|
|
|
श्रीमद् भागवत पुराण
रैवतचाक्षुषमन्वन्तरवर्णनम्, चाक्षुषे-जितावतारवृत्तम्, देवांचे ब्रह्मदेवाकडे जाणे आणि ब्रह्मदेवकृत भगवंतांची स्तुती - संहिता - अन्वय - अर्थ समश्लोकी - मराठी
श्रीशुक उवाच -
(अनुष्टुप्) राजन् उदितमेतत्ते हरेः कर्माघनाशनम् । गजेन्द्रमोक्षणं पुण्यं रैवतं त्वन्तरं श्रृणु ॥ १ ॥
श्री शुकदेवजी सांगतात - (अनुष्टुप्) राजा ! गजेंद्र मोक्षाची लीला ही पापनाशक । रैवत्‌ मन्वंतरा ऐक आता मी सांगतो पुढे ॥ १ ॥
राजन् - हे परीक्षित राजा - अधनाशनं - पातकाचा नाश करणारे - एतत् - हे - पुण्यं - पुण्यकारक - गजेंद्रमोक्षणं - गजेंद्रमोक्षसंबंधी - हरेः - भगवंताचा - कर्म - पराक्रम - ते - तुला - उदितं - सांगितला - तु - आता - रैवतं - रैवत नावाचे - अन्तरं - मन्वन्तर - शृणु - ऐक. ॥१॥
श्रीशुकाचार्य म्हणतात - परीक्षिता, भगवंतांची ही गजेंद्रमोक्षाची पवित्र लीला सर्व पापांचा नाश करणारी आहे. ही मी तुला सांगितली. आता रैवत मन्वंतराची कथा ऐक. (१)
पञ्चमो रैवतो नाम मनुस्तामससोदरः ।
बलिविन्ध्यादयस्तस्य सुता हार्जुनपूर्वकाः ॥ २ ॥
तामसो मनु तो चौथा त्याचा बंधुचि रैवत । पाचवा मनु हा त्याला बली विंध्यार्जुनो सुत ॥ २ ॥
तामससोदरः - तामस मनूचा भाऊ - रैवतः नाम - रैवत नावाचा - पञ्चमः - पाचवा - मनुः (आसीत्) - मनु होता - अर्जुनपूर्वकाः - ज्यात अर्जुन वडील आहे असे - बलिविंध्यादयः - बलि, विंध्य आदिकरून - तस्य - त्या रैवतमनूचे - सुताः (आसन्) - पुत्र होत. ॥२॥
पाचव्या मनूचे नाव रैवत होते. चौथा मनू तामस याचा तो सख्खा भाऊ होता. अर्जुन, बली, विंध्य वगैरे त्याचे पुत्र होते. (२)
विभुरिन्द्रः सुरगणा राजन्भूतरयादयः ।
हिरण्यरोमा वेदशिरा ऊर्ध्वबाह्वादयो द्विजाः ॥ ३ ॥
विभू इंद्र तदा होता भूतरयादि देवता । हिरण्यरोमा वेदशिरा सप्तर्षी ऊर्ध्वबाहु ते ॥ ३ ॥
राजन् - हे परीक्षित राजा - विभुः - विभु - इंद्रः आसीत् - इंद्र होता - भूतरयादयः - भूतरय आदिकरून - सुरगणाः (आसन्) - देवसंघ होते - हिरण्यरोमा - हिरण्यरोमा - वेदशिराः - वेदशिरा - ऊर्ध्वबाह्वादयः - ऊर्ध्वबाहु आदिकरून - द्विजाः (आसन्) - ब्रह्मर्षि होते. ॥३॥
राजा, त्या मन्वंतरात इंद्राचे नाव विभू होते; आणि भूतरय इत्यादी देवांचे प्रधान गण होते. त्या वेळी हिरण्यरोमा, वेदशिरा, ऊर्ध्वबाहू इत्यादी सप्तर्षी होते. (३)
पत्नी विकुण्ठा शुभ्रस्य वैकुण्ठैः सुरसत्तमैः ।
तयोः स्वकलया जज्ञे वैकुण्ठो भगवान् स्वयम् ॥ ४ ॥
पत्नी विकुंठा शुभ्राची वैकुंठ श्रेष्ठ देवता । नावाने उदरी जन्म भगवंतेच घेतला ॥ ४ ॥
शुभ्रस्य - शुभ्राची - विकुंठा - विकुंठा नावाची - पत्नी (आसीत्) - भार्या होती - तयोः - त्या दोघांच्या पोटी - भगवान् वैकुंठः - भगवान श्रीविष्णु - स्वयं - स्वतः - वैकुंठेः - वैकुंठनामक - सुरसत्तमैः - श्रेष्ठ देवांसह - स्वकलया - आपल्या अंशाने - जज्ञे - जन्मास आला. ॥४॥
त्यांच्यापैकी शुभ्र नावाच्या ऋषीच्या पत्‍नीचे नाव विकुंठा होते. त्यांच्यापासून वैकुंठ नावाच्या श्रेष्ठ देवतांसह आपल्या अंशाने स्वतः भगवंतांनी वैकुंठ नावाचा अवतार धारण केला. (४)
वैकुण्ठः कल्पितो येन लोको लोकनमस्कृतः ।
रमया प्रार्थ्यमानेन देव्या तत्प्रियकाम्यया ॥ ५ ॥
लक्ष्मी प्रसन्न करण्या तेणे धामासि निर्मिले । वैकुंठभुवनो श्रेष्ठ सर्व लोकात ते पहा ॥ ५ ॥
देव्या रमया - देवी लक्ष्मीने - प्रार्थ्यमानेन येन - प्रार्थना केलेल्या ज्या वैकुंठाने - तत्प्रियकाम्यया - त्या लक्ष्मीचे प्रिय करण्याच्या इच्छेने - लोकनमस्कृतः - सर्व लोकांनी वंदन केलेला - वैकुंठःलोकः - वैकुंठ नावाचा लोक - कल्पितः - निर्माण केला.॥५॥
लक्ष्मीदेवीने प्रार्थना केल्याने तिला प्रसन्न करण्यासाठी त्यांनीच वैकुंठधाम निर्माण केले. सर्व लोकांना तो लोक पूज्य आहे. (५)
तस्यानुभावः कथितो गुणाश्च परमोदयाः ।
भौमान् रेणून्स विममे यो विष्णोर्वर्णयेद्‍गुणान् ॥ ६ ॥
वैकुंठपतिचे गूण संक्षेपे पूर्वि बोललो । जेवढे पृथ्विचे रेणू तेवढे गुण विष्णुचे ॥ गुणास वर्णिण्या पात्र जगात कोण तो असे ॥ ६ ॥
तस्य - त्या विष्णूचा - अनुभावः - पराक्रम - कथितः - सांगितला - च - आणि - परमोदयाः - मोठा उत्कर्ष ज्यात आहे असे - गुणाः - ऐश्वर्यादि गुण - यः - जो - विष्णोः - श्रीविष्णूच्या - गुणान् - गुणांना - वर्णयेत् - वर्णील - सः - तो - भौमान् - पृथ्वीचे - रेणून् - रजःकण - विममे - मोजिता झाला. ॥६॥
त्या वैकुंठनाथांचे कल्याणमय गुण आणि प्रभावाचे वर्णन मी यापूर्वी तिसर्‍या स्कंधात केले आहे. ज्याने पृथ्वीवरील परमाणूंची गणती केली असेल, तोच भगवान विष्णूंच्या संपूर्ण गुणांचे वर्णन करू शकेल. (६)
षष्ठश्च चक्षुषः पुत्रः चाक्षुषो नाम वै मनुः ।
पूरु पूरुष सुद्युम्न प्रमुखाश्चाक्षुषात्मजाः ॥ ७ ॥
चक्षूचा चाक्षुसो पुत्र सहावा मनु जाहला । पुरू पुरुष सुद्युम्न आणीक पुत्र त्याजला ॥ ७ ॥
चक्षुषः - चक्षूचा - पुत्रः - पुत्र - वै - खरोखर - चाक्षुषः नाम - चाक्षुष नावाचा - षष्ठः - सहावा - मनुः (आसीत्) - मनु होता - च - आणि - पूरुपूरुष सुद्युम्नप्रमुखाः - पूरु, पूरुष सुद्युम्न हे आहेत मुख्य ज्यामध्ये असे - चाक्षुषात्मजाः (आसन्) - चाक्षुषाचे मुलगे होते. ॥७॥
सहावा मनू चक्षू याचा पुत्र चाक्षुष होता. पुरू, पुरुष, सुद्युम्न इत्यादी त्याचे पुत्र होते. (७)
इन्द्रो मन्त्रद्रुमस्तत्र देवा आप्यादयो गणाः ।
मुनयस्तत्र वै राजन् हविष्मद् वीरकादयः ॥ ८ ॥
मंत्रद्रुम तदा इंद्र आप्यादी देवता गण । हविष्मान्‌ वीरको आदी होते सप्तर्षि तेधवा ॥ ८ ॥
