|
|
|
श्रीमद् भागवत महापुराण
स्कंध ११ वा - अध्याय १३ वा - अन्वयार्थ
भगवता हंसरूपेण ब्रह्मणे ज्ञानोपदेशः - सत्त्वं रजः तमः इति गुणाः - सत्त्व रज तम हे गुण - बुद्धे न च आत्मनः - बुद्धीचे आहेत, आत्म्याचे नव्हेत - सत्त्वेन अन्यतमौ - सत्त्व गुण हाताशी घेऊन त्याने दुसरे रज आणि तम या दोन गुणांचा - सत्त्वेन हि सत्त्वं एव च - अणि उपशमात्मक सत्त्वगुणानेच सत्यदयादिवृत्तिरूप सत्त्वगुणाचा - हनात् - नाश करावा. ॥ १ ॥ वृद्धात् सत्त्वात् - सत्त्व गुणाची वृद्धी झाली म्हणजे - पुंसः - पुरुषाला - भद्‌भक्तिलक्षणः धर्मः भवेत् - ज्यात् माझी भक्ति आहे असा धर्म उत्पन्न होतो - सत्त्वं सात्त्विकोपासया - सात्त्विक पदार्थांच्या उपासनेने सत्त्व गुण - ततः - सत्त्व गुण वाढल्यानंतर - धर्मः प्रवर्तते - शुद्ध धर्माची प्रवृत्ति होते. ॥ २ ॥ सत्त्ववृद्धिः अनुत्तमः धर्मः - सत्त्वाची वाढ झाली म्हणजे प्रवृत्त झालेला अत्युत्तम धर्म - रजः तमः - रज आणि तम या गुणांना - हन्यात् - मारक होईल - उभये हते - रज तम नष्ट झाल्यानंतर - तन्मूलः अधर्मः - रज, तमाचे मूळ असणारा अधर्म - आशु नश्यति हि - तत्काळ लयास जातो. ॥ ३ ॥ आगमः अपः - शास्त्र व तीर्थ - प्रजाझ् देशः कालः - संतति, देश, काल - कर्म च जन्म च - कर्म व जन्मही - ध्यानं मंत्रः अथ संस्कारः - ध्यान, मंत्र व संस्कार - एते दश - हे दहा पदार्थ - गुणहेतवः - गुणवृद्धीला हेतु आहेत. ॥ ४ ॥ एषा यत् यत् वृद्धा प्रचक्षते - यांपैकी ज्याला शास्त्र्ज्ञ मान देतात - तत् तत् सात्त्विकं एव - ते ते खास सात्त्विकच होय - यत् निंदंति तत् तामसं - ज्याची निंदा करतात ते तामस होय - यत् तद् उपेक्षितं तत् राजसम् - आणि ज्याची उपेक्षाच करतात ते राजस होय. ॥ ५ ॥ पुमान् सत्त्वविवृद्धये - मनुष्यांनी सत्त्वगुणाची वृद्धी व्हावी म्हणून - सात्त्विकानि एव सेवेत - सात्त्विक वस्तूंचे आणि सात्त्विक आचार, उच्चार आणि विचार यांचे मात्र सेवन करावे - ततः धर्मः - त्यापासून धर्म उत्पन्न व विवृद्ध होतो. - ततः - त्यापासून - यावत् स्मृतिः अपोहनः ज्ञानं - आत्मसाक्षात्कार करणारे असे स्थूल व सूक्ष्म देहाना कारणीभूत अशा गुणांचा निरास होईल असे ज्ञान होते. ॥ ६ ॥ वेणुसंघर्षजः वह्निः - वेणू-वेणूंच्या संघर्षणाने उत्पन्न होणारा अग्नि - तत् वनं दग्ध्वा - ते सर्व वन जाळून श्म्यति - शांत होतो - एवं - तसाच - गुणव्यत्ययजः देहः - गुणांच्या वैषम्याने उत्पन्न झालेला देह - तत्क्रियः - अग्निप्रमाणेच क्रिया करून - शाम्यति - शांत होतो, नष्ट होतो. ॥ ७ ॥ विषयां आपदां पदं - विषयांचे स्थान म्हणजे संकटांचे स्थान - प्रायेण मर्त्याः विदन्ति - मनुष्यास सामान्यतः कळत असते - तथापि कृष्ण -- असे असूनही हे कृष्णा ! - श्वखराजवत् - कुत्रे, खेचर व मेंढा याप्रमाणे - तत् कथं भुन्जते - हे लोक कसे विषयसेवन करतात ? ॥ ८ ॥ प्रमत्तस्य हृदि - उन्मत्त जीवाच्या अंतःकरणामध्ये - ’अहं’ इति अन्यथाबुद्धिः - ’मी अमुक विशिष्ट लक्षणाचा आहे’ अशी अयथार्थ जाणीव - यथा उत्सर्पति - जशी व जितक्या जोराने उठाव घेते - ततः वैकारिकं मनः - त्या खोट्या अहं बुद्धीने विकृत केलेले मन - घोरं रजः उत्सर्पति - घोर म्हणजे भयंकर जो रजोगुण, त्यामध्ये प्रवेश करते. ॥ ९ ॥ रजोयुक्तस्य मनसः - रजोगुणाने व्याप्त झालेल्या मनात - सविकल्पकः संकल्पः - विशेष प्रकारचे संशयास्पद संकल्प उत्पन्न होतात - ततः गुणध्यानात् - त्याचे गुणध्यानच चालविले असल्यामुळे - दुर्मतेःकामः दुःसहः स्यात् हि - मलीन चित्ताच्या पुरुषाचा काम अनिवार होतो. ॥ १० ॥ कामवशगः - मनुष्य कामाचा गुलाम झाल्यामुळे - अविजितेंद्रियः - इंद्रियगणांअरील ज्याचे प्रभुत्व नहीसे झाले आहे - कर्माणि दुःखोदर्काणि संपश्यन् - कर्में दुःखकारक आहेत असे जाणूनही - रजोवेगविमोहितः - रजोगुणाच्या वेगामुळे मूढ होऊन - करोति - ती ती दुःखकारक कर्में करतो. ॥ ११ ॥ रजस्तमोभ्यां - रजोगुण व तमोगुण यांनी - यदपि विक्षिप्तधीः - यदपि बुद्धि भ्रष्ट झाली असली तरी - विद्वान् - विवेकी पुरुश - पुनः मनः अतंद्रितः युंजन् - पुनः पुनः आपले मन ताळ्यावर आणण्याचा निश्चय निरलसपणे करून - दोषदृष्टिः न सज्जते - विषयांकडे दोषदृष्टीने पाहणारा त्य मध्ये आसक्त होत नाही. ॥ १२ ॥ अप्रमत्तः - नित्य सावध रहून - अनिर्विण्णः - उदासीन न होता - मनः - जीवाने आपले मन - शनैः मयि अर्पयन् - हळूहळू मला अर्पण करून - यथाकालं - योग्यवेळी - जितासनः जितश्वासः - आसन स्थिर करून व प्राणायाम करून - अनुयुंजीत - माझ्या ठिकाणीच स्थिर करावे. ॥ १३ ॥ सर्वतः मनः आकृष्य - सर्व विषयांपासून मन आकर्षून घेऊन - यथा मयि अद्धा आवेश्यते - जेणेकरून माझ्याच ठिकाणी ते प्रविष्ट होईल - एतावान् योगः - अशा स्वरूपाचा हा योगाभ्यास - सनकादिभिः मच्छिष्यैः - सनकसनंदनादि माझे शिष्य यांचे द्वारा - आदिष्ट - मी प्रकट केला. ॥ १४ ॥ केशव - हे कृष्णा ! - सनकादिभ्यः यदा - सनकादिकांस केव्हा - येन रूपेण - आणि कोणते स्वरूप धारण करून - त्वं योगं आदिष्टवान् - तू योगोपदेश केलास - एतत् रूपं वेदितुं इच्छामि - तो समय व ते रूप जाणून घ्यायची माझी इच्छा आहे. ॥ १५ ॥ हिरण्यगर्भस्य सनकादयाः मानसाः पुत्राः - हिरण्यगर्भ जो ब्रह्मदेव त्यास सनकादि चार मानपुत्र यांनी - योगस्य ऐकांतिकीं सूक्ष्मां गतिं - योगाची अत्यंत श्रेष्ठ व अत्यंत सूक्ष्म गति यासंबंधी - पितरं प्रपच्छुः - आपल्य जनकाला म्हणजे ब्रह्मदेवाला प्रश्न विचारला. ॥ १६ ॥ प्रभो - ते म्हणाले, हे भगवन - गुणेषु चेतः आविशते - गुणांमध्ये अंतःकरण प्रवेश करते - च - आणि - गुणाः चेतसि - गुण अंतःकरणात प्रवेश करतात - अतितितीर्षोः मुमुक्षोः - विषय व त्यांचे चिंतन यांना उल्लंघून मोक्ष मिळवू इच्छिणार्‍या एकनिष्ठ साधकाला - कथं अन्योन्य संत्यागः - या उभयतांचा त्यग कसा करता येईल ? ॥ १७ ॥ स्वयंभूः भूतभावनः महादेव एवं पृष्टः - स्वतः आदिपुरुष असल्यामुळे स्वयंभू, सृष्टिकर्ता, देवदेश्वर जो ब्रह्मदेव, त्याला सनकादिकांनी हा प्रश्न विचारला - ध्यामानः - त्यने एकाग्र मनाने विचार केला - कर्मधीः - कर्मकर्तृत्वाची त्यचे बुद्धि अनात्मक असल्यामुळे - प्रश्नबीजं न भ्यपद्यत - प्रश्नाचे बीज त्याला समजले नाही. ॥ १८ ॥ प्रश्नपारतितीर्षया - प्रश्नाचे समर्पक उत्तर देता यावे, व आपल्यासही कळावे म्हणून - सः देवं मां अचिन्तयत् - त्या देवाने माझे द्यान केले - तदा अहं हंसरूपेण - त्यावेळी हंसरूप घेऊन मी - तस्य सकाशं अगमं - त्याच्या जवळ गेलो. ॥ १९ ॥ मां दृष्ट्वा - मला पाहून - ते ब्रह्माणं अग्रतः कृत्वा - ते ब्रह्मदेवाला पुढे करून - पादाभिवंदनं कृत्वा - माझ्या पायांवर मस्तक ठेऊन - ’कः भवान् ?’ इति प्रपच्छुः - ’आपण कोण’ असे मला विचारले. ॥ २० ॥ उद्धव - हे उद्धवा ! - इति अहं तत्त्वजिज्ञासुभिः मुनिभिः - तत्त्व जाणू इच्छिणार्‍या मुनींनी मला असा - तदा पृष्टः - त्यावेळी प्रश्न केला - तेभ्यः अहं यत् अवोचं - त्यांनी मी जे सांगितले - तत् मे निबोध - ते माझ्याकडून नीट समजून घे. ॥ २१ ॥ वस्तुनः यदि अनानात्वं - वस्तुतः परमात्मा एकच आहे तर - आत्मनः ईदृशः व्ः प्रश्नः - तू कोण असा आत्मविषयक तुमचा प्रश्न - कथं घटेत - उत्पन्न तरी कसा व्हावा - वा विप्रा - अथवा हे ब्राह्मणहो - मे वक्तुः कः आश्रयः - मी जो वक्ता त्याला आश्रय तरी कोणाचा ? ॥ २२ ॥ वस्तुतः - वास्तविक - पंचात्मकेषु समानेषु भूतेषु च - सर्व स्थिरच भूते पंचमहाभूतांपासूनच उत्पन्न झाली असून समानच असता - ’कः भाअन्’ इति वः प्रश्नः - तू कोण हा तुमचा प्रश्न - वाचारंभः - केवळ वाणीचा मात्र विलास आहे - हि - म्हणून - अनर्थकः - निरर्थक होय. ॥ २३ ॥ मनसा, वचसा, दृष्ट्या - मनाने, वाणीने, दृष्टीने - अन्यैः अपि इंद्रियः - आणि इतर सर्व इंद्रियांनी - यत् गृह्यते - ज्याचे ग्रहण केले होते - अहं एव, न मत्त अन्यत् - मीच आहे, मद्व्यतिरिक्त दुसरे काही नाही - इति अंजसा बुध्यध्वं - हे ज्ञान वस्तुगत्या जाणून घ्या. ॥ २४ ॥ प्रजाः - हे ब्रह्मदेवाच्या मुलांनो ! - गुणेषुः चेतः आविशते - गुणांमध्ये अंतःकरण प्रविष्ट होते - गुणाः चेतसि च - आणि अंतःकरणामध्ये गुण प्रविष्ट होतात - मदात्मनः जीवस्य - मी ज्या जीवाचा आत्मा आहे, त्या जीवाचे - गुणाः चेतः उभयं - हे गुण व हे चेत दोन्हीही मिळून - देहः - जीवाचे शरीर होते. ॥ २५ ॥ गुणसेवया गुणेषु च - गुणांची आराधना केल्यामुळे - अभीक्ष्णं आविशत् चित्तं - गुणांमध्येच वारंवार मग्न होणारे चित्त - चित्तप्रभवाः गुणाः च - आणि त्या चित्तापासून निर्माण होणारे गुण - उभयं - गुण व चित्त ही दोन्ही - मद्‌रूपः त्यजेत् - आत्मस्वरूप जो जीव त्याने टाकून द्यावी. ॥ २६ ॥ जाग्रत् स्वप्नः सुषुप्तं च - जागृती, स्वप्नस्थिती आणि गाढ निद्रा या - गुणतः - सत्त्वादि गुणांमुळे - बुद्धिवृत्तयः - बुद्धीच्या वृत्ति उत्पन्न होत असतात - तासां विलक्षणः जीवः - या जागृत्यादि अवस्थांहून जीव विलक्षण आहे - साक्षित्वेन विनिश्चितः - या अवस्थांचा तो साक्षी असून त्यांहून तो भिन्न आहे. ॥ २७ ॥ यर्हि - ज्याअर्थी - आत्मनः गुणवृत्तिदः - आत्म्याला म्हणजे जीवाला वुणावस्था देणारे - अयं संसृतिबंधः - हे संसाराचे बंधन आहे - तुर्ये मयि स्थितः - तुरीय म्हणजे चवथी अवस्था जो मी, त्या मजमध्ये राहण्याचा अभ्यास करून - जह्यात् - हे संसृतिबंधन तोडावे - तत् - त्यावेळी - गुणचेतसां त्यागः - गुण व चित्त यांचा त्याग आपोआपच होतो. ॥ २८ ॥ आत्मनः अहंकारकृतं बंधं - आनंदरूप जीवाला अहंकारामुळे उत्पन्न झालेले बंधन - अर्थविपर्ययं - दुःख मात्र उत्पन्न करणारे आहे असे - विद्वान् - जाणून - निर्विद्य - विषयांपासून विरक्त होऊन - तुर्ये स्थितः - तुरीया अवस्थेमध्ये स्थिर होऊन - संसारचिंतां त्यजेत् - संसाराचे चिंतन टाकून द्यावे. ॥ २९ ॥ युक्तिभिः - प्रमाणबद्ध युक्तींनी - यावत् पुंसः - जोपर्यंत जीवाची - नानार्थधीः न निवर्तेत - नानात्वबुद्धी ’ब्रह्मांडांत अनेकत्व आहे’ ही जाणीव नाहीशी होत नाही - अज्ञः जागर्ति अपि स्वपन् - अज्ञानी जागा असतो तरी स्वप्नामध्येच असतो - यथा स्वप्ने जागरणं - ज्याप्रमाणे स्वप्नामध्येही स्वप्नस्थ पुरुष ’आपण जागेच आहो’ असे मानतो त्याप्रमाणे. ॥ ३० ॥ आत्मनः - आत्म्याशिवाय - अन्येषां भावानां असत्वात् - इतर कोणतेही भाव म्हणजे पदार्थ, विकार अथवा अवस्था नसतात - तत्कृता भिदा - त्या नसत्या भावांनी उत्पन्न केलेले भेद - गतयः - त्यांनी प्रवृत्त केलेल्या कर्माची फळे - अस्य हेतवः च - आणि जीवाचे हेतु म्हणजे सकाम कर्मे ही सर्व - मृषा - मिथ्याच असतात - यथा स्वप्नदृशः - जसे स्वप्नस्थ जीवाने पाहिलेले पदार्थ मिथ्या असतात. ॥ ३१ ॥ जागरे - जागेपणी - समस्तकरणैः - आपल्या सर्वेंद्रियमनोबुद्धिसाह्याने - अनुक्षणधर्मिणः अर्थान् बहिः - क्षणभंगुर असणार्‍या बाहेरील देहादि पदार्थांचा - यः भुंक्ते - जो अनुभव घेतो - हृदि तत्सदृक्षान् स्वप्ने - तसल्याच वस्तूंचा मनोद्वारा स्वप्नात अनुभव घेतो - सुषुप्ते उपसंहारते - गाढ निद्रेमध्ये त्या सर्वांचा उपसंहार करतो - सः त्रिगुणावृत्तिदृक् - जो जागृति-स्वप्न-सुषुप्ति या तीन गुनवृत्तींचा द्रष्टा - इंद्रियेशः - इंद्रियांचा स्वामी - एकः - एकच असतो - स्मृत्यन्वयात् - त्याला सर्व अवस्थांची स्मृति असते. ॥ ३२ ॥ एवं मन्मायया गुणतः - याप्रमाणे माझ्याच मायेने गुणसाह्य घेऊन - मयि कृताः - माझ्याच उत्पन्न केलेल्या - मनसः त्र्यावस्थाः - मनाच्या ती अवस्था आहेत - इति विमृश्य निश्चितार्थाः - असे जाणून निःसंदेह व्हा - अनुमान सद् उक्ति - अन्वयव्यतिरेकांनी सिद्ध होणारी अनुमाने व आप्तवाक्ये - तीक्ष्ण ज्ञानासिना - एतत्स्वरूप ज्ञानरूपी तीक्ष्ण खड्गाने - अखिलसंशयादिं संछिद्य - अखिल संशयाचे वास्तव्यस्थान जो अहंकार त्याला समूळ छाटून - हार्दं मा भजत - हृदयात राहणारा जो मी त्याचे भजन करा. ॥ ३३ ॥ इदं विभ्रमं ईक्षेत - हे विश्व म्हणजे भ्रम आहे - मनसः विलासं - कारण ते मनाची क्रीडा आहे - दृष्टं, विनष्टं अतिलोलं, अलातचक्रं - दृश्य, विनाश्य, अलातचक्रासारखे अतिचपलतेने वर्तुलाकार फिरणारे आहे - एकं विज्ञानं उरुधा - म्हणून एकच जे हे भान ते अनेक प्रकारचे, अनेक आहे - इति विभाति - असा भास होतो - माया स्वप्नः - हे अज्ञानजन्य स्वप्नच होय - गुणाविसर्गकृतः विकल्पः त्रिधा - हा मायेचा सत्त्वादि गुनांनी उत्पन्न केलेला विकल्प तीन प्रकारचा आहे. ॥ ३४ ॥ ततः दृष्टिं प्रतिनिवर्त्य - म्हणून आपली ज्ञानदृष्टि मागे ओढावी - निवृत्ततृष्णः - सर्व आशा-वासनांपासून निवृत्त होऊन - निरीहः - कर्तव्याची इच्छा नसणार्‍या ज्ञानी पुरुशाने - निजसुखानुभवः - आत्मसुखाचा प्रत्यक्ष अनुभव घेत् - तूष्णीं भवेत् - कर्तव्य, भोक्तृत्व सोडून स्वस्थ असावे - यदि इदं क्व च संदृश्यते - अशा स्थितींतही यदाकदाचित या दृश्य जगताचे दर्शन किंवा स्मृति झालीच - अवस्तुबुद्ध्या त्यक्तं - दृश्य वस्तूच्या ज्ञानाचा त्यग करावा - भ्रमाय न भवेत् - मोहकर होत नाही - स्मृतिः आनिपातात् - स्मृति म्हणजे दृश्यांचे स्मरण हा देह पडेपर्यंत राहणारे असते. ॥ ३५ ॥ च - आणि - यतः स्वरूपं अध्यगमत् - स्वरूपाचा अपरोक्ष साक्षात्कार झालेला असतो म्हणून - सिद्ध - जीवन्मुक्त - नश्वरं देहं - हा नश्वर देह - अवस्थितं - पडला आहे - वा उत्थितं - किंवा उठून चालतो आहे हे - न पश्यति - काही पाहत नाही - यथा मदिरामदांधः - ज्याप्रमाणे मदिरा पिऊन धुंद झालेल्याला - परिकृतं वासः - नेसलेले वस्त्र - दैवात् - नशीबाने - अपेतं उत - सुटले की - दैववशात् उपेतं - नशिबाने जाग्यावर आहे. ॥ ३६ ॥ यावत् स्वारंभकं कर्म - जोपर्यंत प्रारब्धकर्माचा पूर्ण उपभोग घेतला जात आहे - दैववशगः खलु देहः अपि - दैवाच्या म्हणजे प्रारब्धकर्मफलाच्या स्वाधीन असणारा देहही - सासुः प्रतिसमीक्षते एव - प्राणांसह जिवंत असतोच - अधिरूढसमाधियोगः प्रतिबुद्धवस्तुः - संपादन केला आहे समाधीपर्यंतचा योग ज्याने असा वस्तुज्ञान झालेला सिद्ध - तं सप्रपंचं स्वाप्नं - त्या सविस्तर जगाच्या स्वप्नतुल्य प्रतिभासाचे - पुनः न भजते - पुनः सेवन करीत नाही. ॥ ३७ ॥ विप्राः - हे ज्ञानी सनकादिकहो - यत् सांख्ययोगयोः गुह्यं - सांख्य आणि योग यांचे रहस्य जे - एतत् मया वः उक्तं - ते मी तुम्हाला सांगितले - युष्मद्धर्मविवक्षया - तुम्हाला धर्मरहस्य सांगण्याच्या हेतूने - आगतं मां यज्ञं - मी यज्ञरूपी जो विष्णु, तो मी आलो आहे - जानीत - असे समजा. ॥ ३८ ॥ द्विजश्रेष्ठाः - हे द्विजश्रेष्ठहो - योगस्य, सांख्यस्य, सत्यस्य, ऋतस्य - योग, सांख्य, सत्य, ऋत - तेजसः, श्रियः, कीर्तेः, दमस्य च - तेज, लक्ष्मी, कीर्ती, दम सर्वांचे - अहं परायनं - मी अत्यंत श्रेष्ठ अधिष्ठान आहे. ॥ ३९ ॥ निर्गुणं निरपेक्षकं - मी स्वतः निर्गुण म्हणजे निर्विषय, वैशिष्ट्यशून्य आणि स्वतंत्र आहे - मां सर्व गुणाः भजंति - हे सर्व गुण माझीच भक्तिपूर्ण सेवा करतात - साम्यासंगादयः अगुणाः - समता, असंगत्व इत्यादि अगुण - मां सुहृदं - मला म्हणजे सर्वोपकारक नित्य मित्राला - प्रियं आत्मानं - निरतिशय प्रिय असणार्‍या आत्मस्वरूपाला ॥ ४० ॥ इति मे - याप्रमाणे माझ्याकडून - छिन्नसंदेहा सनकादयः मुनयः - ज्यांचे सर्व संशय विनष्ट झाले असे सनकादि मुनि - मां सभाजयित्वा - मला फार उत्सुकतेने सन्मानून - परया भक्त्या - अति उत्कट भक्तीने - संस्तवैः अगृणत - स्तोत्रांनी माझे स्तवन केले ॥ ४१ ॥ तैः परमर्षिभिः सम्यक् पूजितः संस्तुतः च - त्या महर्षींनी माझी यथासांग पूजा केली, आणि उत्तम स्तुति करणारी स्तोत्रे म्हटली - परमेष्ठिनः पश्यतः - ब्रह्मदेव पहात असताच - अहं स्वकं धाम प्रत्येयाय - मी आपल्या धामाला परत आलो. ॥ ४२ ॥ अध्याय तेरावा समाप्त |