|
|
|
श्रीमद् भागवत पुराण
महर्षे व्यासस्य अपरितोषः, तदाश्रम देवर्षि नारदस्य आगमनं च - महर्षी व्यासांचा असंतोष - संहिता - अन्वय - अर्थ समश्लोकी - मराठी
व्यास उवाच ।
(अनुष्टुप्) इति ब्रुवाणं संस्तूय मुनीनां दीर्घसत्रिणाम् । वृद्धः कुलपतिः सूतं बह्‌वृचः शौनकोऽब्रवीत् ॥ १ ॥
व्यासजी म्हणाले - ( अनुष्टुप ) त्या दीर्घकाल सत्रात ज्ञानवृद्ध कुलोपती । ऋग्वेदी शौनको यांनी सूत यांना प्रशंसिले ॥ १ ॥
व्यासः - व्यास - उवाच - म्हणाले - दीर्घसत्रिणां - पुष्कळ काळपर्यंत यज्ञ करणार्‍या - मुनीनां - ऋषीमध्ये - वृद्धः - वडील - कुलपतिः - ऋषिसमुदायात मुख्य - बह्‌वृचः - ऋग्वेदी - शौनकः - शौनक - इति - याप्रमाणे - ब्रुवाणं - बोलणार्‍या - सूतं - सूताला - संस्तूय - स्तवून - अब्रवीत् - बोलला. ॥१॥
व्यास म्हणाले - त्या दीर्घकालीन सत्रात सहभाग घेतलेल्या मुनींमध्ये ऋग्वेदी, विद्या-वयोवृद्ध कुलपती शौनकांनी याप्रमाणे सांगणार्‍या सूतांची प्रशंसा केली आणि म्हटले. (१)
शौनक उवाच ।
सूत सूत महाभाग वद नो वदतां वर । कथां भागवतीं पुण्यां यदाह भगवान् शुकः ॥ २ ॥
शौनकाजी म्हणाले - भाग्यवंत तुम्ही सूता वक्त्यात पुरुषोत्तम । कथा भागवती पुण्या शुकांची मज सांगणे ॥ २ ॥
शौनकः - शौनक - उवाच - बोलला - महाभाग - अहो भाग्यवंता ! - वदतां - अहो वक्त्यांच्यांत - वर - श्रेष्ठ ! - सूत सूत - अहो सूत, अहो सूत ! - भगवान् - षड्‌गुणैश्वर्यसंपन्न - शुकः - शुक - यत् - जे - आह - बोलला अशा - पुण्यां - पुण्यकारक व - भागवतीं - भगवंतासंबंधी - कथां - कथेला - नः - आम्हास - वद - सांगा. ॥२॥
शौनक म्हणाले - वक्त्यांत श्रेष्ठ असणारे सूत महोदय ! जी कथा भगवान श्रीशुकांनी सांगितली, ती भगवंतांची पुण्यमय कथा आपण आम्हांला सांगावी. (२)
कस्मिन् युगे प्रवृत्तेयं स्थाने वा केन हेतुना ।
कुतः सञ्चोदितः कृष्णः कृतवान् संहितां मुनिः ॥ ३ ॥
ही कथा घडली केंव्हा कोठे नी काय कारणे । कृष्णद्वैपायने ही कां लिहिली संहिता अशी ॥ ३ ॥
इयं - ही - कस्मिन् - कोणत्या - युगे - युगात - वा - किंवा - स्थाने - ठिकाणी - केन - कोणत्या - हेतुना - कारणास्तव - प्रवृत्ता - सुरू झाली - कुतः - कोणाकडून - संचोदितः - प्रेरणा केलेला - मुनिः - मननशील - कृष्णः - व्यास - संहितां - ग्रंथाला - कृतवान् - करिता झाला. ॥३॥
ही कथा कोणत्या युगात, कोणत्या ठिकाणी आणि कोणत्या हेतूने झाली होती ? मुनिवर व्यासांनी कोणाच्या प्रेरणेने ही संहिता निर्माण केली ? (३)
तस्य पुत्रो महायोगी समदृङ् निर्विकल्पकः ।
एकान्तमतिः उन्निद्रो गूढो मूढ इवेयते ॥ ४ ॥
समदर्शी शुक पुत्रा व्यासांनी स्थिर पाहता । लपून राहिला तेव्हा किंचित् अज्ञानि भासला ॥ ४ ॥
तस्य - त्याचा - पुत्रः - मुलगा - महायोगी - मोठा योगी - समदृक् - समदृष्टी - निर्विकल्पकः - भेदभावरहित - एकांतमतिः - अव्दैतबुद्धि असणारा - उन्निद्रः - निद्रारहित अर्थात ज्ञानी - गूढः - अप्रसिद्ध - मूढः - मूर्ख - इव - सारखा - ईयते - भासतो. ॥४॥
त्यांचे पुत्र शुकदेव महान योगी, समदृष्टी असलेले, आपपरभावरहित, संसारनिद्रेतून जागे झालेले आणि नेहमी परमात्म्यात स्थित असतात. त्यांनी हे भाव झाकून ठेवलेले असल्याने ते वेड्यासारखे भासतात. (४)
