|
|
|
श्रीमद् भागवत पुराण
पूर्वजन्मवृत्तान्तशेषांशः - नारदस्य भगवत् नारदांच्या पूर्वचरित्राचा उरलेला भाग - संहिता - अन्वय - अर्थ समश्लोकी - मराठी
सूत उवाच ।
(अनुष्टुप्) एवं निशम्य भगवान् देवर्षेर्जन्म कर्म च । भूयः पप्रच्छ तं ब्रह्मन् व्यासः सत्यवतीसुतः ॥ १ ॥
सूतजी सांगतात - (अनुष्टुप) नारदांची अशी जन्म साधना ऐकुनी कथा । तेव्हा विचारिते झाले व्यास सत्यवती सुत ॥ १ ॥
ब्रह्मन् - अहो ब्राह्मण हो ! - भगवान - षड्‌गुणैश्वर्यसंपन्न असा - सत्यवतीसुतः - सत्यवतीचा मुलगा - व्यासः - व्यास - एवं - याप्रमाणे - देवर्षेः - देवर्षि जो त्याचे - जन्म - जन्म - च - आणि - कर्म - कर्म - निशम्य - ऐकून - भूयः - पुनः - तं - त्याला - पप्रच्छ - विचारिता झाला. ॥१॥
सूत म्हणाले - देवर्षी नारदांची जन्म आणि साधनेची कथा ऐकून सत्यवतीपुत्र भगवान श्रीव्यासांनी पुन्हा त्यांना प्रश्न केला. (१)
व्यास उवाच ।
भिक्षुभिर्विप्रवसिते विज्ञानादेष्टृभिस्तव । वर्तमानो वयस्याद्ये ततः किमकरोद्‍भवान् ॥। २ ॥
व्यासजी म्हणाले- नारदा त्या महात्म्यांनी बोधोनी निघता पुढे । काय केले तुम्ही तेंव्हा तेव्हा तो बाळची तुम्ही ॥ २ ॥
तव - तुला - विज्ञानादेष्‌टटभिः - विशिष्ट ज्ञानाचा उपदेश करणार्‍या - भिक्षुभिः - साधूंनी - विप्रवसिते - प्रयाण केले असता - ततः - नंतर - आदये - पहिल्या - वयसि - वयात - वर्तमानः - राहणारा - भवान् - आपण - किं - काय - अकरोत् - केले. ॥२॥
व्यास म्हणाले - आपल्याला ज्ञानोपदेश करणारे महात्मे जेव्हा दुसरीकडे गेले, तेव्हा आपण काय केले ? आपण तर त्यावेळी वयाने अगदी लहान होता. (२)
स्वायंभुव कया वृत्त्या वर्तितं ते परं वयः ।
कथं चेदमुदस्राक्षीः काले प्राप्ते कलेवरम् ॥। ३ ॥
शेष आयु तुम्ही कैसी केली व्यतित ते वदा । शेवटी मृत्युच्या वेळी कशी त्यागिलिसे तनू ॥ ३ ॥
स्वायंभुव - हे ब्रह्मपुत्रा ! - ते - तुझे - परं - पुढील - वयः - वय - कया - कोणत्या - वृत्या - वर्तमाने - वर्तितं - घालविलेस - च - आणि - काले - काळ - प्राप्ते - प्राप्त झाला असता - इदं - हे - कलेवरं - शरीर - कथं - कसे - उद्‌स्राक्षीः - टाकिलेस. ॥३॥
हे ब्रह्मपुत्रा, त्यानंतर आपले उर्वरीत आयुष्य कसे व्यतीत झाले आणि मृत्युसमयी आपण कोणत्या रीतीने आपल्या शरीराचा त्याग केला ? (३)
प्राक्कल्पविषयामेतां स्मृतिं ते सुरसत्तम ।
न ह्येष व्यवधात्काल एष सर्वनिराकृतिः ॥। ४ ॥
काळ तो संपवी सारे राहीना एक वस्तूही । तुमची पूर्वजन्मीची स्मृती कैसी न भ्रंशली ॥ ४ ॥
सुरसत्तम - हे देवश्रेष्ठा ! - एषः - हा - कालः - काल - सर्वनिराकृतिः - सर्वांचा नाश करणारा - हि - असे असतासुद्धा - एषः - हा - प्राक्कल्पविषयां - पूर्वीच्या कल्पातील - एतां - ह्या - ते - तुझ्या - स्मृतिं - आठवणीला - न व्यवधात् - आच्छादून टाकता झाला नाही. ॥४॥
देवर्षी, काळ तर सर्व वस्तूंना नष्ट करतो. असे असता काळाने आपली पूर्वकाल्पातील स्मृती कशी नाहीशी केली नाही ? (४)
नारद उवाच ।
भिक्षुभिर्विप्रवसिते विज्ञानादेष्टृभिर्मम । वर्तमानो वयस्याद्ये तत एतदकारषम् ॥। ५ ॥
नारदजी म्हणाले- संत गेले निघोनिया बोधोनी मजला परी । जगलो तरि मी सान जाता संत पुढे तसे ॥ ५ ॥
मम - माझ्या - विज्ञानादेष्‌टटभिः - विशिष्ट ज्ञानाचा उपदेश करणार्‍या - भिक्षुभिः - साधूंनी - विप्रवसिते - प्रयाण केले असता - ततः - नंतर - आदये - पहिल्या - वयसि - वयात - वर्तमानः - राहणारा - एतत् - हे - अकारषम् - करता झालो. ॥५॥
नारद म्हणाले - मला ज्ञानोपदेश करणारे महात्मे निघून गेले त्यावेळी मी लहान होतो तरी मी माझे जीवन असे व्यतीत केले. (५)
एकात्मजा मे जननी योषिन्मूढा च किङ्करी ।
मय्यात्मजेऽनन्यगतौ चक्रे स्नेहानुबंधनम् ॥। ६ ॥
