|
|
|
श्रीमद् भागवत महापुराण
स्कंध ११ वा - अध्याय २५ वा - अन्वयार्थ
तिन्ही गुणांच्या वृत्तींचे निरूपण - असमिश्राणां गुणानां - मिश्रण न झालेल्या गुणांपैकी - येन पुमान् यथा भवेत - ज्या गुणाने मानवी जीव जसा असतो - तत् इदं - ते हे सर्व - शंसतः मे - सांगणारा जो मी त्याजवळून - पुरुषवर्य - नरश्रेष्ठा - उपघारय - ऐकून घे - ॥१॥ शमः, दमः, तितिक्षा, ईक्षा, - शम, दम, सहिष्णुता, विवेक, - तपः, सत्यं, दया, स्मृतिः, तुष्टिः, त्यागः, - तप, सत्य, दया, स्मरण, संतोष, वैराग्य, - अस्पृहा, श्रद्धा, र्‍हीः, दयादिः, स्वनिर्वृतिः - आस्तिकता, शिष्टसभ्यता, औदार्य, दयाप्रभृति आणि आत्मप्रेम हे सात्त्विक गुण होत ॥२॥ कामः, ईहा, मदः, तृष्णा, - विषयेच्छा, सकाम कर्म, उन्मत्तपणा, दुराशा, - स्तंभः, आशीः, भिदा, सुखं, मदोत्साहः, - अहंमान्यता, सकाम भक्ति, भेदबुद्धि, विषयभोग, अपहारि युद्धप्रियता, - यशःप्रीतिः, हास्यं, वीर्यं, बलोद्यमः - यशाची आवड, ग्राम्य विनोदीपणा, वीर्य, बलप्रेरित उद्योग हे रजोगुण होत - ॥३॥ क्रोधः, लोभः, अनृतं, हिंसा, - संताप, कंजूषता, असत्य, हिंसा, - याञ्चा, दंभः, क्लमः, कलिः, शोकमोहौ, - भिक्षावृत्ति, ढोंग, श्रम, कलह, रडणे, भ्रांतिष्ठ होणे, - विषादार्ती, निद्रा, आशा, भीः, अनुद्यमः - दुःख व दीनता, झोप, आशाळभूतपणा, भीति, आळस इ. वृत्ति तामसी होत ॥४॥ एताः वर्णितप्रायाः वृत्तयः - ह्या वर्णन केलेल्या वृत्ति - अनुपूर्वशः - अनुक्रमाने - सत्त्वस्य रजसः च तमसः च - सत्त्व रज व तम या गुणांच्या स्वरूपवृत्ति होत - अथो - आता - संनिपातं श्रृणु - त्यांचे मिश्रस्वरूप ऐक - ॥५॥ तु - परंतु - उद्धव ‘अहं ’ इति, ‘मम ’ इति, या मतिः - मी व माझे ही जी बुद्धि सामान्यतः सर्व जीवांत असते, ती बुद्धि - सन्निपातः - मिश्रणाचे कार्य होय - मनोमात्रेंद्रियासुभिः - मन, पंचमहाभूतांचे घटकावयव, ज्ञानकर्मेंद्रिये आणि पंचप्राण या सात्त्विक तामसी व राजसी गुणात्मकांकडून - व्यवहारः सन्निपातः - जो व्यवहार होतो तोही मिश्रणकार्य होय - ॥६॥ यदा असौ धर्मे च अर्थे च कामे च परिनिष्ठितः - जेव्हा तो तो पुरुष धर्म, अर्थ, काम ह्या तीन पुरुषार्थांवर निष्ठा ठेऊन तदनुसार आचरण करतो - गुणानां संनिकर्षः अयं - तेव्हा तो तो त्या प्रत्येकाचा व्यवहार म्हणजे गुणांचे मिश्रणकार्य होय - श्रद्धा-रति-धनावहः - आणि त्याचे फल, श्रद्धा प्रेम आणि धनप्राप्ति यांत परिणत होते - ॥७॥ यर्हि - जेव्हा - प्रवृत्तिलक्षणे - प्रवृत्ति हेच लक्षण आहे ज्याचे अशा संसारोत्पादक काम्य कर्मांत - गृहाश्रमे - गृहस्थाश्रमामध्ये - स्वधर्मे च - आणि वेदविहित नित्यकर्मांत - पुमान् निष्ठा अनुतिष्ठेत - पुरुष जी निष्ठा साचरण ठेवतो - सा हि गुणानां समितिः - ती त्या तिन्ही गुणांचे मिश्रण होय - ॥८॥ शमादिभिः पुरुषं - शमादि सात्त्विक गुण प्रकट असले म्हणजे तो मनुष्य - सत्त्वसंयुक्तं अनुमीयात् - सात्त्विक आहे असे अनुमान करावे - कामादिभिः रजोयुक्तं - काम, मद तृष्णाप्रभृति असतील तर तो मनुष्य राजसी - क्रोधाद्यैः तमसा युतं - क्रोध, लोभ वगैरे असतील तर तामसी अशी अनुमाने करावी - ॥९॥ स्वकर्मभिः - वेदविहित स्वकर्मांनी - मां भक्त्या यदा - जो माझी प्रेमळ उपासना - निरपेक्षः भजति - निष्कामत्वाने करतो - तं पुरुषं सत्त्वप्रकृतिं विद्यात् - त्या पुरुषाला सात्त्विक म्हणावे - स्त्रियं एव वा - स्त्रीही त्याप्रमाणेच सात्त्विक होय - ॥१०॥ यदा - जेव्हा - आशिषः आशास्य - ऐहिक व स्वर्गीय विषयोपभोगांची लालसा ठेऊन - स्वकर्मभिः मां भजेत - वेदोक्त कर्मांनी जो माझे पूजन करतो - तं रजःप्रकृतिं विद्यात् - तो राजसी प्रकृतीचा पुरुष आहे असे जाणावे - हिंसां आशास्य तामसं - हिंसेची इच्छा ठेवणारा तो तामसी होय - ॥११॥ सत्त्वं रजः तमः इति गुणाः जीवस्य एव - सत्त्व, रज, व तम हे गुण जीवाचेच आहेत - मे न - माझे नव्हेत - चित्तजाः - हे जीवाच्या चित्तापासून निर्माण होतात - भूतानां सज्जमानः - भूतविषयांच्या ठिकाणी आसक्त होणारा पुरुष - यैः तु निबध्यते - ह्या सत्त्वादि गुणांनी बांधला जातो - ॥१२॥ यदा - जेव्हा - भास्वरं विशदं शिवं सत्त्वं - उज्वल, निर्मल व शुभकारी सत्त्वगुण - इतरौ जयेत् - रज आणि तम यांचा पराभव करील - तदा - तेव्हा - पुमान् - मनुष्य जो त्याचा - धर्म-ज्ञानादिभिः सुखेन युज्येत - धर्म, ज्ञान प्रभृतींशी सुखानेच संयोग होईल - ॥१३॥ यदा संगं-भिदा बलं रजः - जेव्हा आसक्तीला व भेदबुद्धीला आणि बलाच्या अभिमानाला कारण होणारा रजोगुण - तमः सत्त्वं जयेत् - सत्त्व आणि तमोगुणावर सरशी करतो - तदा कर्मणा यशसा श्रिया दुःखेन युज्येत - तेव्हा पुरुषाची दुःखासह कर्म, यश आणि संपत्ति यांच्याशी गाठ पडते - ॥१४॥ मूढं, लयं, जडं, तमः - मोह, अज्ञान, व आळस उत्पन्न करणारा तमोगुण - यदा रजः सत्त्वं जयेत् - जेव्हा सत्त्व व रज यांहून प्रबळ होतो - तदा शोकमोहाभ्यां - तेव्हा शोक आणि मोह यांसहवर्तमान - निद्रया हिंसया आशया युज्येत - निद्रा, क्रौर्य आणि मनोराज्य यांची संगती मिळते - ॥