राजन् - हे परीक्षित राजा - तत्र - त्या चाक्षुष मन्वन्तरामध्ये - मन्त्रद्रुमः - मंत्रद्रुम - इंद्रः (आसीत्) - इंद्र होता - आप्यादयः गणाः - आप्य आदिकरून संघ - देवाः (आसन्) - देव होते - तत्र - त्यात - वै - खरोखर - हविष्मद्वीरकादयः - हविष्मान, वीरक इत्यादि - मुनयः (आसन्) - ऋषि होत. ॥८॥
त्यावेळी इंद्राचे नाव मंत्रद्रुम होते आणि आप्य इत्यादी देवगण होते. त्या मन्वंतरात हविष्मा, वीरक इत्यादी सप्तर्षी होते. (८)
तत्रापि देवः सम्भूत्यां वैराजस्याभवत् सुतः ।
अजितो नाम भगवान् अंशेन जगतः पतिः ॥ ९ ॥
वैराजपत्‍नि संभूतीपोटी अजित जाहला । प्रगटले तदा ईश अंशावतार घेउनी ॥ ९ ॥
तत्र - त्या मन्वन्तरात - अपि - सुद्धा - देवः - देव - भगवान् - षड्‌गुणैश्वर्यसंपन्न - जगतः पतिः - त्रैलोक्याधिपति विष्णु - वैराजस्य - वैराजाच्या - संभूत्यां - संभूतिनामक भार्येच्या पोटी - अंशेन - अंशाने - अजितः नाम - अजित नावाचा - सुतः - पुत्र - अभवत् - झाला. ॥९॥
जगत्पती भगवंतांनी त्यावेळी सुद्धा वैराज व संभूती यांच्यापासून अजित नावाचा अंशावतार ग्रहण केला होता. (९)
पयोधिं येन निर्मथ्य सुराणां साधिता सुधा ।
भ्रममाणोऽम्भसि धृतः कूर्मरूपेण मन्दरः ॥ १० ॥
समुद्र मंथिला त्यांनी देवांना ती दिली सुधा । कच्छरुप धरोनीया मंदराचल पेलिला ॥ १० ॥
येन - ज्याने - पयोधिं - समुद्राला - निर्मथ्य - मंथून - सुराणां - देवांना - सुधा - अमृत - साधिता - मिळवून दिले - अंभसि - उदकात - भ्रममाणः - फिरणारा - मंदरः - मंदरपर्वत - कूर्मरूपेण - कूर्मरूपाने - धृतः - उचलून धरिला. ॥१०॥
त्यांनीच समुद्रमंथन करून देवांना अमृत मिळवून दिले. आणि त्यांनीच कच्छपरूप धारण करून पाण्यात मंदराचलरूप रवीला आधार दिला. (१०)
श्रीराजोवाच -
यथा भगवता ब्रह्मन् मथितः क्षीरसागरः । यदर्थं वा यतश्चाद्रिं दधाराम्बुचरात्मना ॥ ११ ॥
राजा परीक्षिताने विचारले - भगवन्‌ ! भगवंताने समुद्र मंथिला कसा । कोणत्या कारणे त्याने गिरी पाठीसि घेतला ॥ ११ ॥
ब्रह्मन् - हे शुकाचार्य - भगवता - भगवान विष्णूने - क्षीरसागरः - क्षीरसमुद्र - यथा - जशा रीतीने - वा - किंवा - यदर्थं - ज्या कारणाकरिता - मथितः - मथिला - यतः च - ज्या कारणास्तव - अम्बुचरात्मना - कूर्मस्वरूपाने - अद्रिं - मंदर पर्वताला - दधार - धरिता झाला. ॥११॥
राजाने विचारले - मुनिवर्य, भगवंतांनी क्षीरसागराचे मंथन कसे केले ? कच्छपरूप घेऊन त्यांनी कशासाठी मंदराचलाला पाठीवर धारण केले ? (११)
यथामृतं सुरैः प्राप्तं किं चान्यद् अभवत् ततः ।
एतद्‍भगवतः कर्म वदस्व परमाद्‍भुतम् ॥ १२ ॥
देवतांना कसे त्याने अमृत पाजिले असे । आणीक कोणत्या वस्तू निघाल्या मंथनी तदा ॥ अद्‌भूत खेळ हा त्याचा कृपया सांगणे मला ॥ १२ ॥
सुरैः - देवांनी - यथा - जशारीतीने - अमृतं - अमृत - प्राप्तं - मिळविले - च - आणि - ततः - त्यापासून - अन्यत् - दुसरे - किं - काय - अभवत् - उत्पन्न झाले - एतत् - हे - भगवतः - श्रीविष्णूचे - परमाद्‌भुतं - अत्यंत आश्चर्यजनक - कर्म - कर्म - वदस्व - आम्हाला सांग. ॥१२॥
त्यावेळी देवांनी अमृत कसे मिळवले ? आणखी कोणकोणत्या वस्तू समुद्रातून मिळवल्या ? भगवंतांची ही मोठी अद्‌भूत लीला आपण मला सांगा. (१२)
त्वया संकथ्यमानेन महिम्ना सात्वतां पतेः ।
नातितृप्यति मे चित्तं सुचिरं तापतापितम् ॥ १३ ॥
भक्तवत्सल तो देव तयाचे गुण वर्णिता । उत्सूक हृदयो होते ऐकण्यासी पुनःपुन्हा ॥ जेवण्या हृदयो नेच्छी जाळितो भव‌अग्नि त्यां ॥ १३ ॥
त्वया - तुझ्याकडून - संकथ्यमानेन - वर्णिल्या जाणार्‍या - सात्वतांपतेः - भक्तरक्षक भगवंताच्या - महिम्ना - माहात्म्याने - सुचिरं - पुष्कळ काळपर्यंत - तापतापितं - त्रिविध तापाने तापलेले - मे - माझे - चित्तं - अंतःकरण - न अतितृप्यति - अत्यंत तृप्त होत नाही. ॥१३॥
आपण भक्तवत्सल भगवंतांच्या महिम्याचे जसजसे वर्णन करता, तसतसे ते आणखी ऐकण्यासाठी माझे हृदय उत्सुक होऊ लागले आहे. तृप्ती होण्याचे तर नावच नाही. कारण दीर्घकाळ या संसाराच्या तापाने ते पोळत आहे. (१३)
श्रीसूत उवाच -
सम्पृष्टो भगवानेवं द्वैपायनसुतो द्विजाः । अभिनन्द्य हरेर्वीर्यं अभ्याचष्टुं प्रचक्रमे ॥ १४ ॥
सूतजी सांगतात- ऋषिंनो ! ऐकता प्रश्न शुकांनी अभिनंदिले । आणीक मंथनी लीला पुढती वर्णु लागले ॥ १४ ॥
द्विजाः - हे शौनकादि ऋषिहो - एवं - याप्रमाणे - संपृष्टः - विचारलेला - भगवान् - सर्वैश्वर्यसंपन्न - द्वैपायनसुतः - व्यासपुत्र शुक - (नृपं) अभिनंद्य - राजाचे अभिनंदन करून - हरेः वीर्यं - भगवंताचा पराक्रम - अभ्याचष्टुं - सांगण्यास - प्रचक्रमे - प्रारंभ करिता झाला. ॥१४॥
सूत म्हणाले - शौनकादी ऋषींनो, श्रीशुकदेवांनी राजाच्या या प्रश्नाचे अभिनंदन करीत भगवंतांच्या पराक्रमाचे वर्णन आरंभिले. (१४)
श्रीशुक उवाच -
यदा युद्धेऽसुरैर्देवा बध्यमानाः शितायुधैः । गतासवो निपतिता नोत्तिष्ठेरन् स्म भूरिशः ॥ १५ ॥
श्री शुकदेवजी म्हणाले- राजा ही गोष्ट तेंव्हाची असुरे शस्त्र योजुनी । जिंकिले देवतांना त्या मेले कित्येक त्या रणीं ॥ १५ ॥
यदा - जेव्हा - युद्धे - युद्धामध्ये - असुरैः - दैत्यांनी - शितायुधैः - तीक्ष्ण आयुधांच्यायोगे - बाध्यमानाः - पीडिलेले - देवाः - देव - गतासवः - गतप्राण झालेले असे - निपतिताः - पडले - भूयशः (च) - आणि पुनः - न उत्तिष्ठेरन् स्म - उठू शकले नाहीत. ॥१५॥
श्रीशुकाचार्य म्हणतात - ज्यावेळी युद्धात असुरांनी तीक्ष्ण शस्त्रांनी देवांना घायाळ केले, त्यावेळी बहुतेकांना प्राणास मुकावे लागले. ते पुन्हा उठू शकले नाहीत. (१५)
यदा दुर्वाससः शापात् सेन्द्रा लोकास्त्रयो नृप ।