होतो एकूलता एक माझ्या मातेस पुत्र मी । मूढ स्त्री अन् ती दासी आधार तो परस्परा ॥ ६ ॥
एकात्मजा - एकच आहे मुलगा जिला अशी - च - आणि - मूढां - अज्ञानी - योषित् - स्त्री - किङ्करी - दासी अशी - मे - माझी - जननी - आई - अनन्यगतौ - ज्याला दुसरा आश्रय नाही अशा - आत्मजे - पुत्र अशा - मयि - माझ्यावर - स्नेहानुबन्धनं - प्रेम संबंध - चक्रे - करिती झाली. ॥६॥
मी आईचा एकुलता एक पुत्र होतो. माझी आई एक तर स्त्री, त्यात अज्ञानी आणि शिवाय दासी होती. मलासुद्धा तिच्याशिवाय दुसरा आश्रय नव्हता. त्यामुळे तिने मला आपल्या स्नेहपाशात बांधून ठेवले होते. (६)
सास्वतंत्रा न कल्पासीद् योगक्षेमं ममेच्छती ।
ईशस्य हि वशे लोको योषा दारुमयी यथा ॥। ७ ॥
मलाच पोसण्यासाठी होती चिंतेत नित्य ती । परतंत्रा करी काय जग हे सूत्र बाहूले ॥ ७ ॥
अस्वतंत्रा - परस्वाधीन - मम - माझ्या - योगक्षेमं - निर्वाहाला - इच्छती - इच्छिणारी - सा - ती - कल्पा - समर्थ - न आसीत् - झाली नाही; - हि - कारण - यथा - जशी - दारुमयी - लाकडाची बनविलेली - योषा - बाहुली - लोकः - लोक - ईशस्य - ईश्वराच्या - वशे - स्वाधीन. ॥७॥
माझी आई माझ्या योगक्षेमाची पुष्कळ काळजी करीत असे; परंतु ती पराधीन असल्यामुळे काही करून शकत नव्हती. ज्याप्रमाणे कठपुतळी सूत्रधार नाचवील तशी नाचते, त्याप्रमाणे हे सारे जग ईश्वराच्या अधीन आहे. (७)
अहं च तद्ब्रह्मकुले ऊषिवांस्तदपेक्षया ।
दिग्देशकालाव्युत्पन्नो बालकः पञ्चहायनः ॥ ८ ॥
मातेच्या स्नेहपाशाने राहिलो द्विजवस्तिला । होतो मी पाच वर्षाचा न जाणी देश काल तो ॥ ८ ॥
च - आणि - दिग्देशकालाव्युत्पन्नः - दिशा, देश व काल ह्याचे ज्ञान नसणारा - पञ्चहायनः - पाच वर्षांचा असा - बालकः - लहान - अहं - मी - तदवेक्षया - त्याची वाट पाहत - तद्ब्रह्मकुले - त्या ब्राह्मणकुळांत - ऊषिवान् - राहिलो. ॥८॥
आईच्या स्नेहबांधनात मी त्या ब्राह्मण वस्तीतच राहिलो. मी फक्त पाच वर्षांचा असल्याने मला दिशा, देश, काळ यांविषयीचे काहीही ज्ञान नव्हते. (८)
एकदा निर्गतां गेहाद् दुहन्तीं निशि गां पथि ।
सर्पोऽदशत्पदा स्पृष्टः कृपणां कालचोदितः ॥ ९ ॥
एकदा धार काढाया माता रात्री घरातुनी । बाहेर पडली तेंव्हा वारली सर्पदंशिता ॥ ९ ॥
एकदा - एके दिवशी - कालचोदितः - कालाने आज्ञा दिलेला - पथि - व रस्त्यात - पदा - पायाने - स्पृष्टः - स्पर्शिलेला असा - सर्पः - साप - कृपणां - दीन - गेहात् - व घरातून - निर्गतां - निघालेल्या - निशि - रात्री - गां - गाईला - दुहन्ती - दोहन करणार्‍या तिला - अदशत् - डसला. ॥९॥
एक दिवस माझी आई रात्रीच्या वेळी गाईची धार काढण्यासाठी म्हणून बाहेर गेली. रस्त्यात तिचा पाय एका सापावर पडला व तो काळप्रेरित साप तिला चावला. (९)
तदा तदहमीशस्य भक्तानां शमभीप्सतः ।
अनुग्रहं मन्यमानः प्रातिष्ठं दिशमुत्तराम् ॥ १० ॥
मनी समजलो तेंव्हा भक्तांचा हितचिंतक । असे संकेत त्याचाची निघालो उत्तरेकडे ॥ १० ॥
तत् - त्या कारणास्तव - तदा - त्या वेळी - अहं - मी - भक्तानां - भक्तांच्या - शं - कल्याणाला - अभीप्सतः - इच्छिणार्‍या - ईशस्य - ईश्वराच्या - अनुग्रहं - उपकाराला - मन्यमानः - मानणारा होत्साता - उत्तरां - उत्तर - दिशं - दिशेला - प्रातिष्ठम् - गेलो. ॥१०॥
भक्तांचे कल्याण इच्छिणार्‍या भगवंतांचीच ही कृपा आहे, असे समजून मी उत्तर दिशेला निघालो. (१०)
स्फीताञ्जनपदांस्तत्र पुरग्रामव्रजाकरान् ।
खेटखर्वटवाटीश्च वनान्युपवनानि च ॥ ११ ॥ त्रधातुविचित्राद्रीन् इभभग्नभुजद्रुमान् । जलाशयान् शिवजलान् नलिनीः सुरसेविताः ॥ १२ ॥ चित्रस्वनैः पत्ररथैः विभ्रमद् भ्रमरश्रियः । नलवेणुशरस्तम्ब कुशकीचकगह्वरम् ॥ १३ ॥ एक एवातियातोऽहं अद्राक्षं विपिनं महत् । घोरं प्रतिभयाकारं व्यालोलूकशिवाजिरम् ॥ १४ ॥