(वसंततिलका)
दृष्ट्वानुयान्तमृषिमात्मजमप्यनग्नं देव्यो ह्रिया परिदधुर्न सुतस्य चित्रम् । तद्‌वीक्ष्य पृच्छति मुनौ जगदुस्तवास्ति स्त्रीपुम्भिदा न तु सुतस्य विविक्तदृष्टेः ॥ ५ ॥ (अनुष्टुप्) कथमालक्षितः पौरैः संप्राप्तः कुरुजाङ्गलान् । उन्मत्तमूकजडवद् विचरन् गजसाह्वये ॥ ६ ॥
( वसंत तिलका ) संन्यास इच्छि मनि पुत्र निघे वनासी पाहोनी नग्न ललना वसने न लेल्या । ज्या पोहती नि बघती मग व्यासजींना लाजोनि उत्तर दिले तुज भेद आहे ॥ ५ ॥ (अनुष्टुप) कुरुजांगल देशात वेड्याच्यापरि हा फिरे । हस्तिनापूरच्या लोके कसे ओळखिले तया ॥ ६ ॥
आत्मजं - पुत्राला - अनुयान्तं - अनुसरणार्‍या - अनग्नं - नग्न नव्हे अशा - अपि - सुद्धा - ऋषिं - ऋषीला - दृष्ट्वा - पाहून - देव्यः - देवस्त्रिया - ल्हिया - लाजून - परिदधुः - वस्त्रे नेसल्या - सुतस्य - पुत्राच्या पुढे - न - नाही - तत् - ते - चित्रं - आश्चर्य - वीक्ष्य - पाहून - मुनौ - ऋषी - पृच्छति - विचारीत असता - जगदुः - बोलल्या - तव - तुझ्यामध्ये - स्त्रीपुभिदा - स्त्री-पुरुषभेद - अस्ति - आहे - विविक्तदृष्टेः - विचारदृष्टीच्या - सुतस्य - मुलाच्यात - तु - तर - न - नाही. - कुरुजाङ्गलान् - कुरुजांगलदेशांना - संप्राप्तः - प्राप्त झालेला - उन्मत्तमूकजडवत् - दारुडयासारखा, मुक्यासारखा व जडासारखा - गजसाह्‌यये - हस्तिनापुरात - विचरन् - फिरणारा - पौरैः - शहरवासी लोकांनी - कथं - कसा - आलक्षितः - पाहिला. ॥५-६॥
संन्यास घेण्यासाठी वनात जाणार्‍या पुत्राच्या पाठोपाठ जेव्हा व्यासमुनी जाऊ लागले, त्यावेळी सरोवरात स्नान करणार्‍या तरुण स्त्रियांनी नग्नावस्थेतील शुकांना पाहून आपण वस्त्र धारण केले नाही. परंतु वस्त्रे नेसलेल्या व्यासांना पाहून मात्र लज्जेने वस्त्रे धारण केली. हे आश्चर्य पाहून व्यासांनी कारण विचारल्यावर त्या स्त्रिया म्हणाला की, "आपल्या दृष्टीत जो स्त्री-पुरुष भेद आहे, तो आपल्या पुत्राच्या शुद्ध दृष्टीत नाही." (५) कुरुजांगल देशातील हस्तिनापुरास जाऊन ते शुकदेव वेडसर, मुके आणि मंदबुद्धी व्यक्तीप्रमाणे फिरत असतील. गावातील लोकांनी त्यांना कसे ओळखले ? (६)
कथं वा पाण्डवेयस्य राजर्षेर्मुनिना सह ।
संवादः समभूत् तात यत्रैषा सात्वती श्रुतिः ॥ ७ ॥
मौनी या शुकदेवांचा राजर्षी त्या परीक्षितां । कसा संवाद तो झाला निघाली ज्यात संहिता ॥ ७ ॥
वा - किंवा - तात - बाबा ! - पाण्डवेयस्य - पांडव कुळात जन्मलेल्या - राजर्षेः - राजर्षि अशाचे - मुनिना - ऋषीशी - सह - सहवर्तमान - संवादः - भाषण - कथ - कसे - समभूत् - झाले. - यत्र - ज्यात - एषा - ही - सात्वती - भागवतविषयक - श्रुतिः - संहिता. ॥७॥
शुकमुनींचा आणि पांडवपुत्र राजर्षि परीक्षिताचा संवाद कसा झाला, ज्यामध्ये ही भागवतसंहिता सांगितली गेली. (७)
स गोदोहनमात्रं हि गृहेषु गृहमेधिनाम् ।
अवेक्षते महाभागः तीर्थीकुर्वन् तदाश्रमम् ॥ ८ ॥
ते गोदोहन मात्रीच थांबती एक गेहि की । तीर्थरुप करायाते गृहस्थघर ते पहा ॥ ८ ॥
हि - खरोखर - सः - तो - महाभागः - भाग्यशाली - गृहमेधिनां - गृहस्थाश्रम्यांच्या - गृहेषु - घरी - तदाश्रमं - त्यांचे आश्रम - तीर्थीकुर्वन् - पवित्र करीत - गोदोहनमात्रं - गाईची धार काढण्यापर्यंत - अवेक्षते - वाट पाहातो. ॥८॥