निःश्रीकाश्चाभवंस्तत्र नेशुरिज्यादयः क्रियाः ॥ १६ ॥
दुर्वासे शापिता तीन लोक इंद्रादि सर्व ते । श्रीहीन जाहले तेंव्हा यज्ञ धर्मादि लोपले ॥ १६ ॥
नृप - हे परीक्षित राजा - यदा - जेव्हा - दुर्वाससः - दुर्वास ऋषीच्या - शापात् - शापामुळे - सेन्द्राः - इंद्रासह - त्रयः - तीन - लोकाः - लोक - निःश्रीकाः - ऐश्वर्यरहित - अभवन् - झाले - च - आणि - तत्र - तेथे - इज्यादयः - यज्ञादिक - क्रियाः - कर्मे - नेशुः - नष्ट झाली. ॥१६॥
दुर्वासांच्या शापाने इंद्रासह तिन्ही लोक सामर्थ्यहीन झाले होते. यज्ञ-यागादी कर्मेही लोप पावली होती. (१६)
निशाम्यैतत् सुरगणा महेन्द्रवरुणादयः ।
नाध्यगच्छन्स्वयं मन्त्रैः मंत्रयन्तो विनिश्चितम् ॥ १७ ॥
दुर्दशा पाहुनी इंद्र वरुणे आदि देवता । बोलले आपसामाजी परी मार्ग निघेचिना ॥ १७ ॥
(तदा) महेन्द्रवरुणादयः - तेव्हा इंद्र, वरुण आदिकरून - सुरगणाः - देवसमूह - एतत् - हे - निशाम्य - पाहून - स्वयं - स्वतः - मन्त्रैः - मसलतींनी - मन्त्रयंतः - विचार करीत बसले असता - विनिश्चयं - निश्चयाला - न अध्यगच्छन् - प्राप्त झाले नाहीत.॥१७॥
हे पाहून इंद्र, वरुण इत्यादी देवांनी आपापसात पुष्कळ विचारविनिमय केला. परंतु ते कोणताही निर्णय करू शकले नाहीत. (१७)
ततो ब्रह्मसभां जग्मुः मेरोर्मूर्धनि सर्वशः ।
सर्वं विज्ञापयां चक्रुः प्रणताः परमेष्ठिने ॥ १८ ॥
सुमेरू पर्वती तेंव्हा सर्व ब्रह्माजिच्या कडे । पातले नम्र होवोनी बोलले सर्व विस्तृत ॥ १८ ॥
ततः - नंतर - सर्वशः - सर्व मिळून - मेरोः मूर्धनि - मेरु पर्वताच्या शिखरावर - ब्रह्मसभां - ब्रह्मदेवाच्या सभेत - जग्मुः - गेले - परमेष्ठिने - ब्रह्मदेवाला - प्रणताः - नम्र झालेले असे - सर्वं - संपूर्ण वृत्त - विज्ञापयांचक्रुः - निवेदन करिते झाले. ॥१८॥
तेव्हा ते सर्वजण सुमेरू पर्वताच्या शिखरावर विराजमान असलेल्या ब्रह्मदेवांच्या सभेत गेले आणि तेथे त्यांनी प्रणाम करून ब्रह्मदेवांना सर्व निवेदन केले. (१८)
स विलोक्येन्द्रवाय्वादीन् निःसत्त्वान् गगतप्रभान् ।
लोकान् अमंगलप्रायान् असुरानयथा विभुः ॥ १९ ॥ समाहितेन मनसा संस्मरन् पुरुषं परम् । उवाचोत्फुल्लवदनो देवान्स भगवान्परः ॥ २० ॥
ब्रह्म्याने पाहिले इंद्र वायू आदीहि देवता । श्रीहीन जाहले सर्व वाईट स्थिति जाहली ॥ १९ ॥ एकाग्र करुनी चित्त ब्रह्म्याने स्मरला हरी । प्रफुल्लित मुखे तेंव्हा सर्वांना बोलले विधी ॥ २० ॥
सः - तो - विभुः - सर्वव्यापी ब्रह्मदेव - इंद्रवाय्वादीन् - इंद्र, वायु इत्यादिकांना - निःसत्त्वान् - निर्बळ - विगतप्रभान् - निस्तेज - लोकान् - लोकांना - अमङगलप्रायान् - बहुतांशी अमंगळ झालेल्या - असुरान् - दैत्यांना - अयथा - देवांच्या उलट स्थितीत - विलोक्य - पाहून - समाहितेन मनसा - एकाग्र अंतःकरणाने - परं पुरुषं - परमेश्वराला - संस्मरन् - आठवीत - सः - तो - परः भगवान् - श्रेष्ठ ब्रह्मदेव - उत्फुल्लवदनः - प्रफुल्लित आहे मुख ज्याचे असा - देवान् - देवांना - उवाच - म्हणाला.॥१९-२०॥
ब्रह्मदेवांनी पाहिले की, इंद्र, वायू इत्यादी देव सामर्थ्यहीन व निस्तेज झाले आहेत. लोकांची परिस्थिती अत्यंत विकट असून असुर आनंदात आहेत. श्रेष्ठ ब्रह्मदेवांनी मन एकाग्र करून भगवंतांचे स्मरण केले. नंतर प्रफुल्लित चेहर्‍याने देवांना ते म्हणाले. (१९-२०)
अहं भवो यूयमथोऽसुरादयो
मनुष्यतिर्यग् द्रुमघर्मजातयः । यस्यावतारांशकलाविसर्जिता व्रजाम सर्वे शरणं तमव्ययम् ॥ २१ ॥
(इंद्रवज्रा) मी नी शिवो नी तुम्हि सर्व देव मनुष्य दैत्यो असुरो नि पक्षी । वृक्षादि सारे अतिस्वल्प अंशे विराटरूपा मधुनीच झालो । आम्ही तुम्ही सर्वचि अव्ययो त्या पदासि जाऊ प्रभुच्या इथोनी ॥ २१ ॥
अहं - मी ब्रह्मदेव - भवः - शंकर - यूयं - तुम्ही - अथो - त्याचप्रमाणे - असुरादायः - दैत्य आदिकरून - मनुष्यतिर्यग्द्रुमघर्मजातयः - मनुष्य, पशु, पक्षी, वृक्ष, ढेकूण आदिकरून स्वेदज जाती - तस्य अवतारांशकलाविसर्जिताः (सन्ति) - त्या परमेश्वराचा अवतार जो विष्णु त्याचा अंश जो ब्रह्मदेव त्याचे अंश जे मरीचि आदिकरून प्रजापति त्यांपासून झालेल्या आहेत - सर्वे - सर्व आपण - तं अव्ययं - त्या अविनाशी परमेश्वराला - शरणं व्रजाम - शरण जाऊ. ॥२१॥
मी, शंकर, तुम्ही, असुर, दैत्य, मनुष्य, पशु-पक्षी, स्वेदज, वृक्ष, इत्यादी सर्व प्राणी ज्या विराट स्वरूपाच्या एका अत्यंत लहान अंशापासून उत्पन्न झालो आहोत, त्या अविनाशी प्रभूलाच आपण शरण जाऊ. (२१)
न यस्य वध्यो न च रक्षणीयो
नोपेक्षणीयादरणीयपक्षः । अथापि सर्गस्थितिसंयमार्थं धत्ते रजःसत्त्वतमांसि काले ॥ २२ ॥
न कोणि त्याला जरि शत्रु मित्र न त्या कुणीही जवळी नि दूर । सृष्टी स्थिती नी लय या प्रसंगी स्वीकारतो तो त्रिगुणा क्रमाने ॥ २२ ॥
यस्य - ज्या परमेश्वराला - वध्यः - वघार्ह - न - नाही - न च रक्षणीयः - आणि रक्षणार्हहि नाही - उपेक्षणीयादरणीयपक्षः - अमका उपेक्षा करण्याजोगा व अमका सत्कार करण्याजोगा असा भेदभाव - न - नाही - अथापि - तरीही - काले - योग्य वेळी - सर्गस्थितिसंयमार्थं - उत्पत्ति, रक्षण व संहार करण्याकरिता - (सः) रजःसत्त्वतमांसि धत्ते - तो रजोगुण, सत्त्वगुण व तमोगुण धारण करितो.॥२२॥
त्यांच्या दृष्टीने जरी कोणी वध करण्यास किंवा रक्षण करण्यास योग्य नसला, कोणी उपेक्षा करण्याजोगा किंवा आदर करण्याजोगा नसला, तरीसुद्धा विश्वाच्या उत्पत्ती, स्थिती आणि प्रलयासाठी ते वेळोवेळी रजोगुण, सत्त्वगुण आणि तमोगुणाचा स्वीकार करतात. (२२)
अयं च तस्य स्थितिपालनक्षणः
