• मुखपृष्ठ
• षड्‍दर्शने
  • ब्रह्मसूत्रे
    • प्रस्तावना
    • मराठी अनुवाद
  • न्यायशास्त्र
  • वैशेषिक
  • सांख्यशास्त्र
  • योगशास्त्र
  • पूर्वमीमांसा
• आपले वेद
  • प्रस्तावना
  • ऋग्वेद
  • कृष्ण यजुर्वेद
  • शुक्ल यजुर्वेद
  • सामवेद
  • अथर्ववेद
• आपली उपनिषदे
  • प्रस्तावना
  • दशोपनिषदे
  • वैष्णव उपनिषदे
  • शैव उपनिषदे
  • शाक्त उपनिषदे
  • सामान्य उपनिषदे
  • संन्यास उपनिषदे
  • योगोपनिषदे
• आपली पुराणे
  • श्रीमद्‌भागवतपुराण
  • श्रीगर्गसंहिता
  • विष्णुपुराण
  • देविपुराण
  • अग्निपुराण
  • ब्रह्मवैवर्तपुराण
  • शिवमहापुराण
  • हरिवंशपुराण
• रामायण
• आपले संत
  • श्रीज्ञानेश्वर
    • श्रीज्ञानेश्वरी
    • अमृतानुभव
    • चांगदेवपासष्टी
    • सार्थ हरिपाठ
    • श्रीज्ञानेश्वर चरित्र
  • श्रीरामदासस्वामी
    • श्रीदासबोध
    • भीमरूपी स्तोत्रे
    • करुणा स्तोत्रे
    • बारा ओव्याशते
    • आत्माराम
    • आत्माराम-विवरण
    • मनाचे श्लोक
    • मनाचे श्लोक - विवरण
    • अभंग मनोबोध
  • श्रीमुकुंद महाराज
  • श्रीएकनाथ महाराज
    चतु:श्र्लोकी भागवत

    • श्रीएकनाथी भागवत
    • भावार्थ रामायण
    • एकनाथ गाथा
    • चतु:श्लोकी भागवत
    • शुष्काष्टक
    • आनंद लहरी
    • हस्तमालक
    • स्वात्मसुख
    • हरिपाठ
  • नामदेव महाराज
  • श्रीतुकाराम महाराज
  • श्रीहंसराजस्वामी
    • आगमसार
    • लघुवाक्यवृत्ति
    • सदाचार
    • वेदेश्वरी
  • श्रीधरस्वामी(नाझरे)
    • पांडवप्रताप
    • रामविजय
    • हरिविजय
    • शिवलीलामृत
  • कृष्णदयार्णव
  • श्रीमत् शंकराचार्य
    • अद्वैतानुभुति
    • दशश्लोकी
      
      
    • योगतारावली
    • सौंदर्यलहरी
    • वाक्यसुधा
    • विवेकचूडामणि
• श्रीब्रह्मचैतन्य
• स्तोत्राणि
  • प्रस्तावना
  • श्रीविष्णुसहस्रनाम
  • श्रीगणेश
  • श्रीराम
  • श्रीकृष्ण
  • श्रीशिव
  • श्रीगायत्री
  • श्रीललितात्रिपुरसुंदरी
  • श्रीलक्ष्मी
  • श्रीसरस्वती
  • श्रीदुर्गा
• सूक्तानि
  • प्रस्तावना
  • पुरुषसूक्तम्
  • श्रीसूक्तम्
  • नारायणसूक्तम्
  • विष्णुसूक्तम्
  • अग्निसूक्तम्
  • नासदीयसूक्तम्
  • नवग्रहसूक्तम्
  • नक्षत्रसूक्तम्
  • हिरण्यगर्भसूक्तम्
  • देवीसूक्तम्
  • दुर्गासूक्तम्
  • सरस्वतीसूक्तम्
  • मेधासूक्तम्
  • भूसूक्तम्
• संकीर्ण ग्रंथ
  • विविधा गीता
    • प्रस्तावना
    • भगवद्‍गीता गीता
    • आदिमाया गीता
    • अवधूत गीता
    • अष्टावक्र गीता
    • ईश्वर गीता
    • उद्धव गीता
    • गणेश गीता
    • देविगीता
    • रामगीता
    • शिवगीता
  • रुद्रार्थ
  • सनत्सुजातीय
  • पंचदशी
    • प्रस्तावना
    • १-तत्त्वविवेकः
    • २-भूतविवेकः
    • ३-पञ्चकोषविवेकः
    • ४-द्वैतविवेकः
    • ५-महावाक्यविवेकः
    • ६-चित्रदीपः
    • ७-तृप्तिदीपः
    • ८-कूटस्थ दीपः
    • ९-ध्यानदीपः
    • १०-नाटक दीपः
    • ११-ब्रह्मानन्दे योगानन्दः
    • १२-ब्रह्मानन्दे आत्मानन्दः
    • १३-ब्रह्मानन्दे अद्वैतानन्दः
    • १४-ब्रह्मानन्दे विद्यानन्दः
    • १५-ब्रह्मानन्दे विषयानन्दः
  • नारद भक्तिसूत्रे
  • शांडिल्य भक्तिसूत्रे
  • विवेकचूडामणि
• शब्दशोध
• संपर्क

