|
|
|
श्रीमद् भागवत महापुराण
स्कंध ११ वा - अध्याय ८ वा - अन्वयार्थ
अवधूतोपाख्यान - अजगर ते पिंगलेपर्यंत नऊ गुरुंची कथा - राजन् - राजा - यत् - ज्याअर्थी - देहिनां यथा दु:खं (तथैव) - देहधारी जीवास जसे इंद्रियांसंबंधी दु:ख त्याप्रमाणेच - स्वर्गे नरके एव च - स्वर्गात व नरकातही - ऐन्द्रियं सुखं - इंद्रियांसंबंधाचे सुख - तस्मात् - म्हणून - बुध: तत् न इच्छेत - शहाण्या माणसाने त्या इंद्रियसुखाची इच्छा करूच नये ॥८-१॥ सुमृष्टं विरसं ग्रासं - मधुर अथवा नीरस अन्न - महान्तं स्तोकं एव वा - पुष्कळ असो वा थोडे असो - यदृच्छया एव आपतितं - जे काही सहजगत्या पुढे आलेले असेल ते - ग्रसेत् - खाऊन टाकावे - अक्रिय: आजगर: (एकमेव) - स्वस्थ पडून रहाणारा अजगर असेच करतो ॥८-२॥ यदि ग्रास: न उपनमेत् - काही अन्न वाढून आलेच नाही - महाहि: इव दिष्टभुक् - मोठ्या सर्पाप्रमाणे अयाचित खाद्य खाणार्‍या मुनीने - अनुपक्रम: - कसलीही खटपट न करता - निराहार: भूरिणि अहानि शयीत - पुष्कळ दिवस निराहारच स्वस्थ पडून रहावे ॥८-३॥ ओज:सहोबलयुतं देहं - बळकट व कार्यक्षम इंद्रिये व मन यांनी संपन्न असलेल्याही देहाला - अकर्मकं बिभ्रत् - निष्क्रिय ठेऊन - शयान: वीतनिद्र: च - शय्येवर पडलेला पण झोपी न गेलेला असावा - इन्द्रियवान् अपि न ईहेत - इंद्रियांचे बल व मनोबल यांसह युक्त असला तरी मुनीने कर्मेच्छा करू नये ॥८-४॥ मुनि: - मुनि जो त्याने - प्रसन्नगम्भीर: दुर्विगाह्य: दुरत्यय: - आनंदी परमार्थी, थांग न लागणारा आणि दुर्लंघ्य म्हणजे अजिंक्य असावे - अनन्तपार: अक्षोभ्य: स्मितिमोद: अर्णव: इव हि - समुद्राप्रमाणे अफाट, निर्विकार आणि शांत व निश्चल असेच ॥८-५॥ सागर: - महासमुद्र - सरिद्भि: न उत्सर्पेत, न शुष्येत - भरलेल्या नद्या आत आल्या म्हणून वाढत नाही, किंवा त्यांचे पाणी आटले म्हणून रिकामा होत नाही - इव - त्याप्रमाणे - नारायणपर: मुनि: - श्रीपरमेश्वराचा एकनिष्ठ भक्त अशा मुनीने - समृद्धकाम: हीन: वा (न हृष्येत् नच शोचेत्) - आपल्या इच्छा पूर्ण झाल्या म्हणून अत्यानंदी किंवा इच्छा शेवटास गेली नाही म्हणून खिन्न होऊ नये ॥८-६॥ अजितेन्द्रिय: - इंद्रिये स्वाधीन नसणारा पुरुष - देवमायां स्त्रियं दृष्ट्वा - देवांच्या फसव्या मायेचाच अवतार असणारी स्त्री पाहून - तद्भावै: प्रलोभित: - तिच्या शृंगारिक हावभावांनी वेडावलेला होत्साता - अग्नौ पङ्गवत् - अग्नीच्या ज्वालांनी मोहित झालेल्या पतंगाप्रमाणे - अन्धे तमसि पतति - गाध अंधकारात पडतो ॥८-७॥ मायारचितेषु योषिद्धिरण्याभरणाम्बरादिद्रव्येषु - मोहक मायेने निर्मिलेली सुंदर स्त्री तिच्या अंगावरील सुवर्णाचे अलंकार, तिचे वस्त्र, तिचे अंगराग, इत्यादि पदार्थांचे ठायी - प्रलोभिताऽत्मा मूढ: - लुब्ध झाले आहे अंत:करण ज्याचे असा वेडा पुरुष - उपभोगबुद्ध्या नष्टदृष्टि: - उपभोगाची लालसा बळावल्यामुळे नष्टदृष्टि म्हणजे विवेकशून्य आंधळा - पतङ्गवत् नश्यति हि - अगदी पतंगाप्रमाणे ठार बुडतो ॥८-८॥ यावता देह: वर्तेत - जोपर्यंत देह उभा आहे - गृहान् अहिंसन् - कोणत्याही गृहाला म्हणजे गृहस्थाला पीडा न देता - मुनि: - साधक मुनीने - माधुकरीं वृत्तिं आतिष्ठेत् - भ्रमराची वृत्ती स्वीकारून - स्तोकं स्तोकं ग्रासं ग्रसेत् - थोड्या थोड्या अन्नाची भिक्षा मागून निर्वाह करावा ॥८-९॥ पुष्पेभ्य: षट्पद: इव - सहा चरणांचा भ्रमर जसा पुष्पांमधून मध घेतो त्याप्रमाणे - कुशल: नर: - चतुर आणि विवेकी पुरुषाने - अणुभ्य: व महद्भ्य: च शास्त्रेभ्य: - लहान व मोठमोठ्या शास्त्रांतून - सर्वत: - सर्व तर्‍हेने - सार: आदद्यात् - सारभाग ग्रहण करीत असावे ॥८-१०॥ सायंतनं श्वस्तनं वा - सायंकाळासाठी किंवा किंवा दुसरे दिवसासाठी - भिक्षितं - भिक्षान्नाचा - न संगृह्णीत - संग्रह करू नये - पाणिपात्रोदरामत्र: - तळहाताचे पात्र करून तितकेच अन्न भक्षिणारा किंवा उदर हेच अमत्र म्हणजे पात्र करणारा असा भिक्षु असावा - मक्षिका इव न संग्रही - मधुमक्षिकेप्रमाणे संग्रह करू नये ॥८-११॥ भिक्षुक: - भिक्षुक - मक्षिका इव संगृह्णन् - मधमाशीप्रमाणे संग्रह करणारा - सह तेन - त्या संग्रहासह - विनश्यति - नाश पावतो ॥८-१२॥ पदा अपि - पायाने सुद्धा - दारवीं अपि युवतीं - लाकडाची स्त्री बाहुली असली तरी तिलाही - भिक्षु: न स्पृशेत् - भिक्षु मुनीने स्पर्श करू नये - स्पृशन् - स्पर्श करणारा - करिण्या अंगसंगत: करीव - हत्तीणीशी अंगस्पर्श केल्यामुळे बद्ध होणार्‍या हत्तीप्रमाणे - बद्ध्येत - बद्ध होतो ॥८-१३॥ गज: बलाधिकै: अन्यै: गजै: यथा - जास्त बलवंत दुसर्‍या हत्तीकडून जसा एक हत्ती - स: प्राज्ञ: - तो साधक बुद्धिमंत - हन्येत - मारला जाईल - स्त्रियं - स्त्रीची गाठ - कर्हिचित् न अधिगच्छेत् - केव्हाही घेऊ नये - (तां) आत्मन: मृत्युं विजानीयात् - ती गाठ म्हणजे आपला मृत्यूच समजावा ॥८-१४॥ यथा लुब्धै: दु:खसञ्चितं - ज्याचा मोठे दु:ख कष्ट सहन करून लोभ्याकडून संग्रह होतो ते - न देयं न उपभोग्यं च - त्याचे दान करवत नाही आणि त्याचा उपभोगही घेववत नाही - तत: च अन्य: अपि भुङ्क्ते - तो संग्रह दुसराच कोणीतरी लुटून नेतो - अर्थवित् मधुहा तत् मधु इव - तो मधमाशांनी जमवलेला मध भलताच चाणाक्ष हरण करणारा घेऊन जातोच की नाही ॥