सत्त्वं जुषाणस्य भवाय देहिनाम् । तस्माद् व्रजामः शरणं जगद्गुरुं स्वानां स नो धास्यति शं सुरप्रियः ॥ २३ ॥
या वेळि त्याने धरिलेय सत्वा रक्षावया ही स्थिती या जगाची । जगद्‌गुरुच्या शरणात जाऊ तो प्रीयलोकार्थचि धाव घेई ॥ २३ ॥
देहिनां भवाय - प्राणिमात्रांच्या उत्कर्षाकरिता - सत्त्वं जुषाणस्य - सत्त्वगुणाला स्वीकारणार्‍या - तस्य - त्या विष्णूला - अयं च - हाच - स्थितिपालनक्षणः - सृष्टीच्या स्थिरपणासाठी रक्षण करण्याचा समय - तस्मात् - त्याकरिता - जगद्गुरुं - त्रैलोक्याचा गुरु अशा विष्णूला - शरणं व्रजाम - शरण जाऊ या - सुरप्रियःसः - देवांवर प्रेम करणारा तो - स्वानां नः - स्वकीय अशा आमचे - शं - कल्याण - धास्यति - करील. ॥२३॥
यावेळी त्यांनी प्राण्यांच्या कल्याणासाठी सत्त्वगुणाचा स्वीकार केला आहे. हा काळ जगाची स्थिती आणि रक्षण करण्याचा आहे. म्हणून आपण सर्वजण त्या जगद्‌गुरू परमात्म्याला शरण जाऊ. ते देवांना प्रिय असून देवही त्यांना प्रिय आहेत. म्हणून आम्ही त्यांचे स्वकीय असल्याने ते आमचे कल्याण करतील. (२३)
श्रीशुक उवाच -
इत्याभाष्य सुरान्वेधाः सह देवैररिन्दम । अजितस्य पदं साक्षात् जगाम तमसः परम् ॥ २४ ॥
श्री शुकदेवजी सांगतात - (अनुष्टुप्) घेउनी देवता सार्‍या वैकुंठी चतुरानन । पातले अजितापासी परातप अशा भुमी ॥ २४ ॥
अरिंदम - हे शत्रुनाशका - वेधाः - ब्रह्मदेव - सुरान् - देवांना - इति - याप्रमाणे - आभाष्य - सांगून - देवैः सह - देवांसह - तमसः - अंधाराच्या - परं - पलीकडे असलेल्या - साक्षात् - प्रत्यक्ष - अजितस्य - विष्णुच्या - पदं - स्थानाला - जगाम - गेला. ॥२४॥
श्रीशुकाचार्य म्हणतात - परीक्षिता, देवांना असे सांगून व त्यांना बरोबर घेऊन ब्रह्मदेव भगवंतांचे निजधाम असलेल्या तमोगुणाच्या पलीकडील वैकुंठात गेले. (२४)
तत्रादृष्टस्वरूपाय श्रुतपूर्वाय वै विभो ।
स्तुतिमब्रूत दैवीभिः गीर्भिस्त्ववहितेन्द्रियः ॥ २५ ॥
भुवना विषयी खूप होते सर्वेचि ऐकिले । परी ना दिसता कांही ब्रह्म्याने स्तविले असे ॥ २५ ॥
विभो - हे समर्था - तत्र तु - त्या ठिकाणी तर - अवहितेन्द्रियः - एकाग्र अंतःकरण केलेला ब्रह्मदेव - अदृष्टस्वरूपाय - ज्याचे स्वरूप दृष्टिगोचर होत नाही अशा - श्रुतपूर्वाय - पूर्वी ऐकिलेल्या - दैवीभिः गीर्भिः - दिव्य शब्दांनी - वै - खरोखर - स्तुतिं - स्तुति - अब्रूत - करिता झाला. ॥२५॥
हे राजा, भगवंतांविषयी अगोदर देवांनी ऐकले होते, परंतु त्यांचे स्वरूप पाहिले नव्हते. म्हणून ब्रह्मदेव एकाग्र मनाने वेदवाणीने भगवंतांची स्तुती करू लागले. (२५)
श्रीब्रह्मोवाच -
अविक्रियं सत्यमनन्तमाद्यं गुहाशयं निष्कलमप्रतर्क्यम् । मनोऽग्रयानं वचसानिरुक्तं नमामहे देववरं वरेण्यम् ॥ २६ ॥
श्री ब्रह्मदेव म्हणाले - (इंद्रवज्रा) तू निर्विकारो अन सत्यरूप अनंत आदी हृदयीनिवासी । आद्यो नि व्याप्तो नि अतर्क्य एक वाणी पुरेना तव कीर्ति गाया । स्वतेजसा दैवत देव तूची आम्ही नमितो तव पूज्य पाद ॥ २६ ॥
मनोग्रयानं - मनाच्यापुढे चालणार्‍या - वचसा अनिरुक्तं - वाणीने वर्णन करिता न येणार्‍या - अप्रतर्क्यं - ज्याच्याबद्दल कल्पना करिता येत नाही अशा - निष्कलं - उपाधिरहित - गुहाशयं - ह्लत्कमळांत राहणार्‍या - अनन्तं - ज्याचा पार नाही अशा - आद्यं - सर्वांच्या पूर्वी असणार्‍या - अविक्रियं - विकाररहित अशा - सत्यं - सत्यस्वरूप - देववरं - देवश्रेष्ठ - वरेण्यं - वर देणार्‍या - नमामहे - आम्ही नमस्कार करितो. ॥२६॥
ब्रह्मदेव म्हणाले - भगवन, आपण निर्विकार, सत्य, अनंत, आदिपुरुष, सर्वांच्या हृदयात अंतर्यामीरूपाने विराजमान, अखंड तसेच अतर्क्य आहात. मनाच्याही पुढे आपण जाता. वाणी आपले वर्णन करू शकत नाही. सर्व देवांचे आपण आराध्य दैवत आणि स्वयंप्रकाश आहात. आम्ही सर्वजण आपल्या चरणांना नमस्कार करीत आहोत. (२६)
विपश्चितं प्राणमनोधियात्मनां
अर्थेन्द्रियाभासमनिद्रमव्रणम् । छायातपौ यत्र न गृध्रपक्षौ तमक्षरं खं त्रियुगं व्रजामहे ॥ २७ ॥
तू जाणिसी प्राण मनो नि बुद्धी तू चेतवीसी विषयेंद्रियाला । तू अक्षरो नी सुखरुप ऐसा आम्ही नमीतो तव पूज्य पाद ॥ २७ ॥
यत्र - ज्या तुझ्या ठिकाणी - गृध्रपक्षौ - विषयाभिलाषी जीवाचा पक्ष घेणार्‍या - छायातपौ - अविद्या व विद्या - न - नाहीत - तं - त्या - प्राणमनोधियात्मनां - प्राण, मन, बुद्धि व अहंकार यांना - विपश्चितं - जाणणार्‍या - अर्थेन्द्रियाभासं - विषय व इंद्रिये ह्या रूपांनी भासणार्‍या - अव्रणं - देहरहित - अनिद्रं - निद्रारहित - अक्षरं - अविनाशी - खं - आकाशरूप - त्रियुगं - तीनही युगांत प्रगटणार्‍या श्रीविष्णूला - शरणं - शरण - व्रजामहे - आपण जाऊ या. ॥२७॥
आपण प्राण, मन, बुद्धी आणि अहंकार यांना जाणणारे आहात. इंद्रिये आणि त्यांचे विषय यांना प्रकाशित करणारे आहात. आपल्याला अज्ञान स्पर्श करू शकत नाही. आपण शरीररहित असून अविद्या आणि विद्या हे जीवाचे दोन्ही पक्ष आपल्यामध्ये नाहीत. आपण अविनाशी आणि सर्वव्यापी आहात. सत्य, त्रेता आणि द्वापार यांमध्ये आपण अवतार घेता, म्हणून त्रियुग आहात. आम्ही आपणास शरण आहोत. (२७)
अजस्य चक्रं त्वजयेर्यमाणं
मनोमयं पञ्चदशारमाशु । त्रिनाभि विद्युच्चलमष्टनेमि यदक्षमाहुस्तमृतं प्रपद्ये ॥ २८ ॥
जीवास देहो रथ बैसण्याला तयास चाके दश इंद्रियांची । सारथ्य माया अति वेग देई रथास धूरी हरि त्या नमस्ते ॥ २८ ॥
अजया - मायेने - ईर्यमाणं - प्रेरिलेले - मनोमयं - मनोरूपी - पञ्चदशारं - पंधरा आरांचे - आशु - जलद चालणारे - त्रिणाभि - तीन तुंब्यांचे - विद्युच्चलं - विजेप्रमाणे चंचल - अष्टनेमि - आठ धावांचे - अजस्य - भगवंताचे - चक्रं तु - चक्र तर - यदक्षं - ज्याचा आंस असे - आहुः - म्हणतात - तं - त्या - ऋतं - सत्यस्वरूपी परमात्म्याला - प्रपद्ये - मी शरण जात आहे. ॥२८॥