श्रीमद् भागवत पुराण
स्कन्ध दहावा
अध्याय चोपन्नावा

यदुभिः सह संग्रामे चैद्यपक्षीयराज्ञां पराजयः
रुक्मिणः पराभवः, बलभद्रकृत सांत्वनं, रुक्मिणीश्रीकृष्ण विवाहश्च -

शिशुपालाचे सहकारी राजे आणि रुक्मी यांचा पराभव व श्रीकृष्ण-रुक्मिणी विवाह -

विवरण :- या श्लोकात फार मोठया प्रमाणावरील शत्रुसैन्य आणि अगदी कमी असे यादव सैनिक यांना मेघ आणि पर्वत यांची उपमा दिली आहे. आपल्या डोळ्यादेखत कृष्ण-बलराम रुक्मिणीचे हरण करून तिला रथातून घेऊन गेले, हे पाहून जरासंधादि राजे अपमानित झाले व शस्त्रसज्ज होऊन त्यांचा पाठलाग करून बाणांचा वर्षाव करू लागले. कशाप्रमाणे ? ज्याप्रमाणे मेघ पर्वतावर मुसळधार पर्जन्यवृष्टि करतात, त्याप्रमाणे. यावरून शत्रु सैन्याची संख्या व त्याचे सामर्थ्य दिसून येते. ते सैन्य पावसाच्या सरीप्रमाणे प्रमाणाने प्रचंड; पण चल आणि अस्थिर. परंतु कृष्ण-बलरामांची यादव सेना संख्येने कमी, पण पर्वताप्रमाणे स्थिर व अचल होती, हे दिसून येते. म्हणूनच संख्येने कमी असूनहि कृष्ण-बलरामांचे सैनिक पलायन न करता धैर्याने शत्रूचा सामना करून शेवटी विजयी झाले. (३)

विवरण :- जरासंध व शिशुपाल यांचा रामकृष्णाकडून लाजिरवाणा पराभव झाला. त्यांच्या भावी वधूचे डोळ्यादेखत रामकृष्णांनी हरण केले. अशा दुहेरी अपमानास त्यांना तोंड द्यावे लागले. शिशुपालाच्या दुःखाला पारावार राहिला नाही. तेव्हा त्याचे सांत्वन करताना इतर राजे म्हणाले, 'मानवी जीवनामध्ये सुख किंवा दुःख काहीच कायम रहात नाही, परिस्थिती बदलत असते. (नीचैर्गच्छत्युपरि च दशा चक्रनेमिक्रमेण । चाकाचे आरे जसे ते चाक फिरते तसे खाली-वर फिरतात, तसे सुख-दुःखाचे चक्रहि फिरते.) त्यामुळे आताचा हा दुःखाचा काळ क्षणीक आहे, तो जाऊन निश्चितच सुख प्राप्त होईल. (युद्धात यशस्वी व्हाल.) (११)

विवरण :- आपल्या विधानास पुष्टी देण्यास राजे व्यावहारिक उदाहरण देतात. ज्याप्रमाणे कळसूत्री बाहुली आपल्या इच्छेप्रमाणे न नाचता हाती दोरी असणार्‍याच्या इच्छेप्रमाणे, तो नाचवेल तसे नाचते, तिच्या इच्छेला काहीच किंमत नसते; त्याप्रमाणे मनुष्याच्या इच्छेला काहीच किंमत नाही. त्याला त्याच्या इच्छेप्रमाणे सुख-दुःख न मिळता ईश्वराच्या इच्छेप्रमाणे मिळते. (ईश्वरेच्छा बलीयसी) मनुष्यहि ईश्वराच्या हातातील कळसूत्री बाहुलेच आहे. त्याला त्याच्या गुणकर्मानुसार आणि ईश्वरेच्छेप्रमाणे सुखदुःख मिळते. म्हणून आता मिळालेले दुःख हे ईश्वराच्या इच्छेनुसार मिळाले असे समज, आणि ही परिस्थिती पालटून सुखाचे दिवस येतील ही आशा बाळगून रहा. (ठेविले अनंते तैसेचि रहावे असे म्हटले आहेच.) (१२)

विवरण :- जरासंधहि शिशुपालाचा समदुःखी होता. तो तर सतरा वेळा पराभूत होऊन अठराव्या वेळी विजयी झाल्याच्या समजुतीत होता. (रामकृष्ण आगीत जळून मेले ही त्याची समजूत तर वेडेपणाची ठरली हे त्यालाहि कळले असणारच.) तोही आपल्या जय-पराजयाला तत्त्वज्ञानाची झालर लावत आता सांगतो, 'मला सतरा वेळा पराभूत होऊनहि दुःख झाले नाही आणि अठराव्या वेळच्या विजयाचाही आनंद झाला नाही. (ही दोनहि विधाने खोटीच, कारण एकदा पराभव झाल्यानंतर दुःख, अपमान झाला नसता, तर त्याने पुन्हा पुन्हा स्वारी केली नसती अन अठराव्या वेळी रामकृष्ण केवळ दिसले नाहीत, म्हणून विजयी झाल्याची समजूत करून घेऊन आनंदोत्सव केला नसता.) सुख आणि दुःख मला दोनहि परमेश्वरानेच दिले असे मी मानतो.' आपण स्थितप्रज्ञ आहोत, (सुखदुःखे समेकृत्वा अशी भावना झाली असल्याने) असा जो जरासंधाने आव आणला आहे, त्यात त्याचा दांभिकपणाच दिसून येतो. (१३)

विवरण :- जरासंधाने तोंडाने कितीही तत्त्वज्ञान सांगितले तरी त्याला आतून कृष्णाशी युद्ध करण्याची खुमखुमी होतीच हे या श्लोकात दिसून येते. कारण काळ आता कृष्णाला अनुकूल आहे म्हणून तो जिंकला, आपल्याला अनुकूल झाला की आपणहि जिंकूच असे त्याचे मत. याचवरून कृष्णाबद्दलचा त्याच्या मनातील उघड उघड द्वेष दिसून येतो. फक्त कृष्णापुढे काहीच न चालल्याने त्याने तत्त्वज्ञान (पोकळ) सांगितले होते एवढेच. (१६)

विवरण :- या सर्व राजांमध्ये कृष्णाचा खरा शत्रू होता रुक्मी. तो मनापासून कृष्णाचा द्वेष करीत होता. त्यातून कृष्णाने रुक्मिणीचे हरण केले, ही राक्षस-विवाहाची पद्धत त्याला आपल्या खानदानी मोठेपणाला कलंकभूत आणि अत्यंत अपमानास्पद वाटली. (१८)

विवरण :- कृष्णाला 'गवळी' इ. तिरस्कारयुक्त अपशब्द वापरून रुक्मीचे समाधान झाले नाही; तर त्याचा पूर्ण पराभव करून आपल्या बहिणीला परत आणल्याशिवाय आपले खरे समाधान नाही असे वाटून त्याने तिला परत आणण्याची प्रतिज्ञाच केली. त्याच्या म्हणण्याप्रमाणे कृष्णाने रुक्मिणीला कसे उचलून नेले ? कावळ्याने यज्ञातील हविर्भाग पळवून न्यावा तसे. वास्तविक यज्ञातील हविर्भागावर अग्नी, इंद्र यांचाच खरा अधिकार असतो. तो हविर्भाग त्यांना मोठया श्रद्धेने यजमानाने अर्पण केलेला असतो. यज्ञासारख्या पवित्र ठिकाणी कावळ्याला प्रवेशहि निषिद्ध, मग हविर्भाग मिळणे तर दूरच. त्याची ती लायकीच नाही. त्याने फक्त पिंडच खावा. पण लबाडीने जर त्याने पळविला, तर त्याला मारूनच टाकायला हवे. तसेच कृष्णरूपी कावळा रुक्मिणीला योग्य वर नाहीच, तो मान (रुक्मीच्या दृष्टीने) शिशुपालाचाच. म्हणून कृष्णरूपी कावळ्याने पळविलेला रुक्मिणीरूपी 'हवि' योग्य अशा वराला, म्हणजे शिशुपालालाच मिळावयास हवा, असा भाव. (२५)

विवरण :- रुक्मीने टाकलेले सर्व बाण कृष्णाने मध्येच तोडून टाकले. तेव्हा संतापून तो तलवार हाती घेऊन रथातून खाली उतरला व पतंग जसा दिव्यावर (अग्नीवर) झडप घेतो, तसा कृष्णावर तुटून पडला. इथे रुक्मीस पतंगाची व कृष्णास अग्नीची उपमा दिली आहे. पतंग अग्नीवर झेप घेतो, तेव्हा त्याचा मृत्यू अटळ, हे उघडच असते. परंतु आपल्या आवाक्याचा, परिणामांचा विचार न करता तो अग्नीवर, ज्योतीवर झेप घेत असतो. त्याचवेळी त्याचा मृत्य़ुही अटळच असतो. पण अविचाराने तो आपला मृत्यू ओढवून घेतो, त्याप्रमाणे श्रीकृष्णावर हल्ला, म्हणजे पराभव, मृत्यू अटळ हे वास्तव समजून न घेता रुक्मीने त्याच्यावर हल्ला करून आपला पराभव ओढवून घेतला असा भाव. (३०)

विवरण :- हाती तलवार घेऊन अंगावर तुटून पडलेल्या रुक्मीला पकडून कृष्णाने त्याच्या दाढी-मिशा छाटल्या आणि त्याला विद्रूप केले. इतक्यात रुक्मीच्या सैन्याचा नाश करून यादववीरही परत आले; कसे ? हत्ती कमलाचे मर्दन करतो (कमळ चुरगळून टाकतो) तसे. या उपमेवरून हत्तीरूपी यादवांनी रुक्मीच्या कमळरूपी सैन्याला अत्यंत सहजतेने अगदी खेळातल्याप्रमाणे पिटाळून लावले, त्यांना चिरडले हे सिद्ध होते. (३५)

विवरण :- वैरूप्यं सुहृदो वधः - वास्तविक श्रीकृष्ण रुक्मीचा वधच करणार होता; पण रुक्मिणीने तसे करू दिले नाही. कृष्णाने त्याच्या दाढी-मिशा (केशवपन) काढून त्यास विद्रूप केले, ही गोष्ट बलरामास आवडली नाही. शूर पुरुषाचे, किंवा कोणत्याहि पुरुषाचे अशा रीतीने केशवपन म्हणजे त्याच्या दृष्टीने अत्यंत अपमानास्पद. (दाढी-मिशा हे तर पौरूषत्वाचे प्रतीक मानले जाते.) मरणापेक्षाहि हा अपमान यातनावह ! आणि (बलरामाचे दृष्टीने) अशा रीतीने एखाद्याला शिक्षा देणे, ही ती शिक्षा देणार्‍यालाहि शोभनीय नाही. त्यात त्याचा असंस्कृतपणाच दिसून येतो. मित्रहत्या जशी निंदनीय, तसे हे कृत्य असे बलरामाचे मत. (३७)

विवरण :- रुक्मिणीचा गैरसमज होऊ नये म्हणून तिची समजुत घालताना बलराम म्हणतो, 'माणसाला आपल्याच कर्माने सुखदुःख भोगावे लागते. त्याच्या बोलण्याचा असा आशय की, रुक्मीची ही दशा म्हणजे तो कृष्णाशी अकारण वाईट वागल्याचा परिणाम आहे. यात कृष्णाचा कोणताच दोष नाही.' (३८)

विवरण :- रुक्मीला मारण्याची इच्छा करणार्‍या कृष्णाला बलराम एक व्यावहारिक तत्त्व सांगतो, 'मेलेल्याला मारण्यात काय अर्थ ?' म्हणजेच एकतर रुक्मीच्या मनाविरुद्ध रुक्मिणीने अत्यंत सामान्य अशा गवळ्याशी राक्षसविवाह केला. इतकेच नाही तर त्या गवळ्याने कृष्णाने आपल्या अगदी मोजक्या सैनिकांसह त्याच्या प्रचंड सेनेचा पराभव केला. हे सर्व रुक्मीला आधी मरणप्राय यातना देणारे आहेच मग पुन्हा त्याला आणखी विद्रूप करून अपमानित करण्यात 'मारण्यात' काय अर्थ ? तेथे आपल्याच मनाचा क्षुद्रपणा दिसून येतो. (३९)

विवरण :- आत्मा व परमात्मा यांच्या अस्तित्वाबद्दल अधिक स्पष्टीकरण देताना बलराम म्हणतो, शरीरे वेगवेगळी, पण आत्मा एकच असतो. एकच आत्मा प्रत्येक ठिकाणी वेगवेगळ्या रूपात असला तरी तो एकच आहे. घटामध्ये जी पोकळी असते ती आकाशातील पोकळीपेक्षा वेगळी नाही. नदीमध्ये घट भरून ठेवला, तर त्यातील पाणी भोवतालच्या पाण्यापेक्षा वेगळे नसते. घटाचे आवरण (उपाधी) दूर झाले की, ते नदीतील पाण्यात मिसळून जाते. एकच पाणी अनेक घटात असले तरी शेवटी पाणी एकच असते. त्याचप्रमाणे परमात्मा प्रत्येक जीवात अस्तित्वात असतो. तीच गोष्ट दीप आणि सूर्य यांचीही. दिवा म्हणजेच सूर्याचे लहान रूप, त्यामुळे दोहोतही अभिन्नत्व आहे. (आपणा सर्वांचे शरीर एकाच परमात्म्याच्या रूपाने युक्त आहे. तेव्हा रुक्मीला मिळाले एवढे शासन पुरे असेही बलरामास सुचवावयाचे असावे.) (४४)

विवरण :- बलराम आणखी पुढे म्हणतो, 'देह हा कसा बनतो ? पंचप्राणांनी युक्त (प्राण, अपान, समान, व्यान आणि उदान) सत्त्व, रज, तम या तीनही गुणांनी आणि नऊ द्रव्ये (पंचमहाभूते अधिक काल, दिक्, आत्मा व मन) व पृथ्वी, आप, तेज, वायू, आकाश ही पंचमहाभूते या सर्वांनी मिळून बनतो. या देहाला प्रारंभ म्हणजेच जन्म व अंत म्हणजेच मृत्यू आहे. तो अज्ञान, लोभ, मोह, माया यांनी युक्त आहे. मात्र आत्मा हा अविनाशी आहे, नित्य आहे. त्यामुळे देह आणि आत्मा एकच मानणे हे अज्ञान.' (४५)

विवरण :- आत्मा व देह यांच्या अवस्था कशा वेगवेगळ्या आहेत, हे आणखी स्पष्ट करताना बलराम म्हणतो, 'देह हा सर्व विकारांनी युक्त, त्यामध्ये सतत बदल होतो. बालपण, यौवन, जरा या अवस्थातून देह जात असतो. पण शरीरात असणार्‍या आत्म्याला या कोणत्याच अवस्था नसतात. हे स्पष्ट करण्यासाठी त्याने चंद्राचे उदाहरण दिले आहे. चंद्राच्या कलांची प्रतिपदेपासून पौर्णिमेपर्यंत वृद्धी होते आणि नंतर अमावास्येपर्यंत र्‍हास होतो. मात्र ही वृद्धी आणि र्‍हास त्या कलांचाच होतो; चंद्राचा नाही. कलांचा र्‍हास झाल्याने अमावस्या होते, चंद्र नाहीसा होत नाही. (दुसर्‍या दिवसापासून त्याचे अस्तित्व दिसून येतेच.) त्याप्रमाणे शरीराबरोबर आत्मा नष्ट झाला असे मानणे चुकीचे. (४७)

विवरण :- रुक्मीच्या झालेल्या अवहेलनेबद्दल रुक्मिणीस दुःख होत होते. त्याबद्दल बलरामाने आधी तिला खर्‍या परिस्थितीची जाणीव करून देताना सांगितले होतेच की ज्याने सतत दुसर्‍याचे (विशेषतः श्रीकृष्णाचे) अहित चिंतिले, अहित केले, त्याच्याबद्दल शोक करणे चुकीचे. शेवटी तो तिला म्हणतो की, 'मनुष्याला स्वप्नातील सर्वच गोष्टी (वास्तवात खर्‍या नसूनहि) खर्‍या वाटतात. त्यांच्याबद्दल सुखदुःखादि भावनाहि त्याच्या मनात निर्माण होतात. तीच गोष्ट अनित्य, मिथ्या असणार्‍या संसाराबद्दलची आहे. जे तुला आता खरे वाटते, ज्याबद्दल तुझ्या मनात माया, मोह आहे ते वास्तव नाही, भ्रम आहे. अज्ञानामुळे ते खरे वाटते. आता तरी ही भावना सोड आणि ज्ञानाचा अवलंब करून शांत आणि समबुद्धी हो. तसेच जे झाले, ते त्याच्याच (रुक्मीच्या) कर्माचे फळ असे समज. (४९)

अध्याय चोपन्नावा समाप्त

GO TOP