मार्गी मी पाहिले देश संपन्न धन-धान्यि जे । गावे पुरे तळे वस्त्या वने नी धातु पर्वते ॥ ११ ॥ कुठे ते रानटी वृक्ष डहाळ्या तोडिल्या गजें भरल्या थंड पाण्याची पाहिली ती सरोवरे । जयात कमळे छान देवांना प्रीय नित्य जे अनेक वदती भाषा पक्षी तेथे बसोनिया ॥ १२ ॥ भुंग्यांचे गीत ऐकोनी निघालो एकटा पुढे पाहिले दूर मार्गाचे घोर वन चहूकडे । सराटे भरले काटे कुसळे वेळूही तिथे दीर्घ ऐशा वना माजी चिखलें मार्ग व्यापिला ॥ १३ ॥ कीर्रर् दाट वनामाजी घुबडे साप या परी । जीवांची पाहुनी वस्ती मनात भयची भरे ॥ १४ ॥
तत्र - तेथे - स्फीतान् - वाढलेल्या - जनपदान् - देशांना - च - आणि - पुरग्रामव्रजाकरान् - नगरे, गावे, गोठे व खाणी यांस - च - आणि - खेटखर्वटवाटीः - मोठी व लहान खेडी, वाडया ह्यांस - वनानि - अरण्यास - उपवनानि - व बागबगिच्यांस. ॥११॥
चित्रधातुविचित्राद्रीन् - अनेक प्रकारच्या चित्रविचित्र धातूंनी चित्रविचित्र दिसणार्‍या अशा पर्वतांना - इभभग्नभुजद्रुमान् - हत्तींनी मोडल्या आहेत फांदया ज्यांच्या अशा वृक्षांना - शिवजलान् - व स्वच्छ आहेत उदके ज्यात अशा - जलाशयान् - सरोवरांना - सुरसेविताः - आणि देवांनी सेविलेल्या - नलिनीः - कमलिनीना. ॥१२॥ चित्रस्वनैः - चित्रविचित्र शब्द करणार्‍या - पत्ररथैः - पंखांच्या योगाने उडणार्‍या पक्ष्यांसह - विभ्रमद्‌भ्रमरश्रियः - उडणार्‍या भुंग्यांच्या शोभांना - नलवेणुशरस्तम्बकुशकीचकगह्‌वरम् - व नल नावाचे गवत, वेळू, दर्भाचे बुंधारे, दर्भ व शब्द करणारे कळक ह्यांनी बनल्या आहेत गुहा ज्यात अशा. ॥१३॥ एकः - एकटा - एव - च - अतियातः - बराच दूर गेलेला - अहं - मी - घोरं - भयंकर - प्रतिभयाकारं - व मूर्तिमंत भयच की काय अशा - व्यालोलूकशिवाजिरम् - व सर्पादि क्रूर प्राणी, घुबड, कोल्हे ह्यांचे वसतिस्थान - महत् - अशा मोठया - विपिनं - अरण्याला - अद्राक्षं - पाहता झालो. ॥१४॥
त्या मार्गात मला धन-धान्य संपन्न असे अनेक देश, नगरे, गावे, भटक्या जमातींच्या फिरत्या वस्त्या, खेडी नद्या, पर्वताच्या रांगा, बागा उपवने आणि रंगीबेरंगी धातूंनी युक्त असे विचित्र पर्वत लागले. काही ठिकाणी वृक्ष होते. त्यांच्या मोठमोठ्या फांद्या हत्तींनी मोडून टाकल्या होत्या. मध्ये मध्ये पवित्र जलाने भरलेले जलाशय होते. तसेच देवतांनी आश्रय घेतलेली सरोवरे होती. त्यांवर पक्षी मनमोहक किलबिलाट करीत होते आणि भ्रमर गुंजारव करीत होते. हे पहात पहात मी पुढे गेलो. मी एकटाच होतो. पुष्कळसे अंतर चालून गेल्यानंतर मला एक घनदाट जगंल लागले. तिथे वेत, बांबू, गवत, दर्भ, वेळू आणि गुहा होत्या. त्या जंगलात साप अस्वले, कोल्हे असे भयानक प्राणी रहात होते. ते पाहूनच भिती वाटत होती. (११-१४)
परिश्रान्तेन्द्रियात्माहं तृट्परीतो बुभुक्षितः ।
स्नात्वा पीत्वा ह्रदे नद्या उपस्पृष्टो गतश्रमः ॥ १५ ॥
चालता फिरता देहीं थकवा पूर्ण जाहला भूका तष्णितहो झालो व्याकूळ जाहलो पहा । मिळाली सरिता मार्गी स्नान कुंडात घेतले आचम्य प्राशिले पाणी थकवा मिटला तदा ॥ १५ ॥
परिश्रान्तेन्द्रियात्मा - थकली आहे इंद्रिये व आत्मा ज्याचा असा - तृट्‌परीतः - तहानलेला - बुभूक्षितः - व भुकेलेला - अहं - मी - नदयाः - नदीच्या - ह्लदे - डोहात - स्नात्वा - आंघोळ करून - पीत्वा - व पाणी पिऊन - उपस्पृष्टः - आचमनादि केलेला असा - गतश्रमः - श्रमरहित झालो. ॥१५॥
चालून चालून माझे शरीर आणि सर्व अवयव थकून गेले. मला खूप तहान लागली. भूक तर लागली होतीच. तेथे एक नदी होती. त्या नदीच्या कुंडात मी स्नान केले. आचमन करून पाणी प्यालो. त्यामुळे माझा थकवा नाहीसा झाला. (१५)
तस्मिन्निर्मनुजेऽरण्ये पिप्पलोपस्थ आश्रितः ।
आत्मनात्मानमात्मस्थं यथाश्रुतमचिन्तयम् ॥ १६ ॥
निर्जनी त्या वनामध्ये पिंपळा खालि बैसुनी । लाविले ध्यान ईशात जसे संते प्रबोधिले ॥ १६ ॥
तस्मिन् - त्या - निर्मनुजे - निर्जन अशा - अरण्ये - अरण्यात - पिप्पलोपस्थे - पिंपळाच्या झाडाखाली - आश्रितः - बसलेला - यथाश्रुतं - शास्त्रात सांगितल्याप्रमाणे - आत्मस्थ - हृदयात राहणार्‍या - आत्मानं - आत्म्याबद्दल - आत्मना - आत्म्याच्याच योगाने - अचिन्तयम् - चिंतन करू लागलो. ॥१६॥
त्या निर्मनुष्य अरण्यात एका पिंपळाच्या झाडाखाली मी आसन घालून बसलो. त्या महात्म्यांच्याकडून मी जसे ऐकले होते, त्याप्रमाणे हृदयस्थ परमात्म्याच्या स्वरूपाचे मी मनोमन ध्यान करू लागलो. (१६)
ध्यायतश्चरणांभोजं भावनिर्जितचेतसा ।
औत्कण्ठ्याश्रुकलाक्षस्य हृद्यासीन्मे शनैर्हरिः ॥ १७ ॥
भक्तिने ढळले अश्रू हरी तै प्रगटे पुढे । भक्ति भाववशे चित्ते ध्यायिले श्रीपदांबुजा ॥ १७ ॥
भावनिर्जितचेतसा - भक्तीने वश केलेल्या अंतःकरणाने - चरणाम्भोजं - पादकमलाला - ध्यायतः - चिन्तणार्‍या - औत्कण्‌ठयाश्रुकलाक्षस्य - व उत्कंठेने ज्याच्या डोळ्यांतून अश्रू वाहत आहेत अशा - मे - माझ्या - हृदि - अंतःकरणात - हरिः - परमेश्वर - शनैः - हळूहळू - आसीत् - प्रकट झाला. ॥१७॥
भक्तिभावपूर्वक भगवंतांच्या चरण-कमलांचे ध्यान करू लागताच भगवत्प्राप्तीच्या उत्कट इच्छेने माझ्या डोळ्यांतून अश्रूधारा वाहू लागल्या आणि हृदयात हळू हळू भगवंत प्रगट झाले. (१७)
प्रेमातिभरनिर्भिन्न पुलकाङ्गोऽतिनिर्वृतः ।
आनंदसंप्लवे लीनो नापश्यमुभयं मुने ॥ १८ ॥
आनंदपूर्ण भावाने रोमरोमहि हर्षला । लहरीत अशा शांत डुंबलो भान ना उरे ॥ १८ ॥ - प्रेमातिभरनिर्भिन्नपुलकाङगः - प्रेमाच्या अधिक भारामुळे ज्याच्या अंगातून रोमांच बाहेर पडले आहेत असा - अतिनिर्वृतः - व अत्यंत सुखी झालेला - आनन्दसंप्लवे - आणि आनंदाच्या पुरात - लीनः - गढलेला - उभयं - दोन्ही - न अपश्यम् - न पाहता झालो. ॥१८॥
व्यासमुनी ! प्रेमभावाचा अत्यंत उद्रेक झाल्याने माझे सर्वांग पुलकित झाले. हृदय अत्यंत शांत झाले. त्या आनंदाच्या पुरात मी असा बुडून गेलो की, मला माझे आणि ध्येयवस्तूचेही भान राहिले नाही. (१८)
रूपं भगवतो यत्तन् मनःकान्तं शुचापहम् ।
अपश्यन् सहसोत्तस्थे वैक्लव्याद् दुर्मना इव ॥ १९ ॥
रूप ते सांगणे कैसे शोकनाशी अतिप्रिय । पूर्ण ना पाहता त्याला उठोनी राहिलो उभा ॥ १९ ॥
यत् - जे - मनःकान्तं - मनाला प्रिय वाटणारे - शुचापहं - शोकाचा नाश करणारे - भगवतः - परमेश्वराचे - रूपं - स्वरूप - तत् - ते - अपश्यन् - न पाहणारा - दुर्मनाः - खिन्न - इव - सारखा - सहसा - एकाएकी - वैल्कव्यात् - अस्वस्थ होऊन - उत्तस्थे - उठून उभा राहिलो. ॥१९॥
भगवंतांचे ते अनिर्वचनीय रूप सर्व प्रकारच्या शोकांचे नाश करणारे आणि मनाला अत्यंत भावणारे असे होते. ते एकाएकी दिसेनासे झाल्याने मी दुःखी झालो. आणि निराश होऊन आसनावरून उठून उभा राहिलो. (१९)
दिदृक्षुस्तदहं भूयः प्रणिधाय मनो हृदि ।
वीक्षमाणोऽपि नापश्यं अवितृप्त इवातुरः ॥ २० ॥
पुन्हा मी पाहु गेलो तो पुन्हा ना दिसला कधी । लाविले जरि मी ध्यान तरी अतृप्त राहिलो ॥ २० ॥
अवितृप्तः - तृप्त न झालेल्या - आतुरः - भ्रमिष्ट अशा - इव - प्रमाणे - भूयः - पुनः - तत् - ते - दिदृक्षुः - पाहण्यास इच्छिणारा - अहं - मी - हृदि - हृदयात - मनः - मन - प्रणिधाय - स्थिर करून - वीक्षमाणः - पाहत असता - अपि - सुद्धा - न अपश्यम् - पाहता झालो नाही. ॥२०॥
मला पुन्हा त्या स्वरूपाच्या दर्शनाची इच्छा होती; परंतु मन हृदयात स्थिर करून पुन्हा पुन्हा प्रयत्न करूनही मी ते स्वरूप पाहू शकलो नाही. मी अतृप्त असल्याने व्याकूळ झाल्यासारखा झालो होतो. (२०)
एवं यतन्तं विजने मामाहागोचरो गिराम् ।
गंभीरश्लक्ष्णया वाचा शुचः प्रशमयन्निव ॥ २१ ॥
वन वनी फिरलो तेव्हा ध्यास माझा बघोनिया । अपार वाणिने बोले गंभीर मधुराक्षरे ॥ २१ ॥
गिरां - वाणीच्या - अगोचरः - संचारास अप्राप्य असा ईश्वर - गंभीरश्लक्ष्णया - गंभीर व मधुर अशा - वाचा - वाणीने - शुचः - शोकाला - प्रशमयन् - दूर करणारा - इव - असाच की काय - एवं - याप्रमाणे - विजने - एकांतामध्ये - यतन्तं - प्रयत्न करणार्‍या - मां - मला - आह - म्हणाला. ॥२१॥
अशा प्रकारे निर्जन वनात मला प्रयत्न करताना पाहून वाणीला विषय न होणारे स्वतः भगवंत धीरगंभीर आणि मधुर वाणीने माझा शोक नाहीसा करीत मला म्हणाले. (२१)
हन्तास्मिन् जन्मनि भवान् मा मां द्रष्टुमिहार्हति ।
अविपक्वकषायाणां दुर्दर्शोऽहं कुयोगिनाम् ॥ २२ ॥
खेद की न तुला होय या जन्मी मम दर्शन । संपल्या वासना ज्यांच्या योग्यांना त्याहि दुर्लभ ॥ २२ ॥
हन्त - अरेरे ! - भवान् - आपण - अस्मिन् - ह्या - जन्मनि - जन्मात - इह - येथे - मां - मला - द्रष्टुं - पाहण्याला - न अर्हति - योग्य नाही. - अहं - मी - अविपक्वकषायाणां - ज्यांची पापे समूळ नाहीशी झाली नाहीत अशा - कुयोगिनां - अपूर्ण योग्यांच्या - दुर्दर्शः - दृष्टीस पडण्यास कठीण. ॥२२॥
खेदाची गोष्ट म्हणजे तू या जन्मात माझे दर्शन करू शकणार नाहीस. ज्यांच्या वासना पूर्णतया नाहीशा झाल्या नाहीत, त्या अपरिपक्व योगी लोकांना माझे दर्शन अत्यंत दुर्लभ आहे. (२२)
सकृद् यद् दर्शितं रूपं एतत्कामाय तेऽनघ ।
मत्कामः शनकैः साधु सर्वान् मुञ्चति हृच्छयान् ॥ २३ ॥
निष्पाप बालका तूते करण्या जागृती मनी । कळा ही दाविली ऐशी वासना साध त्यागिती ॥ २३ ॥
अनघ - हे निष्पाप ! - यत् - जे - रूपं - स्वरूप - सकृत् - एकदा - दर्शितं - दाखविले - एतत् - हे - ते - तुझ्या - कामाय - प्रीतीकरिता - मत्कामः - माझ्यावर प्रेम करणारा - साधुः - सत्पुरुष - सर्वान् - संपूर्ण - हृच्छयान् - कामांना - शनकैः - हळूहळू - मुञ्चति - टाकतो. ॥२३॥
हे निष्पाप बालका, तुझ्या हृदयात मला प्राप्त करण्याची जिज्ञासा जागृत करण्यासाठी म्हणून मी तुला एक वेळ माझ्या रूपाची झलक दाखविली. मला प्राप्त करण्याची आकांक्षा असलेले साधक आपल्या हृदयातील सर्व वासनांचा हळूहळू त्याग करतात. (२३)
सत्सेवयाऽदीर्घया ते जाता मयि दृढा मतिः ।
हित्वावद्यमिमं लोकं गन्ता मज्जनतामसि ॥ २४ ॥
अल्पशा संतसेवेने तूं माझ्यात स्थिरावला । मलीन सोड हा देह माझा तू हो सखाप्रिय ॥ २४ ॥
अदीर्घया - थोडया - सत्सेवया - साधूंच्या सेवेने - ते - तुझी - मतिः - बुद्धी - मयि - माझ्यावर - दृढा - बळकट - जाता - झाली. - अवदयं - निंदय अशा - इमं - ह्या - लोकं - लोकाला - हित्वा - सोडून - मज्जनतां - माझ्या भक्तपणाला - गन्ता - जाणारा - असि - आहेस. ॥२४॥
संतांच्या अल्पकाळ केलेल्या सेवेमुळे तुझी चित्तवृत्ती माझ्यामध्ये स्थिर झाली. तू आता या मलीन शरीराला सोडून माझा पार्षद होशील. (२४)
मतिर्मयि निबद्धेयं न विपद्येत कर्हिचित् ।
प्रजासर्गनिरोधेऽपि स्मृतिश्च मदनुग्रहात् ॥ २५ ॥
माझ्याची स्वरुपाचा तू ध्यास ना सोडिसी कधी । प्रलयी बुडली सृष्टी तरी तू स्मरशी मला ॥ २५ ॥
मयि - माझ्यावर - निबद्धा - स्थिर झालेली - इयं - ही - मतिः - बुद्धि - कर्हिचित् - कधीही - न विपदयेत - नाश पावणार नाही. - च - आणि - प्रजासर्गनिरोधे - जगाची उत्पत्ति व नाश झाला असता - अपि - सुद्धा - मदनुग्रहात् - माझ्याच कृपेने - स्मृतिः - आठवण राहील. ॥२५॥
मला प्राप्त करण्याचा तुझा हा दृढ निश्चय कदापि ढळणार नाही. सृष्टीचा प्रलय झाल्यानंतरही माझ्या कृपेने तुझी स्मृती टिकून राहील. (२५)
(इंद्रवंशा)
एतावदुक्त्वोपरराम तन्महद् भूतं नभोलिङ्गमलिङ्गमीश्वरम् । अहं च तस्मै महतां महीयसे शीर्ष्णावनामं विदधेऽनुकंपितः ॥ २६ ॥
(इंद्रवज्रा) आकार ज्याचा नभमंडलैसा शक्ती परा तो मग गप्प झाला । त्याचा असा भाव धरोनि चित्ती त्या श्रेष्ठ ईशा प्रणिपात केला ॥ २६ ॥