हे शरीर जीवाचे एक मनोमय चाक आहे. दहा इंद्रिये आणि पाच प्राण असे पंधरा या चाकाचे आरे आहेत. सत्त्व, रज आणि तम हे तीन गुण याचा मध्य आहेत. पृथ्वी, जल, तेज, वायू, आकाश, मन, बुद्धी आणि अहंकार हे आठ मिळून याचा परिघ आहे. स्वतः माया याचे संचालन करते आणि हे विजेपेक्षाही अधिक वेगवान आहे. स्वतः परमात्मा म्हणजे या चाकाची धुरा. तेच एकमेव सत्य आहेत. आम्ही त्यांना शरण आहोत. (२८)
य एकवर्णं तमसः परं तद्
अलोकमव्यक्तमनन्तपारम् । आसां चकारोपसुपर्णमेनं उपासते योगरथेन धीराः ॥ २९ ॥
जो ज्ञानरुपी प्रकृती पराय अव्यक्त तो सर्व वस्तूत राही । आम्हात तोची वसुनी सदैव ते संत भक्त्ये पुजिती तयाला ॥ २९ ॥
यः - जो - एकवर्णं - केवळ ज्ञानस्वरूपी - तमसः परे - अज्ञानांधकाराच्या पलीकडे असलेले - अलोकं - न दिसणारे - अव्यक्तं - अतिसूक्ष्मपणामुळे ज्याचे स्वरूप समजत नाही असे - अनंतपारं - ज्याचा अंत लागत नाही असे - तत् (ब्रह्म अस्ति) - सुप्रसिद्ध ब्रह्म आहे - (यः च) उपसुपर्णं - आणि जो जीवासमीप - आसांचकार - असतो - एनं - अशा ह्या परमेश्वराला - धीराः - विद्वान पुरुष - योगरथेन - योगरूपी रथाने - उपासते - सेवितात. ॥२९॥
जे एकमात्र ज्ञानस्वरूप, प्रकृतीच्या पलीकडचे तसेच अदृश्य आहेत, जे सर्व वस्तूंचे अव्यक्त रूप आहेत आणि देश, काल किंवा वस्तूने ज्यांचा अंत लागत नाही, तेच प्रभू या जीवाच्या हृदयात अंतर्यामीरूपाने विराजमान असतात. विचारवंत मनुष्य योगाने त्यांची आराधना करतात. (२९)
न यस्य कश्चातितितर्ति मायां
यया जनो मुह्यति वेद नार्थम् । तं निर्जितात्मात्मगुणं परेशं नमाम भूतेषु समं चरन्तम् ॥ ३० ॥
माया पटाने जिव जाणितो ना तिच्यातुनी पार न होय कोणी । वसे जिवासी समभाव देव माया गुणांना वश ठेवुनीया । न पावतो तो पुरुषार्थ योगे कृपेचि लाभे नमितो तया मी ॥ ३० ॥
यया - ज्या मायेच्या योगाने - जनः - लोक - मुह्यति - मोहित होतो - अर्थं - पदार्थाला - न वेद - जाणत नाही - यस्य - ज्याच्या - मायां - मायेला - कः - कोणीही - न अतितितर्ति - तरून जात नाही - निर्जितात्मात्मगुणं - ज्याने आत्मा, आत्मशक्ति व तिचे गुण ह्यांना जिंकिले आहे अशा - भूतेषु - प्राणिमात्रांच्या ठिकाणी - समं - समबुद्धीने - चरन्तं - चालणार्‍या - परेशं - परमेश्वराला - ननाम - आम्ही नमस्कार करितो. ॥३०॥
ज्या मायेने मोहित होऊन जीव आपले स्वरूप विसरला आहे, तिला कोण तरून जाऊ शकणार ? परंतु जे त्या मायेला आणि तिच्या गुणांना आपल्या अंकित ठेवून सर्व प्राण्यांच्या हृदयामध्ये समभावाने विहार करतात, त्या प्रभूंना आम्ही नमस्कार करतो. (३०)
इमे वयं यत्प्रिययैव तन्वा
सत्त्वेन सृष्टा बहिरन्तराविः । गतिं न सूक्ष्मामृषयश्च विद्महे कुतोऽसुराद्या इतरप्रधानाः ॥ ३१ ॥
सत्वे तयाच्या ऋषि ते नि आम्ही उत्पन्न झालो नच त्यास जाणो । असूर कैसे तमि त्यास जाणो प्रभू असा त्या चरणा नमस्ते ॥ ३१ ॥
ऋषयः - ऋषि - च - आणि - इमे - हे - वयं - आम्ही - यत्प्रियया सत्त्वेन तन्वा एव - ज्याच्या आवडत्या सत्त्वगुणरूपी शरीरानेच - सृष्टाः अपि - उत्पन्न झालेले असूनही - अन्तः - आत - च - आणि - बहिः - बाहेर - आविः - प्रगट होणार्‍या - सूक्ष्मां - अत्यंत परमाणुरूपी - गतिं - गतीला - न विद्महे - जाणत नाही - इतरप्रधानाः - इतर रजोगुण व तमोगुण ज्यांत मुख्यत्वेकरून आहेत असे - असुराद्याः - दैत्य आदिकरून - कुतः (विदुः) - कसे जाणतील. ॥३१॥
आम्ही व ऋषी ज्यांच्या प्रिय सत्त्वमय शरीरापासून उत्पन्न झालो आहोत, तरीसुद्धा त्यांच्या आतबाहेर व्यापून असणार्‍या सूक्ष्म स्वरूपाला जाणत नाही. तर मग रजोगुण आणि तमोगुणप्रधान असुरादी त्यांना कसे जाणू शकतील (३१)
पादौ महीयं स्वकृतैव यस्य
चतुर्विधो यत्र हि भूतसर्गः । स वै महापूरुष आत्मतन्त्रः प्रसीदतां ब्रह्म महाविभूतिः ॥ ३२ ॥
पृथ्वी तयाचे पद तोचि निर्मी जरायुजो अंडज स्वेदजो नी । उद्‌भिज्ज जेथे वसती सदाचे प्रसन्न होवो हरि तो अम्हाला ॥ ३२ ॥
स्वकृता एव - स्वतःच निर्माण केलेली - इयं - ही - मही - पृथ्वी - यस्य - ज्याचे - पादौ - दोन पाय होत - यत्र - जेथे - हि - खरोखर - चतुर्विधः - चार प्रकारची - भूतसर्गः - प्राण्यांची उत्पत्ति होते - सः - तो - आत्मतन्त्रः - स्वतंत्र - ब्रह्म - ब्रह्मरूप - महाविभूतिः - मोठा ऐश्वर्यवान - महापूरुषः - पुरुषश्रेष्ठ ईश्वर - वै - खरोखर - प्रसीदतां - प्रसन्न होवो. ॥३२॥
स्वतः उत्पन्न केलेली ही पृथ्वी त्यांचे चरण होत. या पृथ्वीवर जरायुज, अंडज, स्वेदज आणि उद्‍‌भिज असे चार प्रकारचे प्राणी राहतात. ते परम स्वतंत्र, परम ऐश्वर्यशाली, पुरुषोत्तम परब्रह्म आमच्यावर प्रसन्न होवोत. (३२)
अम्भस्तु यद्रेत उदारवीर्यं
सिध्यन्ति जीवन्त्युत वर्धमानाः । लोका स्त्रयोऽथाखिललोकपालाः प्रसीदतां नः स महाविभूतिः ॥ ३३ ॥
हे शक्तिशाली जल वीर्य त्याचे लोकत्रयो जन्मति वाढती तै । तेणेचि जीवीत सदा असे ते प्रसन्न होवो हरि तो अम्हाला ॥ ३३ ॥
उदारवीर्यं - मोठे सामर्थ्यवान - अम्भः तु - उदक तर - यद्रेतः - ज्याचे वीर्य होय - त्रयः - तीन - लोकाः - लोक - अथ - ज्यामुळे - अखिललोकपालाः - सर्व इंद्रादि लोकपाल - सिध्यन्ति - सिद्धी मिळवितात - उत - त्याचप्रमाणे - वर्धमानाः - वृद्धिंगत होणारे असे - जीवन्ति - उपजीविका चालवितात - ब्रह्म - ब्रह्मरूपी - महाविभूतिः - मोठा ऐश्वर्यवान परमेश्वर - प्रसीदतां - प्रसन्न होवो.॥३३॥
हे परम शक्तिशाली पाणी त्यांचे वीर्य आहे. यापासूनच तिन्ही लोक आणि सर्व लोकांचे लोकपाल उत्पन्न होतात, वाढतात आणि जिवंत राहतात. ते परम ऐश्वर्यशाली परब्रह्म आमच्यावर प्रसन्न होवो. (३३)
सोमं मनो यस्य समामनन्ति
दिवौकसां यो बलमन्ध आयुः । ईशो नगानां प्रजनः प्रजानां प्रसीदतां नः स महाविभूतिः ॥ ३४ ॥
ती चंद्रमा तै श्रुति चित्त सांगे आयू बलो अन्न नि वृक्ष राजा । तसाच निर्माण करी प्रजेला प्रसन्न होवो हरि तो अम्हाला ॥ ३४ ॥
दिवौकसां - देवांचे - बलं - बल - अन्धः - अन्न - आयुः - आयुष्य - नगानां - वृक्षांचा - प्रजनः - उत्पादक - प्रजानां - लोकांचा - ईशः - स्वामी आहे - सोमं - चंद्राला - यस्य - ज्या परमेश्वराचे - मनः - मन असे - वै - खरोखर - समामनन्ति - मानितात - सः - तो - महाविभूतिः - मोठा ऐश्वर्यवान परमेश्वर - नः - आम्हांवर - प्रसीदतां - प्रसन्न होवो. ॥३४॥
श्रुती सांगतात, देवांचे अन्न, बल आणि आयुष्य असणारा चंद्र हा प्रभूंचे मन आहे. तोच वृक्षांचा सम्राट आणि प्रजेची वृद्धी करणारा आहे. अशा मनाचा स्वीकार करणारे परम ऐश्वर्यशाली प्रभू आमच्यावर प्रसन्न होवोत. (३४)
अग्निर्मुखं यस्य तु जातवेदा
जातः क्रियाकाण्डनिमित्तजन्मा । अन्तःसमुद्रेऽनुपचन्स्वधातून् प्रसीदतां नः स महाविभूतिः ॥ ३५ ॥
अग्नी प्रभूचे मुख शोभिवंत यज्ञादि कर्मे तयि पूर्ण होती । तो आत राही जठराग्निरूपे समुद्रि राही वडवानलो तो । तो अन्न निर्मी पचवीहि तोची प्रसन्न होवो हरि तो अम्हाला ॥ ३५ ॥
जातवेदाः - ज्यापासून धन निर्माण झाले असा - क्रियाकाण्डनिमित्तजन्मा - ज्याचा जन्म कर्मकांडाच्या उत्पादनार्थ आहे असा - अन्तःसमुद्रे - समुद्राच्या आत - स्वधातून - आपल्या भक्ष्य पदार्थांना - अनुपचन् - पक्व करणारा - अग्निः - अग्नि - तु - तर - यस्य - ज्या परमेश्वराचे - मुखं - मुख - जातः - झाला - सः - तो - महाविभूतिः - मोठा ऐश्वर्यवान परमेश्वर - नः - आम्हांवर - प्रसीदतां - प्रसन्न होवो.॥३५॥
सर्वज्ञ अग्नी प्रभूंचे मुख आहे. यज्ञ-यागादी कर्मकांडासाठी याचा जन्म झाला आहे. हा अग्नीच शरीरात जठराग्निरूपाने आणि समुद्रात वडवानळाच्या रूपाने राहून त्यातील अन्न, पाणी इत्यादी धातूंचे पचन करतो. असे परम ऐश्वर्यशाली भगवान आमच्यावर प्रसन्न होवोत. (३५)
यच्चक्षुरासीत्तरणिर्देवयानं
त्रयीमयो ब्रह्मण एष धिष्ण्यम् । द्वारं च मुक्तेरमृतं च मृत्युः प्रसीदतां नः स महाविभूतिः ॥ ३६ ॥
ज्याच्या मुळे लाभत ब्रह्मलोक जे धाम वेदां नित युक्त गाण्या । पवित्र सूर्यो नयने तयाची प्रसन्न होवो हरि तो अम्हाला ॥ ३६ ॥
देवयानं - देवमार्गाची देवता - त्रयीमयः - तीन वेद ज्याचे रूप आहे - ब्रह्मणः - ब्रह्माचे - धिष्ण्य - मूळ स्थान - च - आणि - अमृतं - अमृतरूपी - मृत्यूः - काळस्वरूप - एषः - हा - तरणिः - सूर्य - यच्चक्षुः - ज्या परमेश्वराचे नेत्र - आसीत् - आहे - सः - तो - महाविभूतिः - मोठा ऐश्वर्यवान परमेश्वर - नः - आम्हांवर - प्रसीदतां - प्रसन्न होवो. ॥३६॥
ज्याच्या द्वारे जीव देवयानमार्गाने ब्रह्मलोक प्राप्त करून घेतो, जो वेदांची साक्षात मूर्ती आणि भगवंतांचे ध्यान करण्यायोग्य स्वरूप आहे, जो मुक्तीचे द्वार असून अमृतमय आहे आणि मृत्यूसुद्धा आहे, असा सूर्य ज्यांचा नेत्र आहे, ते परम ऐश्वर्यशाली भगवान आमच्यावर प्रसन्न होवोत. (३६)
प्राणादभूद् यस्य चराचराणां
प्राणः सहो बलमोजश्च वायुः । अन्वास्म सम्राजमिवानुगा वयं प्रसीदतां नः स महाविभूतिः ॥ ३७ ॥
चराचराचा जिव वायु वाहे त्याच्याचि प्राणा मधुनी असा हा । तो चक्रवर्ती अम्हि दास त्याचे प्रसन्न होवो हरि तो अम्हाला ॥ ३७ ॥
वायुः - वायु - चराचराणां - स्थावरजंगमसृष्टीचा - प्राणः - प्राण - सहः - इंद्रिय (शारीर-शक्ति) - च - आणि - ओजः - उत्साहशक्ति - अनुगाः - सेवक - सम्राजम् इव - ज्याप्रमाणे सार्वभौ‌म राजाला त्याप्रमाणे - वयं - आम्ही - अन्वास्म - अनुसरतो - यस्य - ज्या परमेश्वराच्या - प्राणात् - प्राणापासून - अभूत् - उत्पन्न झाला - सः - तो - महाविभूतिः - मोठा ऐश्वर्यवान परमेश्वर - नः - आम्हांवर - प्रसीदतां - प्रसन्न होवो. ॥३७॥
ज्यांच्या प्राणापासूनच चराचराचा प्राण तसेच मानसिक, शारीरिक आणि इंद्रियसंबंधी बळ देणारा वायू प्रगट झाला आहे. ते चक्रवर्ती सम्राट आहेत, तर आम्ही इंद्रियांच्या अधिष्ठात्री देवता त्यांच्यावर अवलंबुन आहोत, असे परम ऐश्वर्यशाली भगवान आमच्यावर प्रसन्न होवोत. (३७)
श्रोत्राद् दिशो यस्य हृदश्च खानि
प्रजज्ञिरे खं पुरुषस्य नाभ्याः । प्राणेन्द्रियात्मासुशरीरकेतः प्रसीदतां नः स महाविभूतिः ॥ ३८ ॥
श्रोत्रे दिशा नी हृदयो नि खाणी आकाश नाभीतुनि जन्मले त्यां । जो पंचप्राणासहि आश्रयो तो प्रसन्न होवो हरि तो अम्हाला ॥ ३८ ॥
यस्य - ज्याच्या - श्रोत्रात् - कर्णापासून - दिशः - दिशा - च - आणि - हृदः - हृदयापासून - खानि - इंद्रिये - प्रजज्ञिरे - उत्पन्न झाली - पुरुषस्य - परमेश्वराच्या - नाभ्याः - नाभीपासून - प्राणेन्द्रियात्मासुशरीरकेतं - प्राण, इंद्रिये, मन, जीव व शरीर यांचा आधार असे - खं - आकाश - सः - तो - महाविभूतिः - मोठा ऐश्वर्यवान परमेश्वर - नः - आम्हांवर - प्रसीदतां - प्रसन्न होवो. ॥३८॥
ज्यांच्या कानांपासून दिशा, हृदयापासून इंद्रियगोलक आणि नाभीपासून आकाश उत्पन्न झाले आहे, जे प्राण, इंद्रिये, मन, उपप्राण आणि शरीराचा आश्रय आहेत, ते परम ऐश्वर्यशाली भगवान आमच्यावर प्रसन्न होवोत. (३८)
बलान्महेन्द्रस्त्रिदशाः प्रसादान्