१५॥ यदा चित्तं प्रसीदेत - जेव्हा चित्त प्रसन्न असते - च - आणि - इंद्रियाणां निर्वृतिः - ज्ञानेंद्रिये व कर्मेंद्रिये उपशम पावलेली असतात - देहे अभयं - शरीरात भ्रांतीचा लवलेश नसतो - मनः असंगं - मन आसक्तिशून्य असते - तत् - तेव्हा - मत्पदं सत्त्वं विद्धि - मत्पद प्राप्त करून देणारा सत्त्वगुण प्रकटला आहे असे समजावे - ॥१६॥ क्रियया विकुर्वन् आधीः च - कर्मामुळे विकार पावलेले चित्त गडबडले आहे - चेतसां अनिर्वृतिः च - कर्णनेत्रादि ज्ञानेंद्रिये अशांत आहेत - गात्रास्वास्थ्यं - हस्तपादादि कर्मेंद्रिये अस्वस्थ आहेत - मनः भ्रांतं - मनाला भ्रम झाला आहे - एतैः - या चिन्हांनी - रजः निशामय - रजोगुण प्रबल झाला आहे असे जाणावे - ॥१७॥ सीदत् चित्तं चेतसः - अंतर्धान पावणारे स्मरणात्मक चित्त - ग्रहणे अक्षमं विलीयेत - ज्ञानाचे विषय घेण्याला असमर्थ झाल्यामुळे लीन होते - मनः नष्टं - संकल्पात्मक मन नाश पावते - तमः, ग्लानिः - अज्ञान वाढते, खिन्नता पसरते - तत् - तेव्हा - तमः उपधारय - तमोगुणाने राज्य प्रतिस्थापिले असे जाणावे - ॥१८॥ उद्धव - उद्धवा - सत्त्वे गुणे एधमाने - सत्त्वगुण उत्कर्ष पावला असता - देवानां बलं एधते - देवांचे, दैवी गुणांचे सामर्थ्य वाढते - रजसि असुराणां च - रजोगुणवृद्धीने असुरांचे आणि - तमसि रक्षसाम् - तमोगुणोत्कर्षाने राक्षसांचे व तद्‌गुणांचे बळ वाढते - ॥१९॥ सत्त्वात् जंतोः जागरणं विद्यात् - सत्त्वगुणामुळे जीवाला जागृतावस्था प्राप्त होते असे जाणावे - रजसा स्वप्नं - तसेच रजोगुणामुळे स्वप्नस्थिति - तमसा प्रस्वापं आदिशेत् - आणि तमोगुणामुळे गाढ निद्रावस्था जीवाला प्राप्त होतात असे जाणावे - तुरीयं त्रिषु संततं - तुरीय म्हणजे जागृति, स्वप्न व सुषुप्ति या तिन्ही अवस्थांत विद्यमान असणारी चवथी अवस्था होय - ॥२०॥ सत्त्वेन ब्राह्मणाः जनः उपर्युपरि गच्छंति - सत्त्वगुणाच्या साह्याने वेदनिष्ठ ब्राह्मण श्रेष्ठ लोकापर्यंत लीलेने जातात - तमसा आमुख्यात् अधः अधः - तमोगुण असेल तर स्थावरपाषाणापर्यंतच्या अधोलोकास जावे लागते - रजसा अंतरचारिणः - रजोगुण असला म्हणजे भूलोक आणि भुवर्लोक यांमधील लोकांत म्हणजे भूलोकी जन्म येतो - ॥२१॥ सत्त्वे प्रलीनाः स्वः यांति - सत्त्वगुण असता मृत झालेले स्वर्गी जातात - रजोलयाः नरलोकं - रजोगुण असता मृत प्राणी मनुष्यलोकी जन्मतात - तमोलयाः तु निरयं - तमोवृत्तीत मेल्यास नरकलोकी जाऊन पडतात - निर्गुणाः मां एव यांति - गुणशून्य वृत्तीत देह टाकल्यास माझ्या परमात्मरूपालाच प्राप्त होतात - ॥२२॥ मदर्पणं निष्फलं वा निजकर्म तत् सात्त्विकं - मला अर्पण केलेले वा कामनारहित असलेले वेदोक्त स्वकर्म सात्त्विक असते - फलसंकल्पं राजसं - फलाच्या इच्छेने केलेले राजस असते - हिंसाप्रायादि तामसं - हिंसात्मक प्रभृति कर्म तामसी असते - ॥२३॥ कैवल्यं ज्ञानं सात्त्विकं - उपाधिशून्य ज्ञान सात्त्विक - यत् च वैकल्पिकं (तत्) रजः - सोपाधिक ज्ञान राजस - प्राकृतं ज्ञानं तामसं - प्राकृत म्हणजे निर्बुद्धाचे ज्ञान तामस - मन्निष्ठं निर्गुणं स्मृतं - परमात्मज्ञान निर्गुण होय - ॥२४॥ तु - आणि - वनं सात्त्विकः वासः - अरण्यवास सात्त्विक - ग्रामः राजसः - ग्रामवास राजस - द्यूतसदनं तामसं - जुगारी घरातील वास्तव्य तामसी - मन्निकेतं तु निर्गुणं उच्यते - परमात्मस्थानी वास्तव्य निर्गुण होय - ॥२५॥ असंगी - कर्मफलांचे ठिकाणी आसक्ति नसणारा - कारकः - कर्मकर्ता - सात्त्विकः - सात्त्विक होय - रागांधः - अत्यंत आसक्तिने अंध होऊन कर्म करणारा कर्ता - राजसः - राजस - स्मृतः - म्हटला आहे - स्मृतिविभ्रष्टः - पूर्वापरस्मृतिशून्य होऊन कर्म करणारा कर्मकर्ता - तामसः - तामस समजावा - मदपाश्रयः - तसेच केवळ माझ्या आश्रयाने निरभिमानाने कर्म करणारा कर्ता - निर्गुणः - निर्गुण होय - ॥२६॥ आध्यात्मिकी श्रद्धा सात्त्विकी, कर्मश्रद्धा तु राजसी - अध्यात्मिका श्रद्धा सात्त्विक, पण कर्मासंबंधाने श्रद्धा राजस असते - अधर्मे या श्रद्धा (सा) तामसी - अधर्माचे ठिकाणी असणारी श्रद्धा तामसी असते - मत्सेवायां तु निर्गुणा - पण माझ्या सेवेच्या ठायी असणारी श्रद्धा निर्गुण असते - ॥२७॥ पथ्यं पूतं अनायस्तं आहार्यं सात्त्विकं, - हितकर, शुद्ध, स्वच्छ व सहज मिळालेले अन्न सात्त्विक, - इंद्रियप्रेष्ठं च राजसं, आर्तिदाशुचि च तामसं स्मृतं - इंद्रियांस प्रियकर असणारे राजस आणि त्रास देणारे व अस्वच्छ असणारे तामस होय - ॥२८॥ आत्मोत्थं सुखं - आत्मसंबंधाने होणारे सुख सात्त्विक - विषयोत्थं तु राजसं - विषयांपासून होणारे राजस - मोह-दैन्य-उत्थं तामसं - मोहापासून व दैन्यापासून होणारे तामस - मदपाश्रयं निर्गुणं - माझ्या भक्तीच्या आश्रयापासून होणारे सुख निर्गुण होय - ॥२९॥ द्रव्यं, देशः, फलं, कालः, - द्रव्य, देश, फल, काल, - ज्ञानं, कर्म च, कारकः, श्रद्धा, अवस्था, - ज्ञान, कर्म, कर्ता, श्रद्धा, अवस्था, - आकृतिः, निष्ठा, सर्वः एव हि त्रैगुण्यः - रूप, निष्ठा हे सर्व प्रत्येकी त्रिगुणात्मक आहे - ॥३०॥ पुरुषर्षभ - पुरुषश्रेष्ठ उद्धवा - पुरुष अव्यक्त-धिष्ठिताः - पुरुष आणि प्रकृति या उभयतांच्या अधिष्ठानावर विद्यमान असणारी - सर्वे भावाः गुणमयाः - दृश्यभास्ये म्हणजे भाव हे गुणात्मक-त्रिगुणरूप आहेत - दृष्टं श्रुतं बुद्‌ध्‌या वा अनुध्यातं - जे जे नेत्रांनी पाहातो, कर्णांनी ऐकतो, अथवा बुद्धीने चिंतितो - ते सर्व गुणात्मक आहे - ॥३१॥ सौ‌म्य - शांत उद्धवा - एताः पुंसः संसृतयः गुणकर्मनिबंधनाः - पुरुषाच्या मागे लागणार्‍या या बद्धक संसृति-जन्ममरणे-भ्रांति-गुणांनी आणि कर्मांनी उत्पन्न होतात - येन जीवेन इमे चित्तजाः गुणः निर्जिताः - ज्या जीवाने हे चित्तातच जन्म पावून विद्यमान असणारे सत्त्वादि गुण जिंकले - भक्तियोगेन मन्निष्ठः - भक्तियोगाने जो परमेश्वरनिष्ठ झाला - मद्भावाय प्रपद्यते - माझ्या निजरूपाप्रत प्राप्त होतो - ॥३२॥ तस्मात् - म्हणून - ज्ञानविज्ञानसंभवं इमं देहं लब्ध्वा - ज्या या नरदेहात ज्ञानाची व विज्ञानाची उत्पत्ति होणे संभवनीय आहे, तोच देह प्राप्त झाला असता - गुणसंगं विनिर्धूय - गुणांवरील आसक्ति पार नाहीशी करून - विचक्षणाः मां भजंतु - विवेकी लोक मद्भक्ति करण्यास प्रवृत्त होवोत - ॥३३॥ अप्रमतः, जितेंद्रियः - नेहमी दक्ष असून इंद्रियांचे संयमन करणार्‍या विवेकी पुरुषाने - विद्वानं मां निःसंगः भजेत् - माझे भजन निःसंग होऊन करावे - सत्त्वसंसेवया मुनिः - सत्त्वगुणाचा सादर स्वीकार करून व सत्त्वनिष्ठेने सात्त्विक आचरण करून - रजः तमः च अभिजयेत् - रज व तम या दोन्ही गुणांचा पराभव करावा - ॥३४॥ च - आणि - युक्तः शांतधीः नैरपेक्ष्येण सत्त्वं अभिजयेत् - आत्मनिष्ठ शांत वृत्ति होऊन निरपेक्षतेने सर्वस्वतंत्र आत्मज्ञानाने सत्त्वगुणाचाही पराभव करावा - गुणैः मुक्तः जीवः जीवं विहाय - याप्रमाणे गुणांपासून मुक्त झालेला जीव आपली जीवोपाधि सोडून - मां - मत्स्वरूपाप्रत - संपद्यते - प्राप्त होतो - ॥३५॥ जीवविनिर्मुक्तः आशयसंभवैः गुणैः च - जीवनामक उपाधि व अंतःकरणात उत्पन्न होणारे गुण यांपासून मुक्त झालेला - मया एव ब्रह्मणा पूर्णः - ब्रह्म जो मी त्याने संपूर्ण झालेला - जीवः - जीव - न बहिः न अंतरः चरेत् - बाहेर म्हणजे दृश्य जगात व आंतर म्हणजे मनोराज्यात वावरतच नाही - ॥३६॥ अध्याय पंचविसावा समाप्त |