गृहस्थांच्या घरांना तीर्थक्षेत्राचे माहात्म्य प्रदान करण्यासाठी महामुनी श्रीशुकदेव, त्यांच्या घरी फक्त गायीची धार काढण्याइतकाच वेळ थांबतात. (८)
अभिमन्युसुतं सूत प्राहुर्भागवतोत्तमम् ।
तस्य जन्म महाश्चर्यं कर्माणि च गृणीहि नः ॥ ९ ॥
आम्ही तो ऐकिले की ते अभिमन्यु सुतो महान् । आश्चर्यमय तो जन्म कर्म त्याचे वदा अम्हा ॥ ९ ॥
सूत - हे सूता ! - अभिमन्युसुतं - अभिमन्यूच्या मुलाला - भागवतोत्तमं - भगवद्‌भक्तात म्हणजे वैष्णवांत श्रेष्ठ - प्राहुः - बोलतात - तस्य - त्याचे - महाश्चर्यं - मोठे आश्चर्यकारक - जन्म - जन्म - च - आणि - कर्माणि - कृत्ये - नः - आम्हाला - गृणीहि - सांगा. ॥९॥
सूतमहोदय, आम्ही असे ऐकले आहे की, अभिमन्युपुत्र परीक्षित भगवंतांचे श्रेष्ठ भक्त होते. अत्यंत आश्चर्यकारक अशा त्यांच्या जन्म आणि कर्मांचे वर्णन आम्हांला सांगावे. (९)
स सम्राट् कस्य वा हेतोः पाण्डूनां मानवर्धनः ।
प्रायोपविष्टो गङ्गायां अनादृत्य अधिराट् श्रियम् ॥ १० ॥
सम्राट काय हेतूने प्रायोपवेषणास त्या । बैसला त्यजुनी राज्य गंगातिरि तसा तदा ॥ १० ॥
वा - किंवा - पांडूनां - पाण्डवांच्या - मानवर्धनः - महत्वाला वाढविणारा - सः - तो - सम्राट् - सार्वभौ‌म राजा - कस्य - कोणत्या - अनादृत्य - तिरस्कृत करून - गङगायां - गंङ्गेवर - प्रायोपविष्टः - मृत्यूकरिता बसला. ॥१०॥
ते परीक्षित पांडववंशाचा गौरव वाढविणारे सम्राट होते. त्यांनी साम्राज्यलक्ष्मीचा त्याग करून, गंगातटावर बसून आमरण उपोषणाचे व्रत का बरे घेतले ? (१०)
(वंशस्थ)
नमन्ति यत्पादनिकेतमात्मनः शिवाय हानीय धनानि शत्रवः । कथं स वीरः श्रियमङ्ग दुस्त्यजां युवैषतोत् स्रष्टुमहो सहासुभिः ॥ ११ ॥
(इंद्रवज्रा) शत्रू जयाला धन अर्पुनीया भल्याच साठी नमिती पदाला । जीवाहुनी प्रीय अशा धनाला प्राणासवे कां मग तो त्यजीतो ॥ ११ ॥
शत्रवः - शत्रू - आत्मनः - स्वतःच्या - शिवाय - कल्याणाकरिता - यत्पादनिकेतं - ज्याच्या पादपीठाजवळ म्हणजे सिंहासनाजवळ - धनानि - द्रव्य - आनीय - आणून - ह - स्पष्ट रीतीने - नमन्ति - नमस्कार करीत असत. - अंग - अहो - अहो - किती आश्चर्य ! ! - सः - तो - युवा - तरुण - वीरः - पराक्रमी - दुस्त्यजां - टाकण्यास कठीण अशा - श्रियं - संपत्तीला - असुभिः - प्राणांशी - सह - सहवर्तमान - उत्स्नष्टुं - सोडण्याला - कथं - कसा - ऐषत - इच्छिता झाला. ॥११॥
त्यांचे शत्रू स्वतःच्या भल्यासाठी पुष्कळसे धन त्यांना अर्पण करून त्यांच्या पाय ठेवण्याच्या चौरंगाला नमस्कार करीत असत. ते मोठे वीर होते. त्यांनी तरुण असून सोडण्यास कठीण अशा राज्याचा आपल्या प्राणांसह त्याग करण्याची इच्छा का बरे केली (११)
शिवाय लोकस्य भवाय भूतये
य उत्तमश्लोकपरायणा जनाः । जीवन्ति नात्मार्थमसौ पराश्रयं मुमोच निर्विद्य कुतः कलेवरम् ॥ १२ ॥
जीणे जयाचे हरि अश्रितो नी ते विश्व भद्रार्थचि जन्मतात । न होय त्यांचा जगण्यात स्वार्थ वैराग्यवंतो मग का त्यजी ते ॥ १२ ॥
ये - जे - जनाः - लोक - उत्तमश्लोकपरायणाः - श्रेष्ठ आहे कीर्ति ज्याची अशा परमेश्वराची एकनिष्ठपणाने भक्ति करणारे - लोकस्य - लोकांच्या - शिवाय - कल्याणाकरिता - भवाय - समृद्धीकरिता - भूतये - व ऐश्वर्याकरिता - जीवन्ति - जगतात - आत्मार्थं - स्वतःकरिता - न - नाही - असौ - हा - निर्विद्य - विरक्त होऊन - पराश्रयं - दुसर्‍याच्या उपयोगी पडणारे - कलेवरं - शरीर - कुतः - का - मुमोच - सोडिता झाला. ॥१२॥
? ज्यांनी भगवंतांचा आश्रय घेतला आहे, ते तर जगताचे परम कल्याण, लौकिक उन्नती आणि समृद्धीसाठीच आपले जीवन वेचतात. त्यात त्यांचा कोणताही स्वार्थ नसतो. त्यांचे शरीर तर परहितासाठी होते. असे असता त्याचा त्यांनी विरक्त होऊन त्याग का बरे केला ? (१२)
(अनुष्टुप्)
तत्सर्वं नः समाचक्ष्व पृष्टो यदिह किञ्चन । मन्ये त्वां विषये वाचां स्नातमन्यत्र छान्दसात् ॥ १३ ॥
(अनुष्टुप) षट्‍शास्त्र जाणिता तुम्ही वेद सोडोनि सर्व ते । जेवढे पुसले तुम्हा कृपया सर्व सांगणे ॥ १३ ॥
इह - येथे - यत् - जे - किंचन - काही - पृष्टः - विचारलेला - तत् - ते - सर्वं - सगळे - नः - आम्हाला - समाचक्ष्व - सांगा. - त्वां - तुला - छान्दसात् - वेदाहून - अन्यत्र - दुसर्‍या - वाचां - वाणीच्या - विषये - विषयात - स्नातं - निष्णात - मन्ये - मानतो. ॥१३॥
वेदवाणीखेरीज अन्य सर्व शास्त्रांत आपण पारंगत आहात, असे मला वाटते. म्हणून यावेळी आम्ही आपणास जे विचारले, ते सर्व आम्हांला सांगा. (१३)
सूत उवाच
द्वापरे समनुप्राप्ते तृतीये युगपर्यये । जातः पराशराद् योगी वासव्यां कलया हरेः ॥ १४ ॥
सूतजी म्हणाले- सत्यवती वसूकन्या हिच्या गर्भातुनी पुढे । व्यासजी जाहले पुत्र पाराशर मुनीस ते ॥ १४ ॥
सूतः - सूत - उवाच - म्हणाले; - तृतीये - तिसरे - युगपर्यये - युगांच्या क्रमाने प्राप्त - व्दापरे - व्दापर - समनुप्राप्ते - सुरू झाले असता - हरेः - विष्णूच्या - कलया - अंशाने - पराशरात् - पराशरापासून - वासव्यां - वसूच्या मुलीच्या ठिकाणी - योगी - योगसंपन्न असा - जातः - उत्पन्न झाला. ॥१४॥
सूत म्हणाले - चार युगांपैकी तिसरे द्वापर सुरू होते, तेव्हा महर्षी पाराशरांपासून वसु-कन्या सत्यवतीच्या ठिकाणी भगवंतांचे कलावतार अशा योगी व्यासांचा जन्म झाला. (१४)
स कदाचित् सरस्वत्या उपस्पृश्य जलं शुचिः ।
विविक्तदेश आसीन उदिते रविमण्डले ॥ १५ ॥
सरस्वती नदीकाठी स्नानादी करुनी तदा । सूर्योदयास एकांती जधी श्री व्यास बैसले ॥ १५ ॥
कदाचित् - एकेवेळी - सः - तो - रविमण्डले - सूर्यमंडल - उदिते - उदय पावले असता - सरस्वत्याः - सरस्वतीच्या - शुचि - शुद्ध अशा - जलं - जलाला - उपस्पृश्य - आचमनादिकाने स्पर्श करून - विविक्तदेशे - एकांत प्रदेशात - आसीनः - बसला. ॥१५॥
एक दिवस सूर्योदयाच्या वेळी सरस्वती नदीच्या पवित्र जलात स्नान करून ते एकांतात पवित्र स्थानावर बसले होते. (१५)
परावरज्ञः स ऋषिः कालेनाव्यक्तरंहसा ।
युगधर्मव्यतिकरं प्राप्तं भुवि युगे युगे ॥ १६ ॥ भौतिकानां च भावानां शक्तिह्रासं च तत्कृतम् । अश्रद्दधानान्निःसत्त्वान् दुर्मेधान् ह्रसितायुषः ॥ १७ ॥ दुर्भगांश्च जनान् वीक्ष्य मुनिर्दिव्येन चक्षुषा । सर्ववर्णाश्रमाणां यद् दध्यौ हितममोघदृक् ॥ १८ ॥
त्रिकालज्ञ अशी दृष्टीं पाहता वदले मनीं । धर्मसंकरता वाढे तेणे र्‍हासचि होतसे ॥ १६ ॥ तेणे बिघडते बुद्धी आयुही अल्प होतसे । करारी बुद्धिचा र्‍हास श्रद्धाहीन अशक्त ते ॥ १७ ॥ दुर्दैव पाहता लोकीं लाविली दिव्यदृष्टि ती । चारी वर्णाश्रमा कैसे लाभेल हित नित्य जे ॥ १८ ॥
परावरज्ञः - भूत व भविष्य जाणणारा - सः - तो - ऋषिः - मुनी - अव्यक्तरंहसा - ज्याचा वेग अस्पष्ट आहे अशा - कालेन - कालाने - भुवि - पृथ्वीवर - युगे युगे - प्रत्येक युगात - प्राप्तं - प्राप्त झालेल्या - युगधर्मव्यतिकरं - युगधर्माच्या संकराला ॥१६॥
च - आणि - भौतिकानां - महाभूतांपासून उत्पन्न झालेल्या - भावानां - पदार्थाच्या - तत्कृतं - त्याने केलेल्या - शक्तिल्हासं - शक्तिच्या क्षौणत्वाला - च - आणि - अश्रद्दधानान् - श्रद्धारहित - निःसत्वान् - निर्बल - दुर्मेधान् - मंदबुद्धी - ल्हसितायुषः - व अल्पायू अशा ॥१७॥ च - आणि - दुर्भगान् - दुर्दैवी अशा - जनान् - लोकांना - वीक्ष्य - पाहून - अमोघदृक् - ज्याची दृष्टि म्हणजे अवलोकन व्यर्थ होणारे नाही असा - मुनिः - ऋषि - दिव्येन - प्रकाशमान म्हणजे ज्ञानसंपन्न अशा - चक्षुषा - दृष्टीने - सर्ववर्णाश्रमाणां - संपूर्ण वर्ण व आश्रम यांचे - यत् - जे - हितं - कल्याण - दध्यौ - चिंतिता झाला. ॥१८॥
महर्षी व्यास भूतकाळ आणि भविष्यकाळ जाणत होते. त्यांची दृष्टी अचूक होती. त्यांनी असे पाहिले की, न समजणार्‍या कालगतीमुळे प्रत्येक युगातील समाजात धर्मभ्रष्टता आणि त्याच्या प्रभावामुळे भौतिक वस्तूंच्या शक्तीही क्षीण होत जातात. समाज श्रद्धाहीन आणि शक्तिरहित होतो. त्यांची बुद्धी कर्तव्यांचा योग्य निर्णय करून शकत नाही आणि दिवसेंदिवस आयुष्यही कमी होऊ लागले आहे. लोकांचे हे दुर्भाग्य पाहून श्रीव्यासांनी आपल्या दिव्य दृष्टीने, सर्व वर्ण आणि आश्रमांच्या लोकांचे हित कसे होईल यावर विचार केला. (१६-१८)
चातुर्होत्रं कर्म शुद्धं प्रजानां वीक्ष्य वैदिकम् ।
व्यदधाद् यज्ञसन्तत्यै वेदमेकं चतुर्विधम् ॥ १९ ॥
होता अर्ध्वायु उद्‍गाता जी ब्रह्मकर्म जो करी । चातुर्होत्र तया शुद्धी होण्या वेद विभागिले ॥ १९ ॥
चातुर्होत्रं - चार ऋत्विजांकडून केले जाणारे - वैदिकं - वेदोक्त असे - प्रजानां - लोकांचे - कर्म - कर्म - शुद्धं - शुद्ध करणारे असे - वीक्ष्य - पाहून - यज्ञसंतत्यै - निरंतर यज्ञ चालू राहण्याकरिता - एकं - एक - वेदं - वेदाला - चतुर्विधं - चार प्रकाराने - व्यदधात् - करिता झाला. ॥१९॥
त्यांनी विचार केला की, अग्निष्टोमादी वेदोक्त कर्मांनी लोकांचे हृदय शुद्ध होते. त्या दृष्टीने यज्ञांचा विस्तार करण्यासाठी म्हणून त्यांनी एकाच वेदाचे चार विभाग केले. (१९)
ऋग्यजुःसामाथर्वाख्या वेदाश्चत्वार उद्धृताः ।
इतिहासपुराणं च पञ्चमो वेद उच्यते ॥ २० ॥
अथर्व यजु ऋक् साम वेदांचे भाग जाहले । इतिहास पुराणांना पाचवा वेद मानिती ॥ २० ॥
ऋग्यजुःसामाथर्वाख्याः - ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद व अथर्ववेद ह्या नावांनी प्रसिद्ध असे - चत्वारः - चार - वेदाः - वेद - उद्धृताः - विभागले - च - आणि - इतिहासपुराणं - इतिहास व पुराण - पंचमः - पाचवा - वेदः - वेद - उच्यते - बोलला जातो. ॥२०॥
व्यासांनी ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद आणि अथर्ववेद अशा चार प्रकारे वेदांचे पृथक्करण केले. इतिहास आणि पुराणांना पाचवा वेद म्हटले जाते. (२०)
तत्रर्ग्वेदधरः पैलः सामगो जैमिनिः कविः ।
वैशंपायन एवैको निष्णातो यजुषामुत ॥ २१ ॥
पहिला पैल ऋग्वेदी जैमिनी सामवेदि नी । वैशंपायनने तेंव्हा यजुर्वेदचि घेतला ॥ २१ ॥
तत्र - त्यात - ऋग्वेदधरः - ऋग्वेदाला धारण करणारा - पैलः - पैल - सामगः - सामवेदाचे गायन करणारा - कविः - विव्दान - जैमिनिः - जैमिनि - उत - आणि - यजुषां - यजुर्वेदामध्ये - निष्णातः - नैपुण्य मिळविलेला - एकः - एकटा - वैशंपायनः - वैशंपायन - एव - च. ॥२१॥
त्यांपैकी ऋग्वेदाचे पैल, सामवेद गायक विद्वान जैमिनी आणि यजुर्वेदाचे अध्ययन करणारे एकमात्र वैशंपायन झाले. (२१)
अथर्वाङ्‌गिरसामासीत् सुमन्तुर्दारुणो मुनिः ।
इतिहासपुराणानां पिता मे रोमहर्षणः ॥ २२ ॥
सुमंतु दरुणोपुत्रे अथर्ववेद गायिला । इतिहास पुराणाचे रोमहर्षण छात्र ते ॥ २२ ॥
दारुणः - उग्र - मुनिः - ऋषि - सुमंतुः - सुमंतु - अथर्वाङिगरसां - अथर्ववेदामध्ये - आसीत् - झाला - मे - माझा - पिता - बाप - रोमहर्षणः - रोमहर्षण - इतिहासपुराणानां - इतिहास व पुराणे ह्यांत ॥२२॥
अथर्ववेदामध्ये वरुणनंदन सुमंत मुनी प्रवीण झाले. इतिहास आणि पुराणांचे अध्ययन माझे वडील रोमहर्षण यांनी केले. (२२)
त एत ऋषयो वेदं स्वं स्वं व्यस्यन्ननेकधा ।
शिष्यैः प्रशिष्यैः तत् शिष्यैः वेदास्ते शाखिनोऽभवन् ॥ २३ ॥
त्या द्विजे आणखी कांही शाखा शोधून काढिल्या । शिष्य आणि प्रशिष्यांनी आणीक भेद योजिले ॥ २३ ॥
ते - ते - एते - हे - ऋषयः - ऋषि - स्वंस्वं - आपापल्या - वेदं - वेदाला - अनेकधा - पुष्कळप्रकारे - व्यस्यन् - विभागते झाले - ते - ते - वेदाः - वेद - शिष्यैः - शिष्यांकडून - प्रशिष्यैः - शिष्यांच्या शिष्यांकडून - तच्छिष्यैः - त्यांच्या म्हणजे प्रशिष्यांच्या शिष्यांकडून - शाखिनः - शाखायुक्त - अभवन् - झाले. ॥२३॥
या ऋषींनी आपापल्या वेदांचे इतर अनेक विभाग पाडले. याप्रमाणे शिष्य, प्रशिष्य आणि त्यांचे शिष्य यांच्याद्वारा वेदांच्या अनेक शाखा तयार झाल्या. (२३)
त एव वेदा दुर्मेधैः धार्यन्ते पुरुषैर्यथा ।
एवं चकार भगवान् व्यासः कृपणवत्सलः ॥ २४ ॥
कलीत मानवी शक्ती स्मरणाची कमी असे । हेतु हा ठेवुनी युक्त व्यासांनी उपकारिले ॥ २४ ॥
ते - ते - एव - च - वेदाः - वेद - यथा - ज्या रीतीने - दुर्मेधैः - मंदबुद्धि अशा - पुरुषैः - पुरुषांनी - धार्यन्ते - धारण केले जातात - एवं - अशा रीतीने - कृपणवत्सलः - दीनांवर दया करणारा - भगवान् - षड्‌गुणैश्वर्यसंपन्न असा - व्यासः - व्यास - चकार - करता झाला. ॥२४॥
स्मरणशक्ती कमी असणार्‍या लोकांनाही वेद शिकता यावेत, म्हणून दयाळू भगवान व्यासांनी वेदांचे विभाग केले. (२४)
स्त्रीशूद्रद्विजबंधूनां त्रयी न श्रुतिगोचरा ।
कर्मश्रेयसि मूढानां श्रेय एवं भवेदिह । इति भारतमाख्यानं कृपया मुनिना कृतम् ॥ २५ ॥
स्त्री शूद्र पतितो जाती यांना वेद नसे मुळी । तयांचा मोक्ष लक्षोनी महाभारत योजिले ॥ २५ ॥
त्रयी - तीन वेद - स्त्रीशूद्रव्दिजबन्धूनां - स्त्रिया, शूद्र व अधम व्दिज ह्यांच्या - श्रुतिगोचरा - श्रवणास योग्य - न - नाहीत - कर्म श्रेयसि - कल्याणकारक कर्माविषयी - मूढानां - अज्ञान्यांचे - श्रेयः - कल्याण - इह - यात - एवं - ह्याप्रमाणे - भवेत् - होईल - इति - असे - मुनिना - मुनीने - कृपया - दयेने - भारतं - भारत - आख्यानं - कथानक - कृतं - केले. ॥२५॥
स्त्री, शूद्र आणि संस्कारशून्य द्विज असे तिघेही वेदश्रवणाचे अधिकारी नाहीत. ते कल्याणकारी शास्त्रांच्या कर्माचे आचरण करण्यात चूक करतील. त्यांचेही कल्याण व्हावे, या हेतूने दयाबुद्धीने महामुनी व्यासांनी महाभारत या इतिहासग्रंथाची रचना केली. (२५)
एवं प्रवृत्तस्य सदा भूतानां श्रेयसि द्विजाः ।
सर्वात्मकेनापि यदा नातुष्यत् हृदयं ततः ॥ २६ ॥ नातिप्रसीदद् हृदयः सरस्वत्यास्तटे शुचौ । वितर्कयन् विविक्तस्थ इदं प्रोवाच धर्मवित् ॥ २७ ॥
जरी व्यासे अशी सर्व लाविली शक्ति ती तरी । कल्याणकारि कार्याला परी ना तोष पावले ॥ २६ ॥ खिन्न चित्ते असे व्यास सरस्वतिसि बैसुनी । धर्मवेत्ता मनीं सारा विचार करु लागले ॥ २७ ॥
व्दिजाः - अहो व्दिज हो ! - एवं - याप्रमाणे - सदा - नेहमी - सर्वात्मकेन - सर्वतोपरी - अपि - सुद्धा - भूतानां - प्राण्यांच्या - श्रेयसि - कल्याणाविषयी - प्रवृत्तस्य - झटणार्‍याचे - हृदयं - अंतःकरण - यदा - जेव्हा - ततः - त्यापासून - न अतुष्यत् - संतुष्ट झाले नाही ॥२६॥
नातिप्रसीदद्धृदयः - ज्यांचे अंतःकरण अत्यंत प्रसन्न नाही असा - विविक्तस्थः - एकांतात बसलेला - धर्मवित् - धर्म जाणणारा - शुचौ - शुद्ध अशा - सरस्वत्यः - सरस्वतीच्या - तटे - काठी - वितर्कयन् - अनेक कल्पना करणारा असा होत्साता - इदं - हे - प्रोवाच - म्हणाला. ॥२७॥
ऋषी हो ! जरी व्यासांनी याप्रमाणे नेहमी प्राण्यांच्या कल्याणासाठीच आपली संपूर्ण शक्ती खर्च केली, तरे जेव्हा त्यांच्या मनाला संतोष झाला नाही, तेव्हा खिन्न मनाने धर्मवेत्ते व्यासमुनी मनोमन विचार करीत म्हणाले. (२६-२७)
धृतव्रतेन हि मया छन्दांसि गुरवोऽग्नयः ।
मानिता निर्व्यलीकेन गृहीतं चानुशासनम् ॥ २८ ॥
निष्काम ब्रह्मचर्यादी पाळुनी वेद अग्निला । सन्मानिले गरू यांना आज्ञा ना मोडिता कधी ॥ २८ ॥
हि - खरोखर - धृतव्रतेन - व्रतांचे धारण करणार्‍या अशा - मया - माझ्याकडून - छंदांसि - वेद - गुरवः - गुरू - अग्नयः - अग्नि - निर्व्यलीकेन - निष्कपटपणाने - मानिताः - पूजिले गेले - च - आणि - अनुशासनं - आज्ञा - गृहीतं - स्वीकारली गेली. ॥२८॥
मी निष्कपट भावाने ब्रह्मचर्यवादी व्रतांचे पालन करीत वेद, गुरुजन आणि अग्नी यांची सेवा केली आणि त्यांच्या आज्ञेचे तंतोतंत पालन केले. (२८)
भारतव्यपदेशेन ह्याम्नायार्थश्च दर्शितः ।
दृश्यते यत्र धर्मादि स्त्रीशूद्रादिभिरप्युत ॥ २९ ॥
भारता रचुनी सारे वेद अर्थ प्रबोधिले । स्त्रीया शूद्रादिके ज्याचे घेतले धर्मज्ञान ते ॥ २९ ॥
च - आणि - भारतव्यपदेशेन - भारताच्या मिषाने - आम्नायार्थः - वेदांचा अर्थ - दर्शितः - दाखविला - उत - आणि - हि - खरोखर - यत्र - ज्यांत - स्त्रीशूद्रादिभिः - स्त्रिया व शूद्र इत्यादिकांकडून - अपि - सुद्धा - धर्मादि - धर्म वगैरे - दृश्यते - जाणला जातो. ॥२९॥
महाभारताच्या रचनेच्या निमित्ताने मी वेदांचाही अर्थ उघड करून सांगितला. त्यामुळे स्त्री, शूद्र इत्यादी आपापल्या धर्म-कर्मांचे ज्ञान प्राप्त करू शकतील. (२९)