मन्योर्गिरीशो धिषणाद्विरिञ्चः । खेभ्यस्तु छन्दांस्यृषयो मेढ्रतः कः प्रसीदतां नः स महाविभूतिः ॥ ३९ ॥
ज्याच्या प्रसन्नेचि समस्त देव क्रोधीशिवो बुद्धिमधोनि ब्रह्मा । वेदीं ऋषी इंद्रिय या मधोनी प्रजापती शिश्न ययात झाला । बळात इंद्रो निपजोनि आला प्रसन्न होवो हरि तो अम्हाला ॥ ३९ ॥
बलात् - शक्तीपासून - महेन्द्रः - इंद्र - प्रसादात् - प्रसादापासून - त्रिदशाः - देव - मन्योः - क्रोधापासून - गिरीशः - शंकर - घिषणात् - बुद्धीपासून - विरिञ्चः - ब्रह्मदेव - च - आणि - खेभ्यः - इंद्रियांपासून - छंदांसि - छंद - ऋषयः - ऋषि - मेढ्रतः - शिस्नापासून - कः - प्रजापति - सः - तो - महाविभूतिः - मोठा ऐश्वर्यवान परमेश्वर - नः - आमच्यावर - प्रसीदतां - प्रसन्न होवो. ॥३९॥
ज्यांच्या बलापासून इंद्र, प्रसन्नतेपासून सर्व देवगण, क्रोधापासून शंकर, बुद्धीपासून ब्रह्मदेव, इंद्रियांपासून वेद आणि ऋषी तसेच लिंगापासून प्रजापती उत्पन्न झाले, ते परम ऐश्वर्यशाली भगवान आमच्यावर प्रसन्न होवोत. (३९)
श्रीर्वक्षसः पितरश्छाययाऽऽसन्
धर्मः स्तनादितरः पृष्ठतोऽभूत् । द्यौर्यस्य शीर्ष्णोऽप्सरसो विहारात् प्रसीदतां नः स महाविभूतिः ॥ ४० ॥
श्री वक्षस्थानी पितरेहि छायीं स्तनात धर्मोनि अधर्म पृष्टी । शिरी नभो अप्सरा त्या विहारी प्रसन्न होवो हरि तो अम्हाला ॥ ४० ॥
यस्य - ज्याच्या - वक्षसः - वक्षस्थलापासून - श्रीः - लक्ष्मी - छायया - छायेच्या योगाने - पितरः - अर्यमादि पितर - आसन् - उत्पन्न झाले - स्तनात् - स्तनापासून - धर्मः - धर्म - पृष्ठतः - पाठीपासून - इतरः - अधर्म - अभूत् - उत्पन्न झाला - शीर्ष्णः - मस्तकापासून - द्यौः - स्वर्ग - विहारात् - क्रीडेपासून - अप्सरसः - अप्सरा - सः - तो - महाविभूतिः - मोठा ऐश्वर्यवान परमेश्वर - नः - आमच्यावर - प्रसीदतां - प्रसन्न होवो. ॥४०॥
ज्यांच्या वक्षःस्थळापासून लक्ष्मी, सावलीपासून पितृगण, स्तनापासून धर्म, पाठीपासून अधर्म, डोक्यापासून आकाश आणि रासक्रीडेतून अप्सरा प्रगट झाल्या आहेत, ते परम ऐश्वर्यशाली भगवान आमच्यावर प्रसन्न होवोत. (४०)
विप्रो मुखं ब्रह्म च यस्य गुह्यं
राजन्य आसीद् भुजयोर्बलं च । ऊर्वोर्विडोजोङ्‌घ्रिरवेदशूद्रौ प्रसीदतां नः स महाविभूतिः ॥ ४१ ॥
मुखात ज्याच्या द्विज वेद झाले भुजातुनी क्षत्रिय नी बलो ते । मांड्यात वैश्यो पदिं शूद्र झाले प्रसन्न होवो हरि तो अम्हाला ॥ ४१ ॥
यस्य - ज्याचे - मुखं - मुख - विप्रः - ब्राह्मण - च - आणि - गुह्यं - गुप्त - ब्रह्म - वेद - भुजयोः - दोन बाहूंच्या ठिकाणी - राजन्यः - क्षत्रिय - च - आणि - बलं - शक्ति - आसीत् - आहे - ऊर्वोः - मांडयांमध्ये - विट् - वैश्य - ओजः - उत्साह - यस्य अङ्‌घ्रि - ज्याचे पाय - अवेदशृद्रौ - वेदव्यतिरिक्त सेवादि वृत्ति व शूद्र हे होत - सः - तो - महाविभूतिः - मोठा ऐश्वर्यवान परमेश्वर - नः - आमच्यावर - प्रसीदतां - प्रसन्न होवो. ॥४१॥
ज्यांचे मुख म्हणजे ब्राह्मण आणि रहस्यमय वेद, ज्यांच्या भुजांचे बळ क्षत्रिय, वैश्य हे जांघा आणि वेदबाह्य शूद्र हे चरण आहेत, ते परम ऐश्वर्यशाली भगवान आमच्यावर प्रसन्न होवोत. (४१)
लोभोऽधरात् प्रीतिरुपर्यभूद् द्युतिः
नस्तः पशव्यः स्पर्शेन कामः । भ्रुवोर्यमः पक्ष्मभवस्तु कालः प्रसीदतां नः स महाविभूतिः ॥ ४२ ॥
ओठात प्रीती अन लोभ झाले घ्राणात कांती पशु त्या त्वचेत । यमो भ्रुमध्ये क्षण पापण्यात प्रसन्न होवो हरि तो अम्हाला ॥ ४२ ॥
अधरात् - खालच्या ओठापासून - लोभः - लोभ - उपरि - वरच्या ओठापासून - प्रीतिः - प्रेम - नस्तः - नाकातून - द्युतिः - कांती - स्पर्शेन - स्पर्शाच्या योगाने - पशव्यः - पशूंना उचित असा - कामः - काम - अभूत् - उत्पन्न झाला - भ्रुवोः - दोन भुवयांपासून - यमः - यम - पक्ष्मभवः तु - पापण्यांपासून तर - कालः - काळ - सः - तो - महाविभूतिः - मोठा ऐश्वर्यवान परमेश्वर - नः - आमच्यावर - प्रसीदतां - प्रसन्न होवो. ॥४२॥
ज्यांच्या खालच्या ओठापासून प्रीती, नाकापासून कांती, स्पर्शापासून पशूंना प्रिय असा काम, भुवयांपासून यम आणि डोळ्याच्या रोमांपासून कालाची उत्पत्ती झाली, ते परम ऐश्वर्यशाली भगवान आमच्यावर प्रसन्न होवोत. (४२)
द्रव्यं वयः कर्म गुणान्विशेषं
यद्योगमायाविहितान्वदन्ति । यद्दुर्विभाव्यं प्रबुधापबाधं प्रसीदतां नः स महाविभूतिः ॥ ४३ ॥
ती पंचभूते अन कालकर्म संते जया त्यागुनि त्या गुणांना । माया हरीची वदतात शास्त्रे प्रसन्न होवो हरि तो अम्हाला ॥ ४३ ॥
द्रव्यं - भूतादि पदार्थ - वयः - काळ - कर्मगुणान् - गुण व कर्म - विशेषं - भौतिक प्रपंच - यद्योगमायाविहितान् - ज्याच्या योगमायेपासून निर्मिलेले - वदन्ति - म्हणतात - यत् - जे - प्रबुधावबोधं - विद्वानांनी असत्य म्हणून जाणलेले - दुर्विभाव्यं - कल्पना करण्यास कठीण असे - सः - तो - महाविभूतिः - मोठा ऐश्वर्यवान परमेश्वर - नः - आमच्यावर - प्रसीदतां - प्रसन्न होवो.॥४३॥
शास्त्र असे सांगते की, पंचमहाभूते, काल, कर्म, सत्त्वादि गुण आणि इतर प्रपंच हे ज्यांच्या योगमायेपासून बनले आहेत, जे अनिर्वचनीय असल्याने विद्वान ’नेति नेति’ शब्दांनी ज्यांचे वर्णन करतात, ते परम ऐश्वर्यशाली भगवान आमच्यावर प्रसन्न होवोत. (४३)
नमोऽस्तु तस्मा उपशान्तशक्तये
स्वाराज्यलाभप्रतिपूरितात्मने । गुणेषु मायारचितेषु वृत्तिभिः न सज्जमानाय नभस्वदूतये ॥ ४४ ॥
माया गुणाला नच वश्य होतो वायू परी नित्य असंग राही । जो शांत मोदे परिपूर्ण आत्मा प्रसन्न होवो हरि तो अम्हाला ॥ ४४ ॥
उपशान्तशक्तये - ज्याच्या शक्ति शांत झाल्या आहेत अशा - स्वराज्यलाभप्रतिपूरितात्मने - ज्याचा आत्मा आत्मानंदाच्या लाभाने परिपूर्ण झाला आहे अशा - मायारचितेषु - मायेने निर्माण केलेल्या - गुणेषु - गुणांच्या ठिकाणी - वृत्तिभिः - दर्शनादि वृत्तींनी - न सज्जमानाय - आसक्ति न ठेवणार्‍या - नभस्वदूतये - ज्याच्या लीला वायूसारख्या आहेत अशा - तस्मै - त्या परमेश्वराला - नमः - नमस्कार - अस्तु - असो. ॥४४॥
जे मायेने निर्माण केलेल्या गुणांच्या वृत्तींमध्ये आसक्त होत नाहीत, जे वायूप्रमाणे समान व असंग आहेत, त्या आपल्या आत्मानंदाच्या लाभाने परिपूर्ण असलेल्या भगवंतांना आमचे नमस्कार असोत. (४४)
(अनुष्टुप्)
स त्वं नो दर्शयात्मानं अस्मत् करणगोचरम् । प्रपन्नानां दिदृक्षूणां सस्मितं ते मुखाम्बुजम् ॥ ४५ ॥
(अनुष्टुप्) शरणी पातलो येथे प्रसन्न मुख दाव ते । प्रसन्न हो‌उनी आम्हा कृपया देइ दर्शन ॥ ४५ ॥
सः - तो - त्वं - तू - ते - तुझे स्वतःचे - सस्मितं - स्मितहास्ययुक्त - मुखाम्बुजं - मुखकमळ - दिदृक्षणां - पाहण्याची इच्छा करणार्‍या - प्रपन्नानां - शरण आलेल्या - नः - आम्हाला - आत्मानं - स्वतःला - अस्मत्करणगोचरं - आमच्या दृष्टिगोचर होशील अशा रीतीने - दर्शय - दाखीव. ॥४५॥
प्रभो, आम्ही आपणास शरण आलो आहोत आणि आपले मंद हास्ययुक्त मुखकमल आमच्या या नेत्रांनी पाहावे असे आम्ही इच्छितो. तर आपण आमच्या इंद्रियांना दिसणारे रूप आम्हांस दाखवावे. (४५)
तैस्तैः स्वेच्छाधृतै रूपैः काले काले स्वयं विभो ।
कर्म दुर्विषहं यन्नो भगवान् तत्करोति हि ॥ ४६ ॥
प्रसंगी घेशि तू रुपे आम्हा आम्हासी जे कठीणची । तुला ते सहजी शक्य तुला काय कठीण ते ॥ ४६ ॥
विभो - सर्वव्यापी परमेश्वरा - सः भगवान् - सर्वैश्वर्यसंपन्न असे आपण - काले काले - योग्य वेळी - स्वेच्छाधृतैः - स्वच्छंदाने धारण केलेल्या - तैः तैः - त्या त्या - रूपैः - स्वरूपांनी - यत् - जे - कर्म - कर्म - नः - आम्हाला - दुर्विषहं - करण्यास कठीण - तत् - ते कर्म - हि - खरोखर - स्वयं - स्वतः - करोति - करितो. ॥४६॥
प्रभो, आपण वेळोवेळी स्वतःच्या इच्छेने अनेक रूपे धारण करून आम्हाला कठीण असणारी कामे सहज करता. (४६)
क्लेशभूर्यल्पसाराणि कर्माणि विफलानि वा ।
देहिनां विषयार्तानां न तथैवार्पितं त्वयि ॥ ४७ ॥
पडता विषयां लोभी गर्वी दुःखेचि भोगिती । कर्मात पडती कष्ट तेणे क्लेशचि वाढती ॥ ४७ ॥
विषयार्तानां - विषयांनी पीडिलेल्या - देहिनां - प्राण्यांची - कर्माणि - कर्मे - क्लेशभूर्यल्पसाराणि - पुष्कळ श्रम व थोडे फळ ज्यात आहे अशी - वा - किंवा - विफलानि - मुळीच फळ न देणारी - तथा - परंतु तसेही कर्म - त्वयि - तुझ्या ठिकाणी - अर्पितं - अर्पण केले असता - (विफलं) न एव - निष्फळ होतच नाही. ॥४७॥
विषयांचा लोभ धरून जे देहाभिमानी लोक दुःख भोगीत आहेत, त्यांना कर्म करताना श्रम जास्त आणि फळ कमी मिळते, किंवा मिळतही नाही. परंतु जी कर्मे आपल्याला समर्पित केली जातात, ती मात्र आनंददायक आणि सफल असतात. (४७)
नावमः कर्मकल्पोऽपि विफलायेश्वरार्पितः ।
कल्पते पुरुषस्यैव स ह्यात्मा दयितो हितः ॥ ४८ ॥
अल्पसे वाहता तू ते तेही विफल ना कधी । हितैषी पुरुषो आहे प्रियात्मा भगवान् तुची ॥ ४८ ॥
अवमः अपि - थोडा सुद्धा - कर्मकल्पः - कर्माचा आभास - ईश्वरार्पितः - परमेश्वराला अर्पण केला असेल तर - विफलाय - निष्फळ होण्यास - न कल्पते - समर्थ होत नाही - हि - कारण - एषः - हा - सः - तो - पुरुषस्य - पुरुषाचा - आत्मा - आत्मा - दयितः - प्रिय - हितः - हितावह ॥४८॥
भगवंतांना समर्पित केलेले सामान्य कर्मसुद्धा कधी वाया जात नाही. कारण भगवंत जीवाचे कल्याण करणारे प्रियतम आणि आत्मा आहेत. (४८)
यथा हि स्कन्धशाखानां तरोर्मूलावसेचनम् ।
एवं आराधनं विष्णोः सर्वेषां आत्मनश्च हि ॥ ४९ ॥
मुळासी घालता पाणी शाखा पानासही मिळे । सर्वात्मा पूजिता तैशी आपुली प्रार्थनाहि हो ॥ ४९ ॥
यथा - ज्याप्रमाणे - तरोः - वृक्षाच्या - मूलावसेचनं - मुळांना पाणी घालणे - स्कंधशाखानां - खांद्या व फांद्या ह्यांना - हि - खरोखर - एवं - ह्याप्रमाणे - विष्णोः - विष्णूचे - आराधनं - पूजन - सर्वेषां - सर्वांना - च - आणि - आत्मनः - स्वतःला - हि - खरोखर ॥४९॥
झाडाच्या मुळाला पाणी देणे म्हणजे त्याच्या फांद्या आणि डहाळ्यांनाही पाणी देणे होय. त्याचप्रमाणे सर्वात्मा भगवंतांची आराधना म्हणजे सर्व प्राण्यांची आणि आपल्या अत्म्याचीसुद्धा आराधना होय. (४९)
नमस्तुभ्यं अनन्ताय दुर्वितर्क्यात्मकर्मणे ।
निर्गुणाय गुणेशाय सत्त्वस्थाय च साम्प्रतम् ॥ ५० ॥ इति श्रीमद्‍भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां अष्टमस्कन्धे अमृतमथने पञ्चमोऽध्यायः ॥ ५ ॥
तिन्ही काळाहुनी भिन्न तयात एक जीव जो । तर्काच्या पार तो आहे गुणातीत गुणी स्वयं ॥ तर्काच्या सत्वात जो स्थीर असा तू तुजला नमो ॥ ५० ॥ ॥ इति श्रीमद्‌भागवता महापुराणी पारमहंसी संहिता ॥ ॥ विष्णुदास वसिष्ठ समश्लोकी मराठी रुपांतर ॥ पाचवा अध्याय हा ॥ ८ ॥ ५ ॥ हरिः ॐ तत्सत्‌ श्री कृष्णार्पणमस्तु ॥
नमस्तुभ्यं - - अनन्ताय - अनंत अशा - दुर्वितर्क्यात्मकर्मणे - ज्याच्या लीला कल्पनातीत आहेत अशा - निर्गुणाय - निर्गुण - गुणेशाय - गुणांचा स्वामी - च - आणि - सांप्रतं सत्त्वस्थाय - तसेच सध्या सत्त्वगुणामध्ये स्थित - नमस्तुभ्यम् - आपल्याला आम्ही नमस्कार करतो. ॥ ५० ॥
ज्यांच्या लीलांचे रहस्य तर्काच्या पलीकडचे आहे, जे स्वतः गुणांच्या पलीकडे राहूनसुद्धा सर्व गुणांचे स्वामी आहेत, तसेच सध्या सत्त्वगुणामध्ये स्थित आहेत, अशा अनंत असणार्‍या आपल्याला आम्ही नमस्कार करीत आहोत. (५०)
स्कंध आठवा - अध्याय पाचवा समाप्त |