एतावत् - एवढेच - उक्त्वा - बोलून - तत् - ते - नभोलिङ्‌गं - आकाशस्वरूप - अलिङ्‌गं - निराकार - ईश्वरं - ऐश्वर्यसंपन्न - महत् - मोठे - भूतं - उत्पन्न झालेले भाषण - उपरराम - बंद झाले. - च - आणि - अनुकम्पितः - दयेस पात्र झालेला - अहं - मी - महतां - मोठयात - महीयसे - मोठया पूज्य अशा - तस्मै - त्याला - शीर्ष्णा - मस्तकाने - अवनामं - नमन - विदधे - केले. ॥२६॥
आकाशासारखा अव्यक्त असणारा, सर्व शक्तिमान महान परमात्मा इतके बोलून स्तब्ध झाला. त्याच्या त्या कृपेची अनुभव घेऊन मी त्या सर्वश्रेष्ठ अशा भगवंतांना मस्तक लववून नमस्कार केला. (२६)
नामान्यनन्तस्य हतत्रपः पठन्
गुह्यानि भद्राणि कृतानि च स्मरन् । गां पर्यटन् तुष्टमना गतस्पृहः कालं प्रतीक्षन् विमदो विमत्सरः ॥ २७ ॥
सोडोनि लज्जा तदनंतरे ती गुह्या पवित्रा मधूरा हरीची । केली कथा कीर्तनि ध्यान चांग प्रतिक्षिता काळ जगात हिंडे ॥ २७
हतत्रपः - वेडापिसा असा - अनन्तस्य - परमेश्वराची - नामानि - नावे - पठन् - उच्चारणारा - च - आणि - गुह्यानि - गूढ म्हणजे गुप्त - भद्राणि - व कल्याण करणारी अशी - कृतानि - कृत्ये - स्मरन् - स्मरणारा - तुष्टमनाः - आनंदित असा - गतस्पृहः - निरिच्छ - विमदः - गर्वरहित - विमत्सरः - व मत्सररहित असा - कालं - काळाला - प्रतीक्षन् - पाहणारा म्हणजे वाट पाहणारा - गां - पृथ्वीवर - पर्यटन् - फिरणारा झालो. ॥२७॥
त्या वेळेपासून मी लज्जा, संकोच सोडून भगवंतांच्या अत्यंत रहस्यमय अशा मंगल नामाचे कीर्तन करीत त्यांच्या चरित्राचे स्मरण करू लागलो. उच्छा आकांक्षा आणि मद मत्सर माझ्या हृदयातून अगोदरच नाहीसे झाले होते. आता मी आनंदाने मृत्यूची प्रतीक्षा करीत पृथ्वीवर भ्रमण करू लागलो. (२७)
(अनुष्टुप्)
एवं कृष्णमतेर्ब्रह्मन् असक्तस्यामलात्मनः । कालः प्रादुरभूत्काले तडित्सौदामनी यथा ॥ २८ ॥
(अनुष्टुप) हॄदयो हे असे झाले शुद्ध त्याच्याकृपे मुळे । आसक्ति मिटल्या सर्व एक कृष्णचि ध्यायिला । आकस्मात क्षणीं गेलो देहास त्यजुनी पदा ॥ २८ ॥
ब्रह्मन् - हे ब्राह्मणा ! - एवं - याप्रमाणे - कृष्णमतेः - परमेश्वराचे ठिकाणी ज्याची बुद्धि आहे अशा - असक्तस्य - व आसक्ति न ठेवणार्‍या म्हणजे संगरहित अशा - अमलात्मनः - शुद्धान्तःकरणाच्या - यथा - जशी - काले - योग्य वेळी - सौदामनी - मेघापासून उत्पन्न होणारी - तडित् - वीज - कालः - मृत्यू - प्रादुरभूत् - उत्पन्न झाला. ॥२८॥
अशाप्रकारे भगवंतांच्या कृपेने माझे हृदय शुद्ध झाले, आसक्ती नाहीशी झाली आणि मी श्रीकृष्णपरायण झालो. आकाशात एकाएकी वीज चमकावी, त्याप्रमाणे योग्य समयी मला मृत्यू आला. (२८)
प्रयुज्यमाने मयि तां शुद्धां भागवतीं तनुम् ।
आरब्धकर्मनिर्वाणो न्यपतत् पांचभौतिकः ॥ २९ ॥
मिळाले भगवद्‌रूप गळाले पाचदेहही । त्या पूर्वी जळले सारे कर्म प्रारब्ध ते पहा ॥ २९ ॥
मयि - मी - तां - त्या - शुद्धां - शुद्ध अशा - भागवतीं - भगवंतासंबंधी - तनुं - शरीराला - प्रयुज्यमाने - जाऊन मिळालो असता - आरब्धकर्मनिर्वाणः - प्रारब्धविषयक कर्मातच सुख मानणारा - पाञ्चभौतिकः - पंचमहाभूतांपासून उत्पन्न झालेला देह - न्यपतत् - पडला. ॥२९॥
माझी प्रारब्धकर्मे संपल्यानंतर मला शुद्ध भगवत्-पार्षद-शरीर प्राप्त होण्याची वेळ आली, तेव्हा माझे पंचमहाभूतांनी बनलेले शरीर पडले. (२९)
कल्पान्त इदमादाय शयानेऽम्भस्युदन्वतः ।
शिशयिषोरनुप्राणं विविशेऽन्तरहं विभोः ॥ ३० ॥
एकार्णवात भगवान् कल्पाच्या अंति झोपतो । झोपता मोडूनी सृष्टी गेलो श्वासी तया पहा ॥ ३० ॥
कल्पान्ते - कल्पाच्या शेवटी म्हणजे प्रलयकाळी - इदं - हे - आदाय - घेऊन - उदन्वतः - समुद्राच्या - अम्भसि - उदकात - शयाने - निद्रावस्थेत - शिशयिषोः - निजण्याची इच्छा करणार्‍या - विभोः - परमेश्वराच्या - अन्तः - आत - अहं - मी - अनुप्राणं - श्वासोच्छ्‌वासाबरोबर - विविशे - शिरलो. ॥३०॥
कल्पाच्या अंती जेव्हा भगवान नारायणांनी प्रलयकालीन समुद्रात शयन करण्याचे ठरविले, त्यावेळी ब्रह्मदेव त्यांच्या हृदयात शयन करण्याच्या इच्छेने ही सारी सृष्टी स्वतः मध्ये विलीन करून प्रवेश करू लागले, तेव्हा त्यांच्या श्वासाबरोबर मीही त्यांच्या हृदयात प्रवेश केला. (३०)
सहस्रयुगपर्यन्ते उत्थायेदं सिसृक्षतः ।
मरीचिमिश्रा ऋषयः प्राणेभ्योऽहं च जज्ञिरे ॥ ३१ ॥
गेले हजार चौयुग ब्रह्माने सृष्टि इच्छिता । त्याच्या श्वासातुनी मी नी मरिचादिक जन्मलो ॥ ३१ ॥
सहस्रयुगपर्यन्ते - हजार महायुगे गेल्यानंतर - उत्थाय - उठून - इदं - हे - सिसृक्षतः - उत्पन्न करण्याची इच्छा करणार्‍याच्या - प्राणेभ्यः - प्राणांपासून म्हणजे इंद्रियांपासून - मरीचिमिश्राः - मरीचि आहे मुख्य ज्यात असे - ऋषयः - ऋषि - च - आणि - अहं - मी - जज्ञिरे - उत्पन्न झाले. ॥३१॥
एक हजार चतुर्युगी संपल्यानंतर जेव्हा ब्रह्मदेव जागे झाले आणि त्यांनी सृष्टी निर्माण करण्याची इच्छा केली, तेव्हा त्यांच्या इंद्रियांतून मरीची आदी ऋषींसह मीही प्रगट झालो. (३१)
अंतर्बहिश्च लोकान् त्रीन् पर्येम्यस्कन्दितव्रतः ।
अनुग्रहात् महाविष्णोः अविघातगतिः क्वचित् ॥ ३२ ॥
तेव्हा पासोनि मी नित्य हिंडतो जगीं । व्रत हे भगवत् भक्ती त्रिलोकी गात मी फिरे ॥ ३२ ॥
महाविष्णोः - मोठया सर्वव्यापी विष्णूच्या - अनुग्रहात् - कृपेने - क्वचित् - कोठेही - अविघातगतिः - अकुंठित गति - अस्कंदितव्रतः - व अस्खलितव्रताचा असा - अंतः - आत - च - आणि - बहिः - बाहेर - त्रीन् - तीन - लोकान् - लोकांना - पर्येमि - जातो. ॥३२॥
तेव्हापासून भगवंतांच्या कृपेने मी वैकुंठादी तिन्ही लोकांच्या आत आणि बाहेर निर्धास्तपणे संचार करीत असतो. भगवद्‌भजन हे माझ्या जीवनाचे व्रत असून ते अखंडपणे चालू असते. (३२)
देवदत्तामिमां वीणां स्वरब्रह्मविभूषिताम् ।
मूर्च्छयित्वा हरिकथां गायमानश्चराम्यहम् ॥ ३३ ॥
स्वरांनी भूषिता वीणा जी देवे दिधली मला । तारा या छेडिता गातो फिरतो मी जगत्रय ॥ ३३ ॥
अहं - मी - स्वरब्रह्मविभूषितां - नादब्रह्माने शोभणार्‍या - इमां - ह्या - देवदत्तां - परमेश्वराने दिलेल्या म्हणूनच देवदत्त नाव असणार्‍या - वीणां - वीणेला - मूर्च्छयित्वा - मूर्च्छनादिरागाने युक्त करून म्हणजे रागपूर्वक वाजवून - हरिकथां - भगवंताच्या कथा - गायमानः - गातगात - चरामि - भटकतो. ॥३३॥
भगवंतांनी या स्वरब्रह्मविभूषित [सारेगमपधनी या सात स्वरांना ब्रह्मरूप मानले जाते.] वीणेवर तान छेडीत मी त्यांच्या लीलांचे गायन करीत सर्वत्र संचार करतो. (३३)
प्रगायतः स्ववीर्याणि तीर्थपादः प्रियश्रवाः ।
आहूत इव मे शीघ्रं दर्शनं याति चेतसि ॥ ३४ ॥
जेंव्हा मी कीर्तनीं गातो तेव्हा तो गमतो प्रिय । तीर्थदुर्गम ते पाय स्मरता हृदयीं दिसे ॥ ३४ ॥
स्ववीर्याणि - आपले पराक्रम - प्रगायतः - गाणार्‍या - मे - माझ्या - चेतसि - अंतःकरणात - तीर्थपादः - पवित्र आहेत पाय ज्याचे असा - प्रियश्रवाः - व प्रिय आहे कीर्ती ज्याची असा परमेश्वर - आहूतः - बोलावल्या - इव - सारखा - शीघ्रं - लवकर - दर्शनं - दृष्टीला - याति - प्राप्त होतो म्हणजे दिसतो. ॥३४॥
ज्यांच्या चरणकमलातून सर्व तीर्थांचा उगम होतो, आणि ज्यांचे यशोगान करणे मला अत्यंत प्रिय आहे, ते भगवंत, मी जेव्हा त्यांच्या लीलांचे गायन करू लागतो, तेव्हा बोलाविल्याप्रमाणे लगेच माझ्या हृदयात येऊन मला दर्शन देतात. (३४)
एतद्ध्यातुरचित्तानां मात्रास्पर्शेच्छया मुहुः ।
भवसिन्धुप्लवो दृष्टो हरिचर्यानुवर्णनम् ॥ ३५ ॥
गुंतता चित्त भोगात तयाला सोडवी कथा । तराया पार ही नौका बोलतो प्रचिती अशी ॥ ३५ ॥
हि - कारण - मात्रास्पर्शेच्छया - विषयवासनेच्या इच्छेने - मुहुः - वारंवार - आतुरचित्तानां - दुःखित अंतःकरणाच्यांस - एतत् - हे - हरिचर्यानुवर्णनम् - भगवत्पराक्रमांचे वर्णन - भवसिन्धुप्लवः - संसारसमुद्रातील नौका - दृष्टः - दर्शित केली आहे. ॥३५॥
ज्यांचे चित्त नेहमी विषय-भोगाच्या कामनेने आतुर झालेले असते, त्यांच्यासाठी, भगवंतांच्या लीलांचे कीर्तन, संसारसागरातून पार होण्याचे जहाज आहे, हा माझा स्वतःचा अनुभव आहे. (३५)
यमादिभिर्योगपथैः कामलोभहतो मुहुः ।
मुकुंदसेवया यद्वत् तथात्माद्धा न शाम्यति ॥ ३६ ॥
कामघायाळ लोभीही कृष्णसेवेत शांत हो । योग कर्मे कधी नाही अशी शांति मिळे तया ॥ ३६ ॥
मुहुः - वारंवार - कामलोभहतः - कामाने व लोभाने पीडीत झालेला - आत्मा - जीव - यव्दत् - ज्याप्रमाणे - मुकुन्दसेवया - परमेश्वराच्या सेवेने - तथा - त्याप्रमाणे - यमादिभिः - यम आहे मुख्य ज्यात अशा - योगपथैः - योगमार्गांनी - अद्धा - साक्षात् - न शाम्यति - शान्त होत नाही. ॥३६॥
काम आणि लोभाच्या तडाख्याने वारंवार विदीर्ण झालेले हृदय श्रीकृष्णसेवेने जसे प्रत्यक्ष शांतीचा अनुभव करते, तशी यम-नियम आदी योगमार्गांनी शांती प्राप्त होत नाही. (३६)
सर्वं तदिदमाख्यातं यत्पृष्टोऽहं त्वयानघ ।
जन्मकर्मरहस्यं मे भवतश्चात्मतोषणम् ॥ ३७ ॥
व्यासजी तुम्हि निष्पाप पुसले तुम्हि जे मला । जन्म नी साधना यांचे साक्षात्कारी नि गुह्य हे ॥ ३७ ॥
अनघ - हे निष्पापा - यत् - जे - त्वया - तुझ्याकडून - अहं - मी - पृष्टः - विचारला गेलो - तत् - ते - सर्वं - सर्व - भवतः - आपल्या - आत्मतोषणं - आत्म्याला संतुष्ट करणारे - रहस्यं - गुप्त असे - मे - माझे - इदं - हे - जन्म - जन्म - च - आणि - कर्म - कर्म - आख्यातं - सांगितले. ॥३७॥
हे व्यासमुनी, आपण निष्पाप आहात. आपण मला जे विचारले होते, ते सर्व माझ्या जन्म आणि साधनेचे रहस्य आणि आपल्या संतोषप्राप्तीचा उपाय मी सांगितला. (३७)
सूत उवाच ।
एवं संभाष्य भगवान् नारदो वासवीसुतम् । आमंत्र्य वीणां रणयन् ययौ यादृच्छिको मुनिः ॥ ३८ ॥
सूतजी म्हणाले - देवर्षि बोलुनी ऐसे व्यासानुमतिने पुढे । वीणा छेडीत स्वच्छंदे अंतर्धानहि पावले ॥ ३८ ॥
एवं - याप्रमाणे - भगवान् - षड्‌गुणैश्वर्यसंपन्न असा - यादृच्छिकः - स्वच्छंदाने फिरणारा - नारदः - नारद - मुनिः - ऋषि - वासवीसुतं - सत्यवतीच्या मुलाला म्हणजे व्यासांना - संभाष्य - सांगून - आमंत्र्य - निरोप घेऊन - वीणां - वीणेला - रणयन् - वाजविणारा असा - ययौ - गेला. ॥३८॥
सूत म्हणाले - देवर्षी नारदांनी व्यासांना अशा प्रकारे सांगितले आणि त्यांची अनुमती घेऊन, वीणा वाजवीत, स्वच्छंदाने विचरण करण्यासाठी ते निघून गेले. (३८)
अहो देवर्षिर्धन्योऽयं यत्कीर्तिं शार्ङ्गधन्वनः ।
गायन्माद्यन्निदं तंत्र्या रमयत्यातुरं जगत् ॥ ३९ ॥ इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां प्रथमस्कन्धे व्यासनारदसंवादे षष्ठोऽध्यायः ॥। ६ ॥
अहो नारद ते धन्य शारंग्‌पाणी विणेवरी । गाताना डुंबती मोदी तप्ताना मोदिती जगी ॥ ३९ ॥ ॥ इति श्रीमद्‍भागवती महापुराणी पारमहंसी संहिता ॥ विष्णुदास वसिष्ठ समश्लोकी मराठी रूपांतर ॥ ॥ सहावा अध्याय हा ॥ १ ॥ ६ ॥ हरिः ॐ तत्सत श्री कृष्णार्पणमस्तु ॥
अहो - काय हो ! - अयं - हा - देवर्षिः - नारद ऋषि - धन्यः - धन्य होय. - यत् - ज्या कारणास्तव - शाङ्‌र्गधन्वनः - परमेश्वराच्या - कीर्तिं - यशाला - गायन् - गाणारा - मादयन् - आनंदित होत्साता - तंत्र्या - वीणेच्या योगाने - आतुरं - पीडीलेल्या - इदं - ह्या - जगत् - जगाला - रमयति - रमवितो. ॥३९॥
अहो, हे देवर्षी नारद धन्य आहेत. कारण शारङ्‌पाणी भगवंतांची कीर्ति आपल्या वीणेवर गाऊन ते स्वतः आनंदमग्न तर होतातच; पण त्याचबरोबर त्रितापांनी पोळलेल्या या जगालाही आनंदित करतात. (३९)
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां |