूहळू ओळखून - प्रमुदिताः सुविस्मिताः - आनंदित व आश्चर्यचकित झालेल्या अशा - (तम्) उपजग्मुः - त्या प्रद्युम्नाजवळ गेल्या. ॥२९॥
नंतर हळू हळू त्या स्त्रियांना समजले की, हे श्रीकृष्ण नाहीत; कारण त्यांच्यापेक्षा याच्यामध्ये काहीतरी वेगळेपण आहे. तेव्हा त्या चकित होऊन अत्यंत आनंदाने या सुंदर दांपत्याकडे आल्या. (२९)
अथ तत्रासितापाङ्गी वैदर्भी वल्गुभाषिणी ।
अस्मरत् स्वसुतं नष्टं स्नेहस्नुतपयोधरा ॥ ३० ॥
रुक्मिणी पातली तेथें मधूरवाणि बोलता । पाहिले दंपती आणि वात्सल्ये ऊर दाटले ॥ ३० ॥
अथ - नंतर - तत्र - तेथे - असितापाङगी वल्गुभाषिणी वैदर्भी - काळेभोर नेत्रकटाक्ष फेकणारी व मधुर भाषण करणारी रुक्मिणी - स्नेहस्नुतपयोधरा - पुत्रप्रेमामुळे जिच्या स्तनांतून दूध पाझरत आहे अशी - नष्टं स्वसुतं अस्मरत् - नष्ट झालेल्या आपल्या पुत्राला आठविती झाली. ॥३०॥
त्याचवेळी डोळ्यांच्या कडा काळसर असलेली, मधुरभाषिणी रुक्मिणी तेथे आली. तिला आपल्या हरवलेल्या मुलाची आठवण झाली आणि पुत्रप्रेमाने तिच्या स्तनांतून दूध स्रवू लागले. (३०)
को न्वयं नरवैदूर्यः कस्य वा कमलेक्षणः ।
धृतः कया वा जठरे केयं लब्धा त्वनेन वा ॥ ३१ ॥
विचार करिते चित्ती कोण हा नररत्‍न तो । कमलाक्ष कुणा पोटी जन्मला भाग्यशालिच्या । कोण रुपवती पत्नी याजला लाभली असे ॥ ३१ ॥
अयं नरवैदूर्यः - हा श्रेष्ठ पुरुष - कः नु - कोण बरे असावा - वा - किंवा - कमलेक्षणः (अयं) - कमळाप्रमाणे नेत्र असणारा हा - कस्य - कोणाचा - वा कया जठरे धृतः - किंवा कोणत्या स्त्रीने ह्याला आपल्या उदरात धारण केले असावे - वा अनेन इयं का लब्धा - किंवा ह्याने ही कोण स्त्री मिळविली आहे बरे ? ॥३१॥
रुक्मिणी विचार करू लागली, "हे नररत्‍न कोण आहे ? हा कमलासारखे डोळे असलेला पुत्र कोणाचा आहे ? कोणत्या भाग्यवान स्त्रीने याला आपल्या गर्भामध्ये धारण केले असेल ? याला ही कोण पत्नी म्हणून मिळाली आहे ?" (३१)
मम चाप्यात्मजो नष्टो नीतो यः सूतिकागृहात् ।
एतत्तुल्यवयोरूपो यदि जीवति कुत्रचित् ॥ ३२ ॥
माझा तो हारवें पुत्र जन्मता सूतिकागृहीं । नसेल तर का हाच मोह तैसाच वाटतो ॥ ३२ ॥
च - आणि - मम अपि यः आत्मजः - माझाहि जो पुत्र - सूतिकागृहात् नीतः नष्टः - बाळंतिणीच्या खोलीतून नेल्यामुळे नष्ट झाला होता - (सः) यदि कुत्रचित् जीवति - तो जर कोठेहि जिवंत असेल - (तर्हि) एतत्तुल्यवयोरूपः (भाव्यः) - तर ह्या पुरुषाएवढयाच वयाचा व अशाच स्वरूपाचा असावा. ॥३२॥
माझासुद्धा लहान मुलगा हरवला होता. त्याला सूतिका गृहातूनच पळवले होते. तो जर कुठे जिवंत असेल, तर त्याचे वय आणि रूप याच्यासारखेच असेल. (३२)
कथं त्वनेन संप्राप्तं सारूप्यं शार्ङ्गधन्वनः ।
आकृत्यावयवैर्गत्या स्वरहासावलोकनैः ॥ ३३ ॥
मला हा वाटतो चित्ती दुसरा श्यामसुंदर । हासणे बोलणे तैसे चालणे शैलिही तशी ॥ ३३ ॥
अनेन तु - ह्या पुरुषाने तर - आकृत्या अवयवैः गत्या - आकृतीने, अवयवानी व गतीने - स्वरहासावलोकनैः - भाषणाने, हास्याने व पहाण्याने - शार्ङगधन्वनः सारुप्यं - श्रीकृष्णाचा सारखेपणा - कथं संप्राप्तः - कसा बरे मिळविला. ॥३३॥
याला श्यामसुंदरांसारखे रूप, अंगाची ठेवण, चालणे, आवाज, हास्य, पाहाणे हे सारे कोठून प्राप्त झाले ? (३३)
स एव वा भवेत् नूनं यो मे गर्भे धृतोऽर्भकः ।
अमुष्मिन् प्रीतिरधिका वामः स्फुरति मे भुजः ॥ ३४ ॥
असो कांहीहि तो आहे माझाच गर्भपुत्र हा । अंतरी वाटतो तोची डावी बाहू स्फुरे अशी ॥ ३४ ॥
या - किंवा - यः अर्भकः - जो बालक - मे गर्भे धृतः - मी गर्भामध्ये धारण केला - सः एव नूनं भवेत् - तोच हा खरोखर असावा - अमुष्मिन् (मे) अधिका प्रीतिः (उत्पन्ना) - ह्याच्या ठिकाणी माझे मोठे प्रेम उद्‌भवले आहे - मे वामः भुजः स्फुरति - माझा डावा बाहू थरथरत आहे. ॥३४॥
किंवा हाच तो मुलगा असेल का, ज्याला मी गर्भामध्ये धारण केले होते. कारण मला याच्याबद्दल खूपच प्रेम वाटत आहे आणि माझा डावा हातसुद्धा लवत आहे. (३४)
एवं मीमांसमणायां वैदर्भ्यां देवकीसुतः ।
देवक्यानकदुन्दुभ्यां उत्तमःश्लोक आगमत् ॥ ३५ ॥
संदेहे रुक्मिणी ऐशी विचार करिता मनीं । कृष्णही पातले तेथे नी वसूदेव देवकी ॥ ३५ ॥
वैदर्भ्यां एवं मीमांसमानायां - रुक्मिणी याप्रमाणे तर्क करीत असता - उत्तमश्लोकः देवकीसुतः - श्रेष्ठकीर्ति मिळविलेला देवकीपुत्र श्रीकृष्ण - देवक्यानकदुन्दुभ्यां (सह) - देवकी व वसुदेव यांसह - आगमत् - आला. ॥३५॥
रुक्मिणी असा विचार करीत होती, त्याचवेळी पवित्रकीर्ती श्रीकृष्ण देवकी-वसुदेवांसह तेथे आले. (३५)
विज्ञातार्थोऽपि भगवान् तूष्णीमास जनार्दनः ।
नारदोऽकथयत् सर्वं शम्बराहरणादिकम् ॥ ३६ ॥
कृष्ण ते जाणती चित्ती परी ना कांहि बोलती । पातले नारदो तेथे क्रमाने सर्व बोलले ॥ ३६ ॥
भगवान् जनार्दनः - भगवान श्रीकृष्ण - विज्ञातार्थः अपि - सर्व वृत्त माहीत असताहि - तूष्णीम् आस - स्वस्थ राहिला - नारदः - नारद - शम्बराहरणादिकं सर्वं अकथयत् - शंबरासुराने हरण करून नेल्यापासूनचे सर्व वर्तमान सांगता झाला. ॥३६॥
श्रीकृष्णांना सर्व काही माहीत होते, परंतु ते काही बोलले नाहीत. इतक्यात तेथे येऊन नारदांनी शंबरासुराने प्रद्युम्नाचे हरण करण्यापासूनची सर्व हकीकत सांगितली. (३६)
तच्छ्रुत्वा महदाश्चर्यं कृष्णान्तःपुरयोषितः ।
अभ्यनन्दन् ब्बहूनब्दान् नष्टं मृतमिवागतम् ॥ ३७ ॥
आश्चर्यमय ही गोष्ट ऐकता तेथल्या स्त्रिया । चकीत जाहल्या सर्व प्रद्युम्ना अभिनंदिती ॥ ३७ ॥
कृष्णान्तःपुरयोषितः - श्रीकृष्णाच्या अंतःपुरातील स्त्रिया - तत् महत् आश्चर्यं श्रुत्वा - ते मोठे आश्चर्यकारक वर्तमान ऐकून - मृतं आगतम् इव - जणू मरून आलेल्याप्रमाणे - बहून् अब्दान् नष्टं (पुत्रं) - पुष्कळ वर्षे नष्ट झालेल्या पुत्राला उद्देशून - अभ्यनन्दन् - अभिनंदन करित्या झाल्या. ॥३७॥
नारदांच्या तोंडून या सर्व आश्चर्यकारक घटना ऐकून श्रीकृष्णांच्या अंत:पुरातील स्त्रिया आश्चर्यचकित झाल्या आणि पुष्कळ वर्षेपर्यंत हरवल्यानंतर परत आलेल्या प्रद्युम्नाचे, मेल्यानंतर पुन्हा जिवंत होऊन आल्याप्रमाणे कौतुक करू लागल्या. (३७)
देवकी वसुदेवश्च कृष्णरामौ तथा स्त्रियः ।
दम्पती तौ परिष्वज्य रुक्मिणी च ययुर्मुदम् ॥ ३८ ॥
देवकी वसुदेवो नी राम कृष्ण नि रुक्मिणी । हृदयी धरुनी जोडा आनंदी सर्व जाहले ॥ ३८ ॥
देवकी वसुदेवः च - देवकी व वसुदेव - कृष्णरामौ - श्रीकृष्ण व बलराम - रुक्मिणी च - आणि रुक्मिणी - तथा स्त्रियः - त्याप्रमाणे दुसर्‍या श्रीकृष्णाच्या स्त्रिया - तौ दम्पती परिष्वज्य - त्या प्रद्युम्न व मायावती या दांपत्याला आलिंगन देऊन - मुदं ययुः - आनंदित झाल्या. ॥३८॥
देवकी, वसुदेव, श्रीकृष्ण, बलराम, रुक्मिणी आणि इतर स्त्रिया त्या नवदांपत्याला हृदयाशी घट्ट धरून आनंदित झाल्या. (३८)
नष्टं प्रद्युम्नमायातं आकर्ण्य द्वारकौकसः ।
अहो मृत इवायातो बालो दिष्ट्येति हाब्रुवन् ॥ ३९ ॥
द्वारकावासिच्या लोका कळता वदले तदा । आश्चर्य झाले ऐका मेलेला बाळ पातला ॥ ३९ ॥
द्वारकौकसः - द्वारकावासी जन - नष्टप्रद्युम्नं आयातम् आकर्ण्य - नष्ट झालेला प्रद्युम्न परत आला असे ऐकून - अहो - काय हो - मृतः बालः दिष्टया आयातः इव - मेलेला बालकच जणू देवाने परत आला - इति ह अब्रुवन् - असे खरोखर म्हणाले. ॥३९॥
द्वारकेतील लोकांना जेव्हा हे समजले की, हरवलेला प्रद्युम्न परत आला आहे, तेव्हा ते आपापसात म्हणू लागले- ’अहो ! ही किती भाग्याची गोष्ट आहे की, हा मुलगा जणू मरून परत जिवंत होऊन आला.’ (३९)
( वसंततिलका )
यं वै मुहुः पितृसरूपनिजेशभावाः तन्मातरो यदभजन् रहरूढभावाः । चित्रं न तत्खलु रमास्पदबिम्बबिम्बे कामे स्मरेऽक्षविषये किमुतान्यनार्यः ॥ ४० ॥ इति श्रीमद्‍भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां दशमस्कन्धे उत्तरार्धे प्रद्युम्नोत्पत्तिनिरूपणं नाम पञ्चपञ्चाशत्तमोऽध्यायः ॥ ५५ ॥ हरिः ॐ तत्सत् श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥
( वसंततिलका ) प्रद्युम्न हा गमतसे हरि कृष्ण जैसा माताहि त्यां चुकुनिया नच थांबल्या तै । हे रूप कृष्ण प्रतिची नवलाव नाही स्त्रीया त्र्ययस्थ चुकती पुसणेच नाही ॥ ४० ॥ ॥ इति श्रीमद्‌भागवती महापुराणी पारमहंसी संहिता । विष्णुदास वसिष्ठ समश्लोकी मराठी रूपांतर पंचावन्नावा अध्याय हा ॥ हरिः ॐ तत्सत् श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥
पितृसरूपनिजेशभावाः तन्मातरः - पित्यासारखे रूप असल्यामुळे हाच आपला पति अशी भावना ठेवणार्‍या त्या प्रद्युम्नाच्या माता - रहरूढभावाः - एकान्तविषयक प्रेम उत्पन्न झाले आहे ज्यांच्यात अशा होत्सात्या - यत् - ज्या कारणास्तव - यं वै मुहुः अभजन् - ज्या प्रद्युम्नाला खरोखर वारंवार सेवित्या झाल्या - तत् खलु - ते खरोखर - रमास्पदबिंबबिंबे स्मरे कामे अक्षिविषये (भूते) - लक्ष्मीचे निवासस्थान जो श्रीकृष्ण त्याच्या मूर्तीचे प्रतिबिंब असा जो प्रद्युम्नरूपी मदन तो प्रत्यक्ष दृष्टीस पडला असता - चित्रं न - आश्चर्य नव्हे - उत अन्यनार्यः किम् - मग इतर स्त्रियांची गोष्ट कशाला ? ॥४०॥
प्रद्युम्न सर्व बाबतीत वडिलांच्या सारखाच असल्यामुळे त्याला पाहून त्याच्या मातांनासुद्धा तो पतीच वाटत असे व त्यांच्या मनात मधुर भाव उत्पन्न होई, यात काही आश्चर्य नाही. कारण प्रद्युम्न हा मुळात स्मरण होताच मन चंचल करणारा काम होता. त्यात तो त्रिभुवनसुंदर श्रीकृष्णांचे प्रतिबिंब होता. तो समोर दिसल्यावर असे होणे स्वाभाविकच होते. तर मग त्यांना पाहून अन्य स्त्रियांची अवस्था काय होईल हे काय सांगावयास पाहिजे ? (४०)
अध्याय पंचावन्नावा समाप्त |