८-१५॥ मधुहा इव - मध गोळा करणारा भिल्ल जसा - अग्रत: - पहिलाच - यति: - संन्यासी किंवा ब्रह्मचारी - सुदु:खोपार्जितै: वित्तै: - कष्ट करून मिळवलेल्या द्रव्याच्या सहाय्याने - आशासानां गृहमेधिनां गृहाशिष: - आपल्यास सुख मिळेल अशी आशा करणार्‍या गृहस्थांच्या येथील सिद्ध केलेले पदार्थ - भुङ्क्ते वै - उपभोगितात ॥८-१६॥ वनचर: यति: - वनात रहाणार्‍या यतीने - क्वचित् - केव्हाही - ग्राम्यं गीतं न शृणुयात् - शृंगारविषयक गीत ऐकू नये - मृगयो: - हरिणांची पारध करणार्‍या शिकार्‍याचे - गीतमोहितात् बद्धात् हरिणात् - गाण्यांनी मूढ होऊन बद्ध झालेल्या हरिणापासून - शिक्षेत - शिकावे ॥८-१७॥ योषितां नृत्यवादित्रगीतानि - वेश्यांचे शृंगारिक नाचणे, वाद्ये वाजवणे व गाणे - जुषन् - आनंदाने ------ - मृगीसुत: ऋष्यशृङ्ग: - हरिणीपुत्र ऋष्यशृंग - आसावश्य: क्रीडनक: - --------त्यांस सर्वथा वश होऊन त्यांचे खेळणे झाला ॥८-१८॥ बडिशै: - आमिष लावलेल्या गळांनी - असद्बुद्धि: मीन: तु यथा - मूर्ख मासा जसा - मृत्युं ऋच्छति - मृत्युप्रत जातो - अतिप्रमाथिन्या जिह्वया - अनावर जिव्हेमुळे - रसविमोहित: (असद्बुद्धि: जन: मृत्युं ऋच्छति) - रसलोलूप बुद्धिशून्य मनुष्य नाश पावतो ॥८-१९॥ निराहारा: मनिषिण: - आहारादि वर्ज्य करणारे मनोविजयी मुनि - आशु - लवकर - इन्द्रियाणि जयन्ति - इतर इंद्रिये स्वाधीन करून घेतात - तु रसनं वर्जयित्वा - पण जिह्वेंद्रिय वगळून मात्र - तत् - ते रसनेंद्रिय निरन्नस्य वर्धते - आहार टाकला म्हणजे जास्त बलवान होते ॥८-२०॥ यावत् रसनं न जयेत् - जोपर्यंत जिह्वा हातात आली नाही - तावत् - तोपर्यंत - विजितान्येन्द्रिय: पुमान् - नेत्रादि इतर इंद्रियांवर स्वामित्व गाजवणार्‍या पुरुषाला - जितेन्द्रिय: न स्यात् - जितेंद्रियत्व प्राप्त होत नाही - रसे जिते सर्वं जितं - रसना जिंकली की सर्व इंद्रिये जिंकलीच समजा ॥८-२१॥ पुरा विदेहनगरे - पूर्वी विदेह म्हणजे मिथिला नगरीत - पिङ्गला नाम वेश्या आसीत् - पिंगला नावाची वेश्या रहात होती - नृपनन्दन - हे यदुराजा - तस्या: किञ्चित् मे शिक्षितं - तिच्यापासून मी जो एक धडा शिकलो तो - निबोध - ऐक ॥८-२२॥ सा स्वैरिणी - ती उच्छृंखल वेश्या - एकदा - एका प्रसंगी - सङ्केते कान्तं उपनेष्यती - कोणा तरी रमणीय तरुणाला एकांत रतिस्थानी नेण्याचा संकल्प करून - उत्तमं रूपं बिभ्रती - उत्तम शृंगारिक अलंकार धारण करीत होत्साती सुंदर रूपवती झाली - काले - योग्यवेळी - बहिर्द्वारि अभूत् - दाराबाहेर उभी राहिली ॥८-२३॥ पुरुषर्षभ - पुरुषश्रेष्ठ राजा - मार्गे आगच्छत: पुरुषान् वीक्ष्य - मार्गाने येणारे जाणारे पुरुष पाहून - अर्थकामुका - द्रव्यलोभी अशा त्या वेश्येला - तान् - ते सर्व पुरुष - वित्तवत: शुल्कदान् कान्तान् मेने - श्रीमंत, रतिमूल्य देणारे आणि सुंदर होते असे वाटले ॥८-२४॥ आगतेषु अपयातेषु - ते आलेले पुरुष काही न बोलता आपापल्या वाटेने गेले असे पाहिल्यानंतर - सा सङ्केतोपजीविनी - संकेताने करार ठरवून देहविक्रय करणारी ती पिंगला चिंतू लागली की - अन्य: क: अपि भूरिद: वित्तवान् - आणखी दुसरा कोणी तरी पैसे उधळणारा श्रीमंत - मां उपैष्यति अपि - रतिसंगासाठी माझ्याकडे खासच येईल ॥८-२५॥ एवं - याप्रमाणे - दुराशया ध्वस्तनिद्रा - दुराशेने जिची झोप उडून गेली अशी ती पिंगला - द्वारि अवलम्बती, निर्गच्छान्ती, प्रविशती - काही वेळ दारात उभी राही, काही वेळ आत जाई आणि पुन्हा बाहेर येई - निशीथं समपद्यत - अर्धरात्र उअलटून गेली ॥८-२६॥ वित्ताशया शुष्यद्वक्त्राया: - द्रव्याशेने जिची जीभ कोरडी झाली आहे अशी ती - दीनचेतस: तस्या: - आणि जिचे अंत:करण खिन्न झाले आहे अशा तिला - परम: निर्वेद: जज्ञे - उत्तमोत्तम वैराग्य उत्पन्न झाले - चिन्ताहेतु: सुखावह: - द्रव्याची चिंता हीच सुख देणारी विरक्ती उत्पन्न करिती झाली ॥८-२७॥ निर्विण्णचित्ताया: तस्या: - विषयसुखाचा वीट येऊन नैराश्य प्राप्त झालेल्या तिने - यथा गीते - जे गीत गायिले ते तसेच्या तसेच - मम श्रृणु - मजपासून ऐक - पुरुषस्य आशापाशानां - पुरुषाला बद्ध करणार्‍या आशांचे जे पाश त्यांचा - निर्वेद: यथा असि: हि - तरवारी सारखी छेदक निर्वेदच म्हणजे वैराग्यच होय ॥८-२८॥ नृप - राजा - यथा विज्ञानरहित: मनुज: - ज्याप्रमाणे आत्मसाक्षात्कार न झालेला मनुष्य - ममतां (न जहाति तथा) - ममता सोडत नाही त्याप्रमाणे - अङ - राजा - अजातनिर्वेद: - ज्याला विवेकपूर्ण वैराग्य झाले नाही तो - देहबन्धं न जिहासति हि - देहाची बंधने तोडण्यास व सोडण्यास समर्थ असतच नाही. ॥८-२९॥ अविजितात्मन: मे - जिचा मन:प्रभृति समुदाय वश झाला नाही त्या माझ्या - अहो मोहविततिं पश्यत - मोहाचा केवढा थोर विस्तार आहे पहा हो - या असत: कान्तात् कामं कामये - असत् म्हणजे मिथ्या असणार्‍या म्हणून वस्तुत: नसणार्‍या रमणापासून माझी कामपूर्ती व्हावी अशी ज्या मी इच्छा केली - येन बालिशा - म्हणून मी जी मूर्खातली मूर्ख ठरले ॥८-३०॥ समीपे नित्यं सन्तं - सदासर्वदा अत्यंत नजीक आणि वस्तुत: असणारा - वित्तप्रदं रतिप्रदं इमं रमणं - हवे तेवढे कल्याणकारी द्रव्य देणारा, संगसुख अमूप देणारा अशा ह्या रमणाला - विहाय - सोडून - अज्ञा अहं - अज्ञानाची पुतळी असणारी मी - तुच्छमहं अकामदं दु:खभयाधिशोकमोहप्रदं - असत्य म्हणजे अनित्य, कामपूर्ती करणारा आणि उलट दु:खभीतीप्रभृति शोकमोहांचे कारण होणारा जो पुरुष त्याची - भजे - इच्छा करीत बसले आहे ॥८-३१॥ अहो मया आत्मा वृथा परितापित: - किती हा मूर्खपणा की मी आपल्या आत्मारामाला व्यर्थ ताप दिला - या (अहं) - जी मी - अतिविगर्ह्यवार्तया साङ्केतवृत्या - अति निंद्य असणार्‍या म्हणजे संकेताने द्रव्य ठरवून त्यावर अवलंबून असणार्‍या जीविकेच्या सहाय्याने - स्रैणात् - स्त्रीलंपट - अर्थतृष: - लोभी - अनुशोच्यात् - सदैव निंद्य व शोकास्पद अशा - नरात् - पुरुषापासून - क्रीतेन आत्मना वित्तं रतिं इच्छती - द्रव्य व रति इच्छिणारी आपला सोन्यासारखा ------------ सिद्ध झाले ॥८-३२॥ यत् - ज्याअर्थी - अस्थिभि: निर्मितवंशवंश्यस्थूणं - हाडांनी निर्मिली आहेत पाठीचा कणा हाच वंश म्हणजे आढे व बरगड्या ह्याच वंश्य म्हणजे --------- हेच स्थूण म्हणजे खांब ज्याचे असे - त्वचारोमनखै: पिनद्धं - जे कातडी, रोम व नखे यांनी घट्ट बांधून टाकले आहे - क्षरन्नवद्वारं - घाणेरडा घट्ट-पातळ मळ ज्यातून गळत असतो - विण्मूत्रपूर्णं - जे विष्ठा आणि मूत्र यांनी भरलेले आहे - एतत् अगारं - हे शरीररूपी जे घाणीचे घर त्याकडे - मदन्या का उपैति - माझ्याशिवाय दुसरी कोण ------- तयार होईल ? ॥८-३३॥ अस्मिन् विदेहानां पुरे - या विदेह ------------ - अहं एका एव मुढधी: - मीच काय ती एकटी मूर्खत्वाची ---------- - असती - कारण ही जी मी दुष्ट स्त्री - अस्मात् आत्मदात् अच्युतात - -------- - अन्यं कामं इच्छन्ती - दुसरा -------------- त्याची इच्छा करिती झाले ॥८-३४॥ शरीरिणां प्रेष्ठतम: सुहृत् - देहधार्‍यांचा प्रियोत्तम मित्र - ---------------------- - (त्यांचा स्वामी जो अच्युत - तं - त्याला - अहं आत्म -------------- - आत्मा देऊन विकत घेईन - अनेन रमे - त्याच्याशी रममाण होऊन ------------- रमा ॥८-३५॥ आद्यन्तवन्त: ये कामा: - उत्पन्न होऊन नाश ----------) - कामदा: नरा: - इच्छा पुरवणारे मर्त्य पुरुष - काल-------- - ---- जिंकल्यामुळे त्याला वश असणारे देव - ते - ते सर्व - भार्याया----- - आपापल्या भार्यांचे जे काम ते कितीसे पुरवते झाले ? ॥८-३६॥ यत् - ज्याअर्थी - दुराशाया: मे - दुराशा करणार्‍या मला - अयं सुखावह: निर्वेद: जात: - हा सुखपरिणामी विराग उत्पन्न झाला आहे - केन अपि मे कर्मणा - माझ्या कोणत्या तरी सत्कर्माने - भगवान् विष्णु: प्रीत: - श्रीषड्गुणैश्वर्य भगवान् विष्णु प्रसन्न झाला आहे - नूनं - असेच खरोखर झाले असेल काय ? ॥३७॥ मन्दभाग्याया: क्लेशा: - मज दीनेला झालेले क्लेश - एवं - याप्रकारे - निर्वेदहेतव: मा स्यु: - सुखकारक वैराग्याचे हेतु झालेच नसते - येन - ज्या ह्या वैराग्यामुळे - अनुबन्धं निर्हृत्य - सर्व सांसारिक वासनादि संबंध तोडून टाकून - पुरुष: शमं ऋच्छति - जीव परम कल्याणप्रद पदाकडे जातो ॥८-३८॥ तेन उपकृतं शिरसा आदाय - त्या हरीने माझ्यावर निर्वेदरूपकात्मक जो उपकार केला आहे तो मस्तकी धारण करून - ग्राम्यसङ्गता: दुराशा: त्याक्त्वा - आणि विषयांसंबंधींच्या सर्व वासनांचा व दुराशांचा त्याग करून - तं अधीश्वरं शरणं व्रजामि - मी त्या सर्वेश्वर प्रभूला अनन्य भावाने शरण जाते ॥८-३९॥ सन्तुष्टा: - परम संतोषी म्हणजे समाधानपूर्ण - एतद् श्रद्दधती - त्या सुखावह निर्वेदावर व रमणावर श्रद्धा ठेऊन - यथालाभेन जीवती - ज्या ज्या वेळी जे जे मिळॆल त्यावर निर्वाह करणारी - अमुना एव रमणेन वै - याच साक्षात अपरोक्ष असणार्‍या निर्य रमणाशीच - अहं आत्मना विहरामि - मी काया वाचा मनाने विहार करीन ॥८-४०॥ संसारकूपे पतितं - संसाराच्या अथांग कूपात पडलेला - विषयै: मुषितेक्षणं - विषयोपभोगांच्या वासनांमुळे मुषित म्हणजे चोरीस गेले ईक्षण म्हणजे विवेक ज्याचा, असा विवेकशून्य - कालाहिना ग्रस्तं - कालरूपी अजगराने गिळून टाकलेला जो पतित, विवेकशून्य व जन्ममरणांच्या फेर्‍यात सापडलेला जीव आहे त्या अनाथाला - त्रातुं - तारण्याला - अन्य: क: अधीश्वर: - दुसरा कोण समर्थ आहे ? ॥८-४१॥ यदा - जेव्हा - इदं जगत् कालाहिना ग्रस्तं - हे सर्व दृश्य विश्व कालरूपी सर्पाच्या मुखात शिरले आहे असे - अप्रमत्त: पश्येत् - उन्मादशून्य विवेकसाह्याने जीव पहातो - अखिलात् निर्विद्येत - सर्व विषयांपासून निर्वृत्त होतो - आत्मा एव हि आत्मन: गोप्ता - आत्मा म्हणजे शुद्ध जीवाचा आत्मारामच जीवाचा रक्षक होतो ॥८-४२॥ एवं - याप्रकारे - कान्ततर्षजां दुराशां छित्वा - विषयासक्त रमणांची दुष्ट तृषा, वासना टाकून देऊन - उपशमं आस्थाय - परम शांत स्थितीचे संपादन करून - व्यवसितमति: सा - आपल्या बुद्धीचा पक्का निश्चय केलेली ती पिंगला - शय्यां उपविवेश - शय्येवर जाऊन स्थिर झाली ॥८-४३॥ आशा हि परमं दु:खं - विषयाशा ही खरोखर दु:खाची माता आहे - नैराश्यं परमं सुखं - आशात्याग, निर्वेद हा आत्यंतिक सुखाचा जनिता होय - यथा - पहा की वरील सिद्धांत ध्यानात ठेऊनच - कान्ताशां सञ्छिद्य - पिंगलेने नश्वर रमणाशी उपभोग करण्याची दुराशावल्ली तोडून टाकली - पिङ्गला सुखं सुष्वाप - ती सुखरूप होऊन विश्रांती घेती झाली. ॥८-४४॥ आठवा अध्याय समाप्त |