तथापि बत मे दैह्यो ह्यात्मा चैवात्मना विभुः ।
असंपम्पन्न इवाभाति ब्रह्मवर्चस्य सत्तमः ॥ ३० ॥
जरी मी ब्रह्मतेजाने संपन्न नि समर्थ हा । तरी अपूर्ण ते कांही हॄदयी कार्य वाटते ॥ ३० ॥
अथापि - तरीसुद्धा - वत - अरेरे ! ! ! - मे - माझा - ब्रह्मवर्चस्यसत्तमः - ब्रह्मतेजाने युक्त अशा लोकांमध्ये श्रेष्ठ असा - दैह्यः - देहात राहणारा - विभुः - व्यापक म्हणजे पूर्ण - चैव - आणखीही - आत्मा - जीव - आत्मना - स्वस्वरूपाने - असंपन्नः - अपूर्ण - इव - सारखा - हि - निःसंशय - आभाति - भासतो. ॥३०॥
जरी मी ब्रह्मतेजाने संपन्न असणार्‍यांत श्रेष्ठ असलो तरी माझा जीवात्मा वास्तविक परिपूर्ण असूनही आत्मस्वरूपाने संपन्न झाला नाही, असे मला वाटते. (३०)
किं वा भागवता धर्मा न प्रायेण निरूपिताः ।
प्रियाः परमहंसानां त एव ह्यच्युतप्रियाः ॥ ३१ ॥
अवश्य घडली नाही सांगणे भगवत्कथा । तीच परमहंसांना प्रीय नी भगवत्प्रिय ॥ ३१ ॥
किंवा - अथवा - परमहंसानां - निष्काम भक्ति करणार्‍यांस - प्रियाः - आवडते - भागवताः - भगवंतासंबंधी किंवा भगवद्‌भक्ति करणार्‍या वैष्णवासंबंधी - धर्माः - धर्म - प्रायेण - विशेषतः - न निरूपिताः - वर्णिले नाहीत - ते - ते - एव - च - हि - खरोखर - अच्युतप्रिया - भगवंताला आवडणारे ॥३१॥
किंवा मी भगवंतांची प्राप्ती करून देणार्‍या धर्मांचे बहुधा अजून निरूपण केले नाही. कारण तेच भागवत धर्म परमहंसांना आणि भगवंतांनाही प्रिय आहेत. (३१)
तस्यैवं खिलमात्मानं मन्यमानस्य खिद्यतः ।
कृष्णस्य नारदोऽभ्यागाद् आश्रमं प्रागुदाहृतम् ॥ ३२ ॥
व्यासजी ते मनीं ऐसे विचारे खिन्न बैसले । तेंव्हाचि त्या तिथे आले देवर्षि नारदो पहा ॥ ३२ ॥
एवं - याप्रमाणे - आत्मानं - स्वतःला - खिलं - अपूर्ण - मन्यमानस्य - मानणार्‍या - खिद्यतः - खिन्न झालेल्या - तस्य - त्या - कृष्णस्य - व्यासाच्या - प्राक् - पूर्वी - उदाहृतं - सांगितलेल्या - आश्रमं - आश्रमाला - नारदः - नारद - अभ्यागात् - आला. ॥३२॥
श्रीकृष्ण-द्वैपायन याप्रमाणे आपल्यातील उणीव समजून खिन्न झाले होते, त्याचवेळी देवर्षी नारद वरील ठिकाणी येऊन पोहोचले. (३२)
तमभिज्ञाय सहसा प्रत्युत्थायागतं मुनिः ।
पूजयामास विधिवत् नारदं सुरपूजितम् ॥ ३३ ॥ इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां प्रथमस्कन्धे नैमिषीयोपाखाने चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४ ॥
त्यांना येताचि पाहोनी व्यासे उत्थापनो दिले । पूजिले नारदा त्यांनी विधिपूर्वकची पहा ॥ ३३ ॥ ॥ इति श्रीमद्‍भागवती महापुराणी पारमहंसी संहिता ॥ विष्णुदास वसिष्ठ समश्लोकी मराठी रूपांतर ॥ ॥ चौथा अध्याय हा ॥ १ ॥ ४ ॥ हरिः ॐ तत्सत श्री कृष्णार्पणमस्तु ॥
मुनिः - ऋषी - सुरपूजितं - देवांनी पूजिलेल्या - तं - त्या - नारदं - नारदाला - आगतं - आलेला - अभिज्ञाय - जाणून - सहसा - एकाएकी - प्रत्युत्थाय - उठून व सामोरे जाऊन - विधिवत् - यथाविधी - पूजयामास - पूजिता झाला. ॥३३॥
त्यांना आल्याचे पाहून व्यासमुनी लगेच उठून उभे राहिले, आणि देवांनीही पूजिलेल्या देवर्षी नारदांचे त्यांनी विधिपूर्वक पूजन केले. (३३)
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां |