|
|
|
श्रीमद् भागवत पुराण बलिकर्तृकः स्वर्गविजयः, देवानां पलायनं च - बळीराजाचा स्वर्गावर विजय - संहिता - अन्वय - अर्थ समश्लोकी - मराठी
श्रीराजोवाच -
(अनुष्टुप्) बलेः पदत्रयं भूमेः कस्माद् हरिरयाचत । भूतेश्वरः कृपणवत् लब्धार्थोऽपि बबन्ध तम् ॥ १ ॥
राजा परीक्षिताने विचारिले - (अनुष्टुप्) श्रीहरी स्वामि विश्वाचा दीनाच्या परि भिक्षु तो । होवोनी भूमि कां मागे इच्छीत मिळले जरी ॥ तरीही बळिसी बद्ध करितो काय कारणे ? ॥ १ ॥
हरिः - विष्णु - बलेः - बलिराजापासून - भूमेः पदत्रयं - तीन पावले भूमि - कृपणवत् - कृपणाप्रमाणे - कस्मात् अयाचत - काय कारणास्तव मागता झाला - लब्धार्थः ईश्वरः भूत्वा अपि - ज्याला सर्व काही मिळालेले आहे असा सर्वसमर्थ असताही - तं - त्या बलिराजाला - कस्मात् बबन्ध - का बांधिता झाला. ॥१॥
राजाने विचारले - श्रीहरी स्वतःच सर्वांचे स्वामी आहेत; तर ग त्यांनी दरिद्याप्रमाणे बलीकडे तीन पावले जमीन का मागितली ? शिवाय ती मिळाल्यावरसुद्धा त्यांनी बलीला का बांधले ? (१)
एतद् वेदितुमिच्छामो महत्कौतूहलं हि नः ।
यज्ञेश्वरस्य पूर्णस्य बन्धनं चाप्यनागसः ॥ २ ॥
यज्ञेश्वर हरी पूर्ण याचको आणि तो तसा । निरापराधिसी बांधी आश्चर्य घडले कसे ॥ २ ॥
एतत् वेदितुम् इच्छामः - हे जाणण्याची इच्छा आहे - हि - कारण - पूर्णस्य ईश्वरस्य (याचनं) - सर्व इच्छा पूर्ण झालेल्या परमेश्वराची याचना - च - आणि - अनागसः (बलेः) अपि बन्धनं - निरपराधी बलींचेही बंधन - एतत् नः महत् कौतुहलं (अस्ति) - हे आम्हाला फारच आश्चर्यकारक वाटते. ॥२॥
माझ्या मनात या गोष्टीचे मोठे कुतुहल आहे. पूर्णकाम भगवंतांच्याकडून याचना आणि निरपराध्याला बंधन हे का घडले, ते आम्ही जाणूम घेऊ इच्छितो. (२)
श्रीशुक उवाच -
पराजितश्रीरसुभिश्च हापितो हीन्द्रेण राजन् भृगुभिः स जीवितः । सर्वात्मना तान् अभजद्‍भृगून् बलिः शिष्यो महात्मार्थनिवेदनेन ॥ ३ ॥
श्री शुकदेवजी सांगतात - (इंद्रवज्रा) इंद्रे पराजीत बळी करोनी मारीयला नी धन घेतले तै । शुक्रे तयासी जिवदान केले सर्वस्व तेंव्हा बळि अर्पि त्याला ॥ ३ ॥
राजन् - हे राजा - इंद्रेण - इंद्राने - पराजितश्रीः - ज्याची संपत्ती जिंकून घेतली आहे असा - च - आणि - असुभिः हापितः - प्राणांशी वियुक्त केलेला - महात्मा शिष्यः सः बलिः - थोर मनाचा तो शिष्य बलिराजा - भृगुमीः जीवितः सन् - भृगूंनी जिवंत केला असता - सर्वात्मना अर्थनिवेदनेन - मनोभावे द्रव्य अर्पण करून - तान् भृगून् हि अभजत् - खरोखर त्या भृगूंची सेवा करिता झाला. ॥३॥
श्रीशुक म्हणतात - परीक्षिता, जेव्हा इंद्राने बलीला पराभूत करून त्याची संपत्ती हिरावून घेतली आणि त्याचे प्राणही घेतले, तेव्हा भृगुवंशातील शुक्राचार्यादिकांनी त्याला जिवंत केले. तेव्हा महात्मा बलीने भृगूंचा शिष्य होऊन आपले द्रव्य त्यांना अर्पण केले आणि तो सर्व प्रकारे त्यांची सेवा करू लागला. (३)
तं ब्राह्मणा भृगवः प्रीयमाणा
अयाजयन् विश्वजिता त्रिणाकम् । जिगीषमाणं विधिनाभिषिच्य महाभिषेकेण महानुभावाः ॥ ४ ॥
सेवेत आला भृगुवंशि यांच्या प्रसन्न झाले द्विज ही तयाला । केला बळीला अभिषेक आणि विश्वाजितो हा मग यज्ञ केला ॥ ४ ॥
प्रीयमाणाः महानुभावाः भृगवः ब्राह्मणाः - प्रसन्न झालेले थोर मनाचे भृगु कुळात उत्पन्न झालेले ब्राह्मण - त्रिणाकं जिगीषमाणं तं - स्वर्ग जिंकण्याची इच्छा करणार्‍या त्या बलीला - महाभिषेकेण विधिना - मोठया राज्याभिषेकाच्या विधीने - अभिषिच्य - राज्यावर स्थापून - विश्वजिता अयाजयन् - विश्वजितनामक यज्ञाने यजन करविते झाले. ॥४॥
यामुळे प्रभावशाली भृगुवंशी ब्राह्मण त्याच्यावर अतिशय प्रसन्न झाले. स्वर्गावर विजय मिळविण्याची इच्छा करणार्‍या बलीला त्यांनी महाभिषेकविधीने अभिषेक करून त्याच्याकडून विश्वजित नावाचा यज्ञ करविला. (४)
ततो रथः काञ्चनपट्टनद्धो
हयाश्च हर्यश्वतुरङ्‌गवर्णाः । ध्वजश्च सिंहेन विराजमानो हुताशनादास हविर्भिरिष्टात् ॥ ५ ॥
तो अग्नि झाला हविता प्रसन्न मोठ्याचि वस्त्रीं रथ एक आला । नी अश्व त्याला हिरवे असे नी सचिन्ह सिंहध्वज ही निघाला ॥ ५ ॥
ततः - तेव्हा - हविर्भिः इष्टात् हुताशनात् - हविर्भागांनी आराधिलेल्या अग्नीपासून - काञ्चनपटटनद्धः रथः - सोन्याच्या पत्र्याने आच्छादिलेला रथ - च - आणि - सिंहेन विराजमानः ध्वजः - सिंहाच्या चिन्हाने शोभणारा ध्वज - आस - उत्पन्न झाला - च - आणि - हर्यश्वतुरंगवर्णाः हयाः (बभुवुः) - इंद्राच्या घोडयांच्या वर्णासारखा ज्यांचा वर्ण आहे असे घोडे उत्पन्न झाले. ॥५॥
हविर्द्रव्यांनी जेव्हा अग्नीला संतुष्ट केले, तेव्हा यज्ञकुंडातून सोनेरी पत्र्याने मढविलेला रथ, इंद्राच्या रथाच्या घोड्यासारखे हिरव्या रंगाचे घोडे आणि सिंहाच्या चिह्नाने युक्त अशी ध्वजा निघाली. (५)
धनुश्च दिव्यं पुरटोपनद्धं
तूणावरिक्तौ कवचं च दिव्यम् । पितामहस्तस्य ददौ च मालां अम्लानपुष्पां जलजं च शुक्रः ॥ ६ ॥
सुवर्णपत्रांकित ते धनू नी अक्षेय भाता कवचो निघाले । पितामहाने नवपुष्पामाला नी शंख शुक्रे दिधला तयाला ॥ ६ ॥
पुरटोपनद्धं - सुवर्णाने मढविलेले - दिव्यं - तेजस्वी - धनुः - धनुष्य - च - आणि - अरिक्तौ तूणौ - रिकामे न होणारे दोन भाते - च - आणि - दिव्यं कवचं - तेजस्वी चिलखत - पितामहः - आजोबा प्रल्हाद - तस्य - त्या बलीला - अम्लानपुष्पां मालां - न कोमेजणार्‍या फुलांची माळ - च - आणि - शुक्रः - शुक्राचार्य - जलजं - शंख - ददौ - देता झाला. ॥६॥
त्याचबरोबर सोन्याच्या पत्र्याने मढविलेले दिव्य धनुष्य, कधीही रिकामे न होणारे दोन अक्षय बाणांचे भाते आणि दिव्य कवच सुद्धा प्रगट झाले. त्याचे आजोबा प्रह्लाद यांनी त्याला न कोमेजणार्‍या फुलांची माळ व शुक्राचार्यांनी शंख दिला. (६)
एवं स विप्रार्जितयोधनार्थः
तैः कल्पितस्वस्त्ययनोऽथ विप्रान् । प्रदक्षिणीकृत्य कृतप्रणामः प्रह्रादमामंत्र्य नमश्चकार ॥ ७ ॥
साहित्य लाभोनि द्विजकृपेने तैसेचि स्वस्त्यायनमंत्र झाले । विप्रासि वंदी बळि तो प्रतापी वदोनि कांही प्रपित्या नमी तो ॥ ७ ॥
एवं विप्रार्जितयोधनार्थः - याप्रमाणे ब्राह्मणांनी युद्धसामग्री मिळवून दिली आहे ज्याला असा - तैः कल्पितस्वस्त्ययनः - त्या ब्राह्मणांनी स्वस्तिवाचन केले आहे ज्यांचे असा - सः - तो बलि - अथ - नंतर - विप्रान् प्रदक्षिणीकृत्य - ब्राह्मणांना प्रदक्षिणा घालून - कृतप्रणामः - केला आहे ज्याने नमस्कार असा - प्रह्लादम् आमंत्र्य नमश्चकार - प्रह्लादाचा निरोप घेऊन त्याला नमस्कार करिता झाला. ॥७॥
अशा प्रकारे ब्राह्मणांच्या कृपेने युद्धाची सामग्री मिळवून त्यांच्याचकरवी स्वस्तिवाचन झाल्यावर बलीने त्यांना प्रदक्षिणा करून नमस्कार केला. नंतर त्याने प्रह्लादाचा निरोप घेऊन त्याला नमस्कार केला. (७)
(अनुष्टुप्)
अथारुह्य रथं दिव्यं भृगुदत्तं महारथः । सुस्रग्धरोऽथ सन्नह्य धन्वी खड्गी धृतेषुधिः ॥ ८ ॥ हेमांगदलसद्‍बाहुः स्फुरन्मकरकुण्डलः । रराज रथमारूढो धिष्ण्यस्थ इव हव्यवाट् ॥ ९ ॥
(अनुष्टुप्) आरुढला रथी दिव्य भृगुवंशे दिल्या अशा । घेतले सर्वही शस्त्र कवचो यशमाळही ॥ ८ ॥ सुवर्णबाजुबंदो नी मकराकार कुंडले । रथात शोभला जैसा अग्निकुंडात दीप तो ॥ ९ ॥
अथ - नंतर - महारथः सुस्रग्धरः - महारथी व चांगली माळ धारण करणारा तो बलि - सन्नह्य - चिलखत घालून - अथ - नंतर - भृगुदत्तं दिव्य रथम् आरुह्य - भृगुने दिलेल्या तेजस्वी रथात बसून - धन्वीखङ्गी धृतेषुधिः (च आसीत्) - धनुष्य, तलवार, व बाणांनी भरलेले भाते धारण करिता झाला. ॥८॥ हेमाङगदलसद्वाहुः - सोन्याच्या भूषणांनी चमकत आहेत बाहु ज्याचे असा - स्फुरन्मकरकुण्डलः - ज्याच्या कानात तेजस्वी कुंडले आहेत असा तो बलिराजा - रथम् आरूढः - रथात बसलेला - धिष्ण्यस्थः (सन्) - आपल्या स्थानी बसला असता - हव्यवाट् इव रराज - अग्नीप्रमाणे शोभला. ॥९॥
नंतर तो बली, भृगुंनी मिळवून दिलेल्या दिव्य रथावर स्वार झाला. जेव्हा महारथी बली कवच धारण करून, धनुष्य, तलवार, बाणांचे भाते इत्यादी शस्त्रे घेऊन, सुंदर माळा घालून भुजांमध्ये सोन्याचे बाजूबंद आणि कानात मकराकृती कुंडले घालून रथावर बसला, तेव्हा अग्निकुंडात प्रज्वलित अग्नी शोभावा, तसा शोभला. (८-९)
तुल्यैश्वर्यबलश्रीभिः स्वयूथैर्दैत्ययूथपैः ।
पिबद्‌भिः इव खं दृग्भिः दद्‌भिः परिधीनिव ॥ १० ॥
तया समान ते वीर निघाले दैत्यही सवे । वाटे पीतील आकाश दिशा आताच जाळिती ॥ १० ॥
तुल्यैश्वर्यबलश्रीभिः - ज्याची ऐश्वर्य, बळ व संपत्ती ही समान आहेत अशा - दृग्भि खं पिबद्‌भिः इव - नेत्रांनी आकाश जणू पिऊन टाकणार्‍या अशा - परिधीन् दहद्‌भिः इव - सर्व दिशांना जाळूनच टाकीत आहेत की काय अशा - स्वयूथैः दैत्ययूथपैः वृतः - आपापल्या सैन्यासह असुर सेनापतींनी वेष्टिलेला ॥१०॥
त्याच्याबरोबर त्याच्याचसारखे ऐश्वर्य, बल आणि सामर्थ्य असणारे दैत्यसेनापती सेना घेऊन आले होते. त्यावेळी असे वाटत होते की जणू ते आकाशाला आणि दिशांना प्रज्वलित नेत्रांनी पिऊन टाकत आहेत. (१०)
वृतो विकर्षन् महतीं आसुरीं ध्वजिनीं विभुः ।
ययौ इंद्रपुरीं स्वृद्धां कंपयन्निव रोदसी ॥ ११ ॥
प्रचंड सैन्य घेवोनी संचालनचि चालले । आकाश अंतरिक्षाते कापोनी निघती पुढे ॥ ऐश्वर्यपूर्ण ती इंद्र मरावति गाठिली ॥ ११ ॥
महतीं आसुरीं ध्वजिनीं विकर्षन् - मोठया दैत्यसेनेला बरोबर घेऊन चालणारा - विभुः - बलिराजा - रोदसी कंपयन् इव - स्वर्गाला व पृथ्वीला कांपवीत - स्वृद्धां इंद्रपुरीं ययौ - समृद्ध अशा इंद्राच्या नगरीला गेला. ॥११॥
अशा प्रकारे विशाल राक्षसी सेना घेऊन राजा बलीने आकाश व पृथ्वी यांचा थरकाप उडवीत सकल ऐश्वर्याने परिपूर्ण अशा इंद्रपुरी अमरावतीवर चढाई केली. (११)
रम्यां उपवन उद्यानैः श्रीमद्‌भिःनन्दनादिभिः ।
कूजद् विहंगमिथुनैः गायन् मत्तमधुव्रतैः ॥ १२ ॥ प्रवालफलपुष्पोरु भारशाखामरद्रुमैः । हंससारसचक्राह्व कारण्डवकुलाकुलाः । नलिन्यो यत्र क्रीडन्ति प्रमदाः सुरसेविताः ॥ १३ ॥
देवांची राजधानी ती मोठे उद्यान छान ते । गाती पक्षांचिया जोड्या गुंजती भृंगमत्त ते ॥ १२ ॥ लाल ती नवती पानीं फळांनी वृक्ष डौरले । हंस सारस नी चक्‌वे अंगना जलि क्रीडती ॥ १३ ॥
यत्र - जेथे - हंससारसचक्राह्वकारंडवकुलाकुलाः - हंस, सारस, चक्रवाक, व कारंडव यांच्या समूहांनी भरलेली - नलिन्यः - कमळांची सरोवरे - यत्र च - आणि जेथे - सुरसेविताः प्रमदाः - देवांशी रममाण झालेल्या तरुण स्त्रिया - क्रीडन्ति - क्रीडा करितात - श्रीमद्‌भिः नन्दनादिभिः उपवनोद्यानैः - शोभायमान अशा नंदनादि बागबगीच्यांनी - कूजद्विहंगमिथुनैः - जेथे पक्ष्यांची जोडपी किलबिल शब्द करितात अशा - गायन्मत्तमधुव्रतैः - जेथे उन्मत्त झालेले भुंगे गुंजारव करीत असतात अशा - प्रवालफलपुष्पोरुभारशाखामरद्रुमैः - कोवळी पाने, फळे व फुले यांच्या भाराने शोभणार्‍या फांद्या आहेत ज्यांच्या अशा देवलोकांतील वृक्षांनी - रम्यां - रमणीय दिसणार्‍या. ॥१२-१३॥
अमरावती सुंदर नंदन इत्यादी उद्याने आणि उपवने यांनी शोभत होती. त्यांमध्ये पक्ष्यांच्या जोड्या चिवचिवाट करीत असत आणि धुंद भ्रमर गुणगुणत असत. कोवळी पालवी आणि फळा-फुलांनी कल्पवृक्षाच्या फांद्या लहडलेल्या असत. तेथील सरोवरांमध्ये हंस, सारस, चकवे आणि बदकांचे थवेच्या थवे असत. देवांना प्रिय अशा देवांगना तेथेच जलक्रीडा करीत असत. (१२-१३)
आकाशगंगया देव्या वृतां परिखभूतया ।
प्राकारेणाग्निवर्णेन साट्टालेनोन्नतेन च ॥ १४ ॥
त्या ज्योतिर्मय गंगेने वेढिली अमरावती । सोन्याचा कोट बाहेरी बुरुजे ठायि ठायिही ॥ १४ ॥
परिखभूतया देव्या आकाशगङगया - खंदकाप्रमाणे झालेल्या तेजस्वी आकाशगंगेने - च अग्निवर्णेन साटटालेन उन्नतेन प्राकारेण - आणि अग्निप्रमाणे तेजस्वी बुरुजांसह उंच कोटाने - वृतां - वेष्टिलेल्या ॥१४॥
ज्योतिर्मय आकाशगंगेने खंदकाप्रमाणे अमरावतीला चारी बाजूंनी वेढलेले असून तेथे उंच असा सोन्याचा तट आहे. ठिकठिकाणी मोठमोठ्या माड्या आहेत. (१४)
रुक्मपट्टकपाटैश्च द्वारैः स्फटिकगोपुरैः ।
जुष्टां विभक्तप्रपथां विश्वकर्मविनिर्मिताम् ॥ १५ ॥
कवाडे सोनियाचे नी गोपुरे स्फटिकाचिही । मोठाले मार्ग त्यातूनी विश्वकर्मेचि निर्मिले ॥ १५ ॥
च - आणि - रुक्मपटटकपाटैः द्वारैः - ज्यांच्या कपाटांना सुवर्णाच्या पटटया लाविल्या आहेत अशा दरवाजांनी - च - आणि - स्फटिकगोपुरैः - स्फटिकाच्या नगरवेशींनी - जुष्टाः - सेविलेल्या - विभक्तप्रपथां - ज्यातील राजमार्ग वेगवेगळे विभागिले आहेत अशा - विश्वकर्मविनिर्मिताम् - विश्वकर्म्याने निर्माण केलेल्या ॥१५॥
तेथील दारे सोन्याची असून तेथे स्पटिकमण्यांची गोपुरे आहेत. तीत मोठमोठे, वेगवेगळे राजमार्ग आहेत. स्वतः विश्वकर्म्याने त्या नगरीची निर्मिती केली आहे. (१५)
सभाचत्वररथ्याढ्यां विमानैर्न्यर्बुदैर्युताम् ।
श्रृंगाटकैर्मणिमयैः वज्रविद्रुमवेदिभिः ॥ १६ ॥
क्रीडांगणे सभास्थान रथांचे मार्ग दिव्य ते । दहाकोटी विमाने तै सदैव सज्ज राहती ॥ हिरे नी पोवळे यांचे ओटेही शोभले तिथे ॥ १६ ॥
सभाचत्वररथ्याढयां - सभास्थाने, चवाठे, लहान रस्ते यांनी भरलेल्या - न्यर्बुदैः विमानैः - दहा कोटी विमानांनी - मणिमयैः - रत्नांनी मढविलेल्या व - वज्रविद्रुमवेदिभिः शृंगाटकैः - हिरे आणि पोवळी यांचे ओटे असलेल्या चवाठयांनी - युतां - युक्त अशा. ॥१६॥
सभास्थाने, ओटे, आणि मार्ग यांनी ती शोभायमान झाली आहे. दहा कोटी विमाने तेथे नेहमी तयार असतात आणि मण्यांनी मढविलेले मोठमोठे चौक आणि हिरे माणकांचे चबुतरे आहेत. (१६)
यत्र नित्यवयोरूपाः श्यामा विरजवाससः ।
भ्राजन्ते रूपवन्नार्यो ह्यर्चिर्भिरिव वह्नयः ॥ १७ ॥
स्थिर सौंदर्य तारुण्य सोळा वर्षीय त्या स्त्रिया । विमला वस्त्र रूपाने ज्वाळा दैदीप्य त्या जशा ॥ १७ ॥
यत्र - जेथे - नित्यवयोरूपाः श्यामाः - नेहमी तारुण्य व सौंदर्य यांनी युक्त - विरजवाससः रूपवन्नार्यः - सोळा वर्षे वयाच्या दिसणार्‍या व स्वच्छ वस्त्र धारण करणार्‍या सुंदर स्त्रिया - अर्चिर्भिः वह्वयः इव - ज्वाळांनी जसे अग्नि तशा - भ्राजन्ते - शोभतात. ॥१७॥
तेथील स्त्रिया नेहमी षोडषवर्षा असल्याप्रमाणे असून त्यांचे तारुण्य आणि सौंदर्य एकसारखे असते. त्या सुंदर स्त्रिया निर्मल वस्त्रे परिधान करतात, तेव्हा अग्नी आपल्या ज्वालांनी देदीप्यमान दिसतो, तशा दिसतात. (१७)
सुरस्त्रीकेशविभ्रष्ट नवसौगन्धिकस्रजाम् ।
यत्रामोदमुपादाय मार्ग आवाति मारुतः ॥ १८ ॥
वेणीच्या मधुनी त्यांच्या गळती पुष्प सुंदर । तयांच्या वरुनी वारा वाहता गंध दाटतो ॥ १८ ॥
यत्र - जेथे - मारुतः - वायु - सुरस्त्रीकेशविभ्रष्ट - देवस्त्रियांच्या केसांतून गळून पडलेल्या - नवसौगन्धिकस्रजा - ताज्या सुगंधी कमळांच्या माळांचा - आमोदं उपादाय - सुगंध घेऊन - मार्गे आवाति - मार्गामध्ये वाहतो. ॥१८॥
देवांगनांच्या केशांच्या अंबाड्यातून गळून पडलेल्या ताज्या सुगंधी फुलांचा सुगंध घेऊन मंद मंद हवा तेथील रस्त्यांवरून वाहात असते. (१८)
हेमजालाक्षनिर्गच्छद् धूमेनागुरुगन्धिना ।
पाण्डुरेण प्रतिच्छन्न मार्गे यान्ति सुरप्रियाः ॥ १९ ॥
सोनेरी खिडक्यातून उदाचा शूभ्र धूर ये । अंगना जात ज्या मार्गे भरे धूम्र सदैव तो ॥ १९ ॥
सुरप्रियाः - देवांच्या प्रिय अप्सरा - अगुरुगन्धिना पाण्डुरेण - अगुरुनामक धूपासारखा आहे सुगंध ज्यांचा अशा - हेमजालाक्षनिर्गच्छद्धूमेन - शुभ्र वर्णाच्या सुवर्णाच्या खिडकीतून बाहेर पडणार्‍या धुराने - प्रतिच्छन्नमार्गे - व्यापिलेल्या मार्गात - यान्ति - फिरतात. ॥१९॥
सोनेरी खिडक्यांमधून अगुरूचा सुगंधी सफेद धूर बाहेर पडून तेथील मार्ग झाकोळून टाकतो. त्याच मार्गावरून देवांगना ये-जा करतात. (१९)
मुक्तावितानैर्मणिहेमकेतुभिः
नानापताकावलभीभिरावृताम् । शिखण्डिपारावतभृंहनादितां वैमानिकस्त्रीकलगीतमंगलाम् ॥ २० ॥
(इंद्रवज्रा) ते चांदवे मौक्तिकि ताणलेले झेंडे सुवर्णी मणि लावलेले । नी मोर भुंगे क्रिडती सदाचे देवांग मंगलगीत गाती ॥ २० ॥
मुक्तावितानैः - मोत्यांच्या छतांनी - मणिहेमकेतुभिः - रत्नखचित सुवर्णाच्या ध्वजांनी - नानापताकावलभीभिः - अनेक पताकांनी युक्त अशा विमानांच्या पुढील भागांनी - आवृतां - वेष्टिलेल्या - शिखण्डिपारावतभृङगनादितां - मोर, पारवे आणि भुंगे यांच्या शब्दांनी गजबजून गेलेल्या - वैमानिकस्त्रीकलगीतामंगलाम् - विमानात बसून फिरणार्‍या स्त्रियांच्या मधुर गायनाने मंगल झालेल्या ॥२०॥
मोत्यांच्या झालरींनी सजविलेले चांदवे जागोजागी लावलेले असतात. गच्च्यांवर अनेक प्रकारचे झेंडे फडकत असतात. मोर, कबुतरे आणि भुंगे गायन करीत असतात. देवांगना गात असलेल्या मधुर संगीताने तेथे नेहमीच मंगलमय वातावरण असते. (२०)
मृदंग शंखानकदुन्दुभिस्वनैः
सतालवीणामुरजेष्टवेणुभिः । नृत्यैः सवाद्यैः उपदेवगीतकैः मनोरमां स्वप्रभया जितप्रभाम् ॥ २१ ॥
मृदंग शंखोऽनक दुदुंभी नी वीणा नुपूरे तशि वाजतात । वाद्यांवरी गाति गंधर्व तैसे त्या अप्सरा नाचति त्याच नादे । वाटे सुरम्यो अमरावती ती प्रभा जगाची जितिली तियेने ॥ २१ ॥
मृदङगशङ्खानकदुन्दुभिस्वनैः - मृदंग, शंख, नगारे व टिमक्या यांच्या शब्दांनी - सतालवीणामुरजर्ष्टिवेणुभिः - टाळ, वीणा, मुरज, ऋष्ठि व वेणु - सवाद्यैः नृत्यैः - या वाद्यांसह होणार्‍या नृत्यांनी - उपदेवगीतकैः - गंधर्वादिकांच्या गायनांनी - मनोरमां - मनोहर अशा - स्वप्रभया जितप्रभां - आपल्या कांतीने कांतीलाच जिने जिंकिले आहे अशा. ॥२१॥
मृदंग, शंख, नगारे, ढोल, वीणा, बासरी, टाळ, ऋष्टी, ढोलकी इत्यादी वाद्ये वाजत असतात. वाद्यांच्या साथीवर गंधर्व गायन करतात आणि अप्सरा नाच करीत असतात. त्यामुळे अमरावती जणू सौंदर्य देवतेलाही जिंकून घेते. (२१)
(अनुष्टुप्)
यां न व्रजन्त्यधर्मिष्ठाः खला भूतद्रुहः शठाः । मानिनः कामिनो लुब्धा एभिर्हीना व्रजन्ति यत् ॥ २२ ॥
(अनुष्टुप्) अधर्मी दुष्ट नी द्रोही ठक गर्वी नि कामि ते । लोभी ऐसे तिथे ना ते प्रवेश शकती करु ॥ २२ ॥
अधर्मिष्ठाः खलाः भूतद्रुहः शठाः - अधर्माचरण करणारे, दुष्ट, प्राण्यांना पीडा देणारे, लबाड लोक - मानिनः कामिनाः लुब्धाः - अभिमानी, स्त्रीलंपट, व लोभी पुरुष - यां न (व्रजन्ति) - ज्या नगरीला जात नाहीत - एभिः हीनाः यत् (व्रजन्ति) - जेथे ह्या अधर्मादि दुर्गुणांनी रहित असे साधु लोक जातात. ॥२२॥
अधर्माने वागणारे, दुष्ट, जीवांचा द्रोह करणारे, लबाड, अहंकारी, कामी आणि लोभी त्या नगरीत जाऊ शकत नाहीत. हे दोष ज्यांच्या अंगी नसतील तेच तेथे जातात. (२२)
तां देवधानीं स वरूथिनीपतिः
बहिः समन्ताद् रुरुधे पृतन्यया । आचार्यदत्तं जलजं महास्वनं दध्मौ प्रयुञ्जन् भयमिन्द्रयोषिताम् ॥ २३ ॥
(इंद्रवज्रा) ती देवधानी बळि सैन्य घेरी भितीत न्हाल्या तयि इंद्रपत्‍न्या । शुक्रे दिलेला बळि शंख फुंकी तो नाद गेला सकलास कानीं ॥ २३ ॥
सः वरूथिनीपतिः - तो सेनाधिपती बली - तां देवधानीं - त्या देवांच्या राजधानीला - बहिः संमंतात् पृतन्यया रुरुधे - बाहेरून सभोवार सैन्याने वेढिता झाला - इंद्रयोषितां भयं प्रयुंजन् - इंद्राच्या स्त्रियांच्या मनात भीति उत्पन्न करून - आचार्यदत्तं महास्वनं - दैत्यगुरु शुक्राचार्यांनी दिलेला मोठया - जलजं दध्मौ - शब्दांचा शंख वाजविता झाला. ॥२३॥
असुरांचा सेनापती असणार्‍या बलीने आपल्या सेनेने बाहेरच्या बाजूंनी अमरावतीला घेरले आणि इंद्रपत्‍न्यांच्या मनात भिती निर्माण शुक्राचार्यांनी दिलेला प्रचंड आवाजाचा शंख वाजविला. (२३)
(अनुष्टुप्)
मघवान् तमभिप्रेत्य बलेः परममुद्यमम् । सर्वदेवगणोपेतो गुरुं एतदुवाच ह ॥ २४ ॥
(अनुष्टुप्) इंद्राने पाहिली सर्व बळीची सिद्धता अशी । गुरुबृहस्पतीपाशी जावोनी बोलला असे ॥ २४ ॥
सर्वदेवगणोपेतः मघवान् - सर्व देवसमुदायांनी युक्त असा इंद्र - बलेः तं परमम् उद्यमम् अभिप्रेत्य - बलिराजाच्या त्या श्रेष्ठ उद्योगाला जाणून - गुरुम् एतत् ह उवाच - गुरु बृहस्पतीला खरोखर असे म्हणाला. ॥२४॥
बलीने युद्धाची मोठी तयारी केली आहे, हे पाहून इंद्र सर्व देवांसह आपले गुरू बृहस्पती यांचेकडे गेला व त्यांना म्हणाला. (२४)
भगवन् उद्यमो भूयान् बलेर्नः पूर्ववैरिणः ।
अविषह्यमिमं मन्ये केनासीत् तेजसोर्जितः ॥ २५ ॥
भगवन् ! पूर्वशत्रूने तयारी पूर्ण योजिली । पातला बळि तो येथ न होय सामना तया ॥ कोठुनी एवढी शक्ती मिळाली कोण जाणितो ॥ २५ ॥
भगवन् - हे सर्वैश्वर्यसंपन्न गुरो - नः पूर्ववैरिणः बलेः - आमचा पूर्वीपासूनचा शत्रु जो बलि त्याचा - भूयान् उद्यमः (वर्तते) - मोठा उद्योग चालला आहे - इमम् अविषह्यं मन्ये - मला हा असह्य वाटतो - केन तेजसा - कोणत्या तेजामुळे - (अयं) ऊर्जितः आसीत् - हा बलि इतका शक्तीमान झाला आहे. ॥२५॥
भगवन, माझा जुना शत्रू बली याने यावेळी युद्धाची जय्यत तयारी केली आहे. आम्ही त्याच्याशी सामना करून शकणार नाही, असे मला वाटते. कोणत्या शक्तीमुळे त्याचे सामर्थ्य एवढे वाढले आहे, ते कळत नाही. (२५)
नैनं कश्चित्कुतो वापि प्रतिव्योढुमधीश्वरः ।
पिबन्निव मुखेनेदं लिहन्निव दिशो दश । दहन्निव दिशो दृग्भिः संवर्ताग्निरिवोत्थितः ॥ २६ ॥
आता त्या बळिसी कोणी न रोधू शकते पहा । मुखाने पीयि तो विश्व जिव्हे चाटीलही दिशा ॥ जाळील वाटते आता नेत्रज्वाळेचि या दिशा ॥ २६ ॥
कश्चित् कुतः वा अपि - कोणीही कोणत्याही साधनाने - एनं प्रतिव्योढुम् न अधीश्वरः - ह्या बलिराजाशी सामना करण्यास समर्थ नाही - मुखेन इदं पिबन् इव - तोंडाने हे सर्व जणू काय गिळीत - दश दिशः लिहन् इव - दाही दिशांना जणू चाटीत - दृग्भिः दिशः दहन् इव - नेत्रांनी दिशांना जणु काय जाळीत - संवर्ताग्निः इव (अयं) उत्थितः - प्रलय काळच्या अग्नीप्रमाणे हा उठला आहे. ॥२६॥ -
मला वाटते, यावेळी बलीला कोणीच, कोणत्याही प्रकार रोखू शकणार नाही. प्रलयकाळाच्या आगीप्रमाणे तो वाढला आहे. तो तोंडाने हे विश्व गिळून टाकील. जिभांनी दाही दिशा चाटील आणि डोळ्यांतील ज्वालांनी दिशा भस्म करून टाकील, असे वाटते. (२६)
ब्रूहि कारणमेतस्य दुर्धर्षत्वस्य मद्रिपोः ।
ओजः सहो बलं तेजो यत एतत्समुद्यमः ॥ २७ ॥
कशाने वाढला शत्रू कृपया सांगणे मला । शरीर बळ नी तेज तयाला मिळले कसे ? ॥ २७ ॥
मद्रिपोः एतस्य दुर्धर्षत्वस्य कारणं ब्रूहि - माझ्या शत्रूच्या बलाढयपणाचे कारण सांगा - यतः (अस्य) ओजः सहः - ज्यामुळे याला मानसिक, शारीरिक, व - बलं तेजः प्राप्तम् - ऐंद्रिय बळ व तेज प्राप्त झाले - (यतः) एतत्समुद्यमः - ह्याचा मोठा उद्योग चालला आहे. ॥२७॥
माझ्या शत्रूच्या अजिंक्य सामर्थ्याचे कारण काय ? त्याचे शरीर, मन आणि इंद्रिये यांच्यामध्ये इतके बळ आणि इतके तेज कोठून आले आहे की, ज्यामुळे याने एवढी मोठी तयारी करून चढाई केली आहे, ते आपण मला सांगा. (२७)
श्रीगुरुरुवाच -
जानामि मघवन् शत्रोः उन्नतेरस्य कारणम् । शिष्यायोपभृतं तेजो भृगुभिर्ब्रह्मवादिभिः ॥ २८ ॥
देवगुरुबृहस्पती म्हणाले - इंद्र मी जाणितो शत्रू उन्मत्त जाहला कसा । भृगुवंशी यये तेज शक्ती सर्वचि त्या दिल्या ॥ २८ ॥
मघवन् - हे इंद्रा - अस्य शत्रोः उन्नतेः कारणं जानामि - ह्या शत्रूच्या उत्कर्षाचे कारण मी जाणतो - ब्रह्मवादिभिः भृगुभिः - ब्रह्मवेत्त्या भृगूंनी - शिष्याय तेजः उपभृतं - शिष्याला हे सामर्थ्य वाढवून दिले आहे ॥२८॥
देवगुरू म्हणाले - इंद्रा, तुझ्या शत्रूच्या उन्नतीचे कारण मी जाणतो. ब्रह्मवादी भृगुवंशीयांनी आपला शिष्य असलेल्या बलीला हे तेज दिले आहे. (२८)
भवद्विधो भवान्वापि वर्जयित्वेश्वरं हरिम् ।
नास्य शक्तः पुरः स्थातुं कृतान्तस्य यथा जनाः ॥ २९ ॥
काळापुढे जसा जीव तसा त्याच्या पुढे कुणी । न वाचू शकतो आता श्रीहरी वाचुनी दुजा ॥ २९ ॥
यथा जनाः कृतान्तस्य (तथा) - लोक जसे यमापुढे तसे - ईश्वरं हरिं वर्जयित्वा - सर्वैश्वर्यसंपन्न विष्णूशिवाय - भवद्विधः वा भवान् अपि - तुझ्यासारखा किंवा प्रत्यक्ष तू सुद्धा - अस्य पुरः स्थातुं न शक्तः - ह्याच्यापुढे उभा राहण्यास समर्थ नाहीस. ॥२९॥
ज्याप्रमाणे कालासमोर कुणीही उभा राहू शकत नाही, त्याप्रमाणे सर्वशक्तिमान भगवंतांखेरीज तू किंवा तुझ्यासारखा आणखी कोणीही बलीच्या समोर उभा राहू शकणार नाही. (२९)
तस्मान्निलयमुत्सृज्य यूयं सर्वे त्रिविष्टपम् ।
यात कालं प्रतीक्षन्तो यतः शत्रोर्विपर्ययः ॥ ३० ॥
म्हणोनी स्वर्ग सोडोनी अन्यत्र लपजा पळा । शत्रूचे भाग्यचक्राते फिरण्या काळ तो पहा ॥ ३० ॥
तस्मात् - त्या कारणास्तव - सर्वे यूयं - तुम्ही सर्व - यतः शत्रोः विपर्ययः (भवति) - ज्या काळी शत्रूच्या भरभराटीच्या स्थितीत पालट होईल - (तं) प्रतीक्षन्तः - त्या काळाची वाट पाहा - त्रिविष्टपं उत्सृज्य निलयं यात - स्वर्ग सोडून गुप्त रीतीने लपून बसा. ॥३०॥
म्हणून शत्रूचे भाग्यचक्र उलटेपर्यंत, तुम्ही स्वर्ग सोडून कुठेतरी लपून बसा आणि अनुकूल वेळेची वाट पहा. (३०)
एष विप्रबलोदर्कः सम्प्रत्यूर्जितविक्रमः ।
तेषां एवापमानेन सानुबन्धो विनङ्‌क्ष्यति ॥ ३१ ॥
ब्रह्मतेजे बळी हा तो वाढतो सारखा असा । जेंव्हा द्विजासि हा द्वेषी तेंव्हा होईल नष्ट तो ॥ ३१ ॥
विप्रबलोदर्कः - ब्राह्मणाच्या जोरावर भरभराटीस आलेला - संप्रति ऊर्जितविक्रमः - सांप्रत ज्याचा पराक्रम फार वाढला आहे असा - एषः - हा बलिराजा - तेषाम् एव अपमानेन - त्या ब्राह्मणांच्याच अपमानामुळे - सानुबन्धः विनंक्ष्यति - परिवारासह नाश पावेल. ॥३१॥
ब्राह्मणांच्या तेजामुळे यावेळी बलीची उत्तरोत्तर वृद्धी होऊ लागली आहे. तो जेव्हा त्याच ब्राह्मणांचा तिरस्कार करील, तेव्हा परिवारासह नष्ट होईल. (३१)
एवं सुमन्त्रितार्थास्ते गुरुणार्थानुदर्शिना ।
हित्वा त्रिविष्टपं जग्मुः गीर्वाणाः कामरूपिणः ॥ ३२ ॥
स्वार्थ नी परमार्था ते जाणती ते बृहस्पती । इष्ट ते रूप घेवोनी गेले तो स्वर्ग सोडुनी ॥ ३२ ॥
अर्थानुदर्शिना गुरुणा - अर्थाला दाखविणार्‍या बृहस्पतीने - एवं सुमन्त्रितार्थाः - ह्याप्रमाणे उत्तम रीतीचे कर्तव्यकर्म ज्यांना उपदेशिले आहे असे - कामरूपिणः ते गीर्वाणाः - वाटेल ते रूप धारण करू शकणारे ते देव - त्रिविष्टपं हित्वा जग्मुः - स्वर्गाला सोडून निघून गेले. ॥३२॥
देवांचे हित जाणणार्‍या बृहस्पतीने देवांना जेव्हा हा योग्य सल्ला दिला, तेव्हा ते स्वेच्छेनुसार रूप धारण करून स्वर्ग सोडून निघून गेले. (३२)
देवेष्वथ निलीनेषु बलिर्वैरोचनः पुरीम् ।
देवधानीमधिष्ठाय वशं निन्ये जगत्त्रयम् ॥ ३३ ॥
देवता लपल्या तेंव्हा विरोचनसुतो बळी । स्वर्गाचा नृप तो झाला जिंकिले तिन्हि लोकही ॥ ३३ ॥
अथ - नंतर - देवेषु निलीनेषु - देव लपून बसले असता - वैरोचनः बलिः - विरोचनाचा पुत्र बलिराजा - देवधानीं पुरीम् अधिष्ठाय - देवांची राजधानी जी अमरावती तेथे गादी स्थापून - जगत्त्रयं वशं निन्ये - त्रैलोक्याला आपल्या ताब्यात आणिता झाला. ॥३३॥
देव लपून राहिल्यानंतर विरोचनपुत्र बलीने अमरावती पुरीवर आपला अधिकार प्रस्थापित केला आणि तिन्ही लोक जिंकले. (३३)
तं विश्वजयिनं शिष्यं भृगवः शिष्यवत्सलाः ।
शतेन हयमेधानां अनुव्रतं अयाजयन् ॥ ३४ ॥
विजयी बळि तो होता भृगुवंशीय त्या द्विजे । शताश्वमेध ते केले बळीच्या करवी तदा ॥ ३४ ॥
शिष्यवत्सलाः भृगवः - शिष्य जो बलिराजा त्यावर ज्यांचे फारच प्रेम आहे असे भृगुऋषि - विश्वजयिनम् - त्रैलोक्य जिंकणार्‍या व - अनुव्रतं तं शिष्यं - आज्ञेप्रमाणे वागणार्‍या त्या बलिराजाकडून - हयमेधानां शतेन - शंभर अश्वमेध यज्ञांनी - अयोजयन् - पूजा करविते झाले. ॥३४॥
बली जेव्हा विश्वविजयी झाला, तेव्हा शिष्यप्रेमी भृगूंनी आपल्या शिष्यांकरवी शंभर अश्वमेध यज्ञ करविले. (३४)
ततस्तदनुभावेन भुवनत्रयविश्रुताम् ।
कीर्तिं दिक्षुवितन्वानः स रेज उडुराडिव ॥ ३५ ॥
यज्ञप्रभाव वाढोनी कीर्ति सर्वत्र जाहली । चंद्रमा परि तो राजा बळीही शोभला जगी ॥ ३५ ॥
ततः - नंतर - तदनुभावेन - त्या भृगुंच्या सामर्थ्याने - भुवनत्रयविश्रुतां कीर्तिं - त्रैलोक्यात सर्वत्र ऐकू जाणार्‍या कीर्तीला - दिक्षु वितन्वानः - दाही दिशांना पसरविणारा - सः (बलिः) उडुराट् इव रेजे - तो बलि चंद्राप्रमाणे शोभला. ॥३५॥
त्या यज्ञांच्या प्रभावामुळे बलीची तिन्ही लोकांत प्रसिद्ध कीर्ति दाही दिशांना पसरली आणि तो नक्षत्रांचा राजा चंद्राप्रमाणे शोभू लागला. (३५)
बुभुजे च श्रियं स्वृद्धां द्विजदेवोपलम्भिताम् ।
कृतकृत्यमिवात्मानं मन्यमानो महामनाः ॥ ३६ ॥ इति श्रीमद्‍भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां अष्टमस्कन्धे पञ्चदशोऽध्यायः ॥ १५ ॥
द्विज देवकृपेने तो समृद्धी राजलक्षुमी । उदार भोगिता झाला कृतकृत्यस्व मानि तो ॥ ३६ ॥ ॥ इति श्रीमद्‌भागवता महापुराणी पारमहंसी संहिता ॥ ॥ विष्णुदास वसिष्ठ समश्लोकी मराठी रुपांतर ॥ पंधरावा अध्याय हा ॥ ८ ॥ १५ ॥ हरिःॐ तत्सत्‌ श्री कृष्णार्पणमस्तु ॥
च - आणि - महामनाः (सः) - थोर मनाचा तो बलिराजा - आत्मानं कृतकृत्यम् इव मन्यमानः - स्वतःला कृतार्थ झाल्याप्रमाणे मानणारा - द्विजदेवोपलम्भितां - श्रेष्ठ ब्राह्मणांनी मिळवून दिलेल्या - स्वृद्धां श्रियं बुभुजे - समृद्ध राज्यलक्ष्मीला उपभोगिता झाला. ॥३६॥
ब्राह्मणदेवतांच्या कृपेने प्राप्त झालेल्या समृद्ध राज्यलक्ष्मीचा तो महात्मा उपभोग घेऊ लागला आणि स्वतःला कृतकृत्य मानू लागला. (३६)
स्कंध आठवा - अध्याय पंधरावा समाप्त |