|
|
|
श्रीमद् भागवत महापुराण
स्कंध ११ वा - अध्याय ४ था - अन्वयार्थ
भगवंतांच्या अवतारांचे वर्णन - हरिः - परमात्मा हरिने - यैः यैः स्वच्छंदजन्मभिः - ज्या ज्या स्वच्छंद अवतारांनी - इह - या मृत्युलोकी - यानि यानि कर्माणि चक्रे - जी जी कर्मे केली - करोति - सध्या करीत आहेत - कर्ता वा - किंवा करणार आहेत - तानि नः ब्रुवन्तु - त्या सर्व लीला आम्हाला सांगाव्या. ॥ १ ॥ अनंतस्य - ज्याला अंत नाही अशा परमेश्वराचे - अनंतान् गुणान् - असंख्य गुण - अनुक्रमिष्यन् - ज्याला गणना करण्याचे इच्छा असेल - सः तु - तो तर - बालबुद्धिः - पोरबुद्धीचा समजावा. - कालेन - बहुत काळाने - कथंचित् वा - दीर्घ प्रयत्‍नांनी कदाचित् - भूमेः रजांसि - भूमीचे म्हणजे धुळीचे रजःकण - गणयेत् - गणणे शक्य आहे - अखिलशक्तिधाम्नः - पण सर्व शक्तीचा आश्रय अशा परमेश्वराचे - गुणान् न गणयेत् - गुणांची गणना करणे कधीही शक्य नाही. ॥ २ ॥ आदिदेवः नारायणः - सर्वांचा कारणभूत असा नारायण देव - यदा आत्मसृष्टैः - जेव्हा आपणच उत्पन्न केलेल्या - पंचभिः भूतैः - पंचमहाभूतांच्या योगे - विराजं पुरं - ब्रह्मरूप शरीर - विरचय्य - निर्माण करून - तस्मिन् - त्यामध्ये - स्वांशेन विष्टः - स्वतःच्या अंशाने प्रविष्ट झाला, - पुरुषाभिधानं अवाप - आणि त्याला ’पुरुष’ हे नाव मिळाले. ॥ ३ ॥ यत्काये - ज्याचे शरीरावर - एषः भुवनत्रयसन्निवेशः - हा त्रिभुवनाचा सर्व पसारा आहे - यस्य इंद्रियः एव - आणि ज्याच्या इंद्रियांच्या योगाने - तनुभृतां - देहधारी प्राण्यांची - उभयेंद्रियाणि - ज्ञानेंद्रिये व कर्मेंद्रिये यांच्या योगे - यस्य स्वतः ज्ञानं - ज्याच्या स्वरूपभूअ सत्त्वगुणापासून जीवांना ज्ञान होते - यस्य श्वसनतः - आणि ज्याच्या श्वासोछ्वासात्मक प्राणापासून - बलं - शारीरिक शक्ति - ओजः - इंद्रियशक्ति - ईहा च प्राप्यते - व कर्मशक्ति प्राप्त होते - यः सत्त्वादिभिः - आणि जो सत्त्व, रज, तम या तीन गुणांनी - स्थिति लय उद्‌भवे - या ब्रह्मांडाचे रक्षण नाश व उत्पत्ती यांचा - आदिकर्ता - कर्ता आहे तो या सर्वांचे आदिकारण आहे. ॥ ४ ॥ आदौ - प्रथमारंभी - अस्य सर्गे - या विश्वाची उत्पत्ती कर्तव्य समयी - यस्य रजसा - ज्याच्या रजोगुणाने - शतधृतिः - ज्याला शेकडो (म्हणजे अमाप) बुद्धी आहे असा ब्रह्मदेव - अभूत् - उत्पन्न झाला. - स्थितौ - रक्षण कर्तव्य समयी - क्रतुपतिः - यज्ञाने फल देणारा - द्विजधर्मसेतुः च - आणि ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य या द्विजांचे व त्यांच्या धर्मांचे रक्षण करणारा - विष्णुः अभूत् - विष्णू उत्पन्न झाला. - च अप्ययाय - आणि संहाराकरिता - तमसा - तमोगुणाने - रुद्रः - शंकर - इति प्रजासु सततं - इत्यादि प्रजांची सतत - उद्‌भवस्थितिलयाः - उत्पत्ती, स्थिती व लय ही कार्ये करणारा - स आद्यः पुरुषः - तो आदिपुरुष होय. ॥ ५ ॥ दक्षदुहितरि मूर्त्यां - दक्षप्रजापतीची कन्या मूर्ति नाम असलेल्या - धर्मस्य भार्यायां - धर्मऋषींच्या पत्‍नीचे उदरी - ऋषिप्रवरः - ऋषींमध्ये श्रेष्ठ - प्रशांत च - व अत्यंत शांत असा - नारायणः नरः - नारायण व नर अशा दोन स्वरूपांनी - अजनिष्ट - जन्माला आला - नैष्कर्म्यलक्षणं कर्म - ज्यायोगे आत्मस्वरूप पाहिले जाते असे कर्म - नारदादिभ्यः उवाच - नारदादिकांना सांगितले. - चचार च - आणि स्वतः त्याप्रमाणे आचरण केले - यः च - आणि जो - अद्य अपि - आजही - ऋषिवर्यनिषेवितांघ्रि सन् आस्ते - मोठमोठ्या श्रेष्ठ अशा नारदादि ऋषींनी ज्याची चरणसेवा करावी असा झाला आहे. ॥ ६ ॥ इंद्रः मम धाम जिघृक्षति - एकदा इंद्र हा नारायण माझे स्वर्गीचे राज्य घेण्याची इच्छा करतो आहे - इति विशंक्य - अशी शंका घेऊन - सगणं कामं न्ययुंक्त - इंद्राने सपरिवार मदनाला पाठवण्याची योजना केली - अतन्महिज्ञः सः - पण त्यांची महिमा न जाणणारा मदन - अपसरोगण वसम्तसुमंदवातैः सह - अप्सरांचा मेळा, वसंत ऋतु, व मंद वायु यांचे सह - बदर्युपाख्यं गत्वा - नारायण भगवान जेथे तप करीत होते त्या बदरिकाश्रमीं जाऊन - स्त्रीप्रेक्षणेषुभिः अविध्यत् - स्त्रियांच्या नेत्रकटाक्षरूप बाणांनी वेध घेतला, (म्हणजे विचलित करण्याचा प्रयत्‍न केला). ॥ ७ ॥ आदिदेवः - नर-नारायण - शक्रकृतं - इंद्राने केलेला - अक्रमं - अपराध - विज्ञाय - जाणून - प्रहस्य - किंचित् स्मित हास्य करून - गतविस्मयः - ’मी केवढा धैर्यवान्’ असा ज्याचा गर्व गेला आहे - एजमानान् मदनादीन् - कापणार्‍या मदनादिकांना - प्राह - म्हणाला - भोः मदन मारुत देववध्वः - हे मदना ! हे वायो ! हे अप्सरांनो ! - मा भैष्ठ - भिऊ नका - नः बलिं - आमचे आदरातिथ्य - गृहणीत - घ्या - इमं आश्रमं - ह्या आश्रमाला - अशून्यं - शून्य म्हणजे ओसाड नाही असा - कृतार्थ - कुरुध्वम् - करा. ॥ ८ ॥ नरदेव - राजा - अभयदे नारायणे - अभय देणारा नारायण - इत्थं वदति सति - या प्रमाणे बोलला असता - सव्रीडनम्रशिरसः देवाः - लज्जेने सलज्ज व म्हणूनच नम्र झालेले मदनादिक देव - तं - त्या नारायणाला - सघृणं - जेणेकरून करुणा उत्पन्न होईल असे - ऊचुः - बोलते झाले - विभो - हे विश्वव्यापका - परे - मायेहून पलीकदे असणार्‍या - अविकृते - कामक्रोधादि विकाररहित - स्वारामधीर निकरानत पादपद्मे च - व स्वस्वरूपाचे ठिकाणी रममाण असणार्‍याव ज्यांचे चरणकमल ब्रह्मवेत्त्यांनी वंदिले आहे अशा - त्वयि - तुझे ठिकाणी - एतत् - हे अक्षोभ आणि कृपाकारित्वरूप आचरण - विचित्रं न - आश्चर्यकारक नाही. ॥ ९ ॥ स्वौकः विलंघ्य - स्वतःचे स्थान जे स्वर्ग त्याचे उल्लंघन करून - ते परमं पदं - सर्वोत्कृष्ट अशा तुझ्या स्थानाला म्हणजे वैकुंठाला - व्रजतां - जाणार्‍या अशा - त्वां सेवतां - तुझी सेवा करणारांना - सुरकृता - इंद्रादि देवांनी केलेली अशी - बहवः - अनेक - अंतरायाः - विघ्ने - बर्हिषि - यज्ञामध्ये - स्वभागान् बलीन् ददतः - स्वतःचे भागरूप म्हणजे इंद्रादिकांचे हविर्भागरूप बळी देणार्‍या अशा - अन्यस्य न - दुसर्‍याला नाहीत - त्वं अविता अतः - तूं रक्षक असल्यामुळे - यदि विघ्नमूर्ध्नि पदं धत्ते - खात्रीने विघ्नाच्या मस्तकावर पाय देतो. ॥ १० ॥ केचित् मूढतपस्विनः - कित्येक अज्ञ तपस्वी - क्षुतृट् त्रिकालगुण - क्षुधा, तृषा, उन्हाळा पावसाळा हिवाळा - मारुत जैह्व्य शैश्न्यात् - वारा, जिभेचे विषय व मैथुनसुख ह्या - अस्मान् अपारजलधीन् - अस्मद्‌रूप अपार समुद्रांना - अतितीर्य - उतरून - विफलस्य क्रोधस्य - फलशून्य अथवा भलतेच फल देणार्‍या क्रोधाच्या - वशं याति - स्वाधीन होतात - गोः पदे - गाईच्या पावलाने उत्पन्न झालेल्या डबक्यात - मज्जंति - बुडतात - दुश्चरतपः च - आणि आपण केलेल्या दुर्धर तपश्चर्येला - वृथा उत्सृजंति - फुकट घालवितात ॥ ११ ॥ इति प्रगृणतां - याप्रमाणे बोलणार्‍या - तेषां - त्या कामादि देवांना - विभुः - नारायण - अत्यद्‌भुत दर्शनाः - अलौकिक रूपवान - शुश्रूषां कुर्वतीः - आपली सेवा करणार्‍या - स्वर्चिताः - वस्त्रालंकारांनी मंडित अशा - स्त्रियः दर्शयामासः - स्त्रिया दाखविल्या. ॥ १२ ॥ ते देवानुचराः - ते कामादिक देवसेवक - रूपीणी श्रीः इव - मूर्तिमंत लक्ष्मीच अशा - स्त्रियः दृष्ट्वा - स्त्रियांना पाहून - तासां रूपौदार्यहतश्रियः संतः - त्यांच्या रूपाने निस्तेज झालेल्या - तासां शरीरस्य गंधेन - व त्यांच्या शरीराच्या सुगंधाने - मुमुहुः - मोहित झाले. ॥ १३ ॥ प्रहसन् इव - किंचित् हसल्यासारखे करीत - देवदेवेशः - देवांच्या देवांचा स्वामी - प्रणनात् तान् आह - नम्र झालेल्या त्या कामादिकांना म्हणाला - आसां सवर्णां - यांपैकी स्वतःला अनुरूप - स्वर्गभूषणां वा - अथवा स्वर्गाला भूषण अशी - एकतमां वृङ्‌ध्वं - कोणतीही एक मागून घ्या. ॥ १४ ॥ सुरबंदिनः - देवांचे सेवक असे कामादि - ओं इति - थीक आहे असे - आदेशं आदाय - आज्ञा घेऊन - तं नत्वा - त्या नरनारायणाला नमस्कार करून - अप्सरःश्रेष्ठां उर्वशीं - अप्सरांमध्ये श्रेष्ठ अशा उर्वशीला - पुरस्कृत्य - पुढे घालुन - दिवं ययुः - स्वर्गाला गेले. ॥ १५ ॥ इंद्राय आनम्य - इंद्राला नमस्कार करून - सदसि - इंद्रसभेत - त्रिद्विवौकसां श्रृण्वतां सतां - देव श्रवण करीत असता - नारायणबलं ऊचुः - नरनारायणाचा प्रभाव सांगितला. - शक्रः विस्मितः - इंद्र आश्चर्यचकित झाला - तत्रास च अपि - व त्रासलादेखील. ॥ १६ ॥ जगतां शिवाय - त्रिभुवनाच्या कल्याणासाठी - कलया अवतीर्णः - अंशाने अवतरलेला - अच्युतः - स्वस्वरूपापासून कधीही च्युत न होणारा - विष्णुः - विष्णु - हंसस्वरूपी - हंसस्वरूप धारण करणारा - दत्तः - दत्तात्रेय - कुमारः - सनकादिक - नः च पिता - आणि आमचा तात - भगवान ऋषभः - भगवान ऋषभदेव - आत्मयोगं अवदत् - आत्मज्ञान सांगता झाला - तेन - त्या विष्णूने - हयास्ये - हयग्रीवावतारी - मधुभिदा सता - मधुदैत्याला माराणारा होत्साता अशा त्याने - श्रुतयः आहताः - वेद आणले. ॥ १७ ॥ अपुयये - विश्वाच्या प्रलयकाली - मात्स्ये - मत्स्यावतारी - मनुः गुप्तः - मनुचे रक्षण केले - इला ओषधयः च - आणि पृथ्वी व वनस्पति - क्रौडे - वराहावतारामध्ये - अंभसः क्ष्मां - जलातून पृथ्वीला - उद्धरा सता - वर काढी होत्साता अशा त्याने - दितिजझ् हतः - दितीचा पुत्र हिरण्याक्ष मारला. - कौर्मे अमृतोन्मथने - कूर्मावतारी अमृतासाठी केलेल्या समुद्रमंथनाचे वेळी - पृष्ठे अद्रिः धृतः - आपल्या पाथीवर मंदरपर्वत धरला. - आर्तं प्रपन्नण् - पीडित झालेल्या व शरण आलेल्या - इभराजं ग्राहात् अमुंचत् - गजेंद्राला नक्रापासून सोडविले. ॥ १८ ॥ अब्धिपतितान् - समुद्रामध्ये अगाध वाटणार्‍या गोष्पदामध्ये पडलेल्या - श्रमणाः - श्रमेलेल्या - संस्तुवन्तः - स्तुति करणार्‍या - ऋषीन् च - अंगुष्ठप्रमाण वालखिल्य ऋषींना आणि - वृत्रवधतः - वृत्राचा वध केल्यामुळे - तमसि प्रविष्टं - ब्रह्महत्यारूपी पापात पडलेल्या - शक्रं - इंद्राला - असुरगृहे - दैत्यांच्या घरी - पिहिताः - कोंडलेल्या - अनथाः - अनाथ अशा - देवस्त्रियः - देवस्त्रियांना - मोचयामास - मुक्त करता झाला - नृसिंहे - नृसिंहावतारी - सतां अभवाय - सज्जनांना अभय देण्याकरिता - असुरेंद्रं जघ्ने - असुरांचा राजा हिरण्यकशिपूला मारता झाला. ॥ १९ ॥ अंतरेषु - सर्व मन्वंतरांमध्ये - देवासुरे युधि - देवदैत्यांच्या युद्धामध्ये - सुरार्थे - देवांच्या कार्यसिद्धीसाठी - कलाभिः - अवतारांना - दैत्यपतीन् हत्वा - दैत्यांच्या अधिपतींना मारून - भुवनानि अदधात् - त्रिभुवनाचे रक्षण करता झाला - अथ वामनं भूत्वा - आणि बटूरूप वामनावतार घेऊन - याञ्चाच्छलेन - याचनेच्या मिषाने - बलेः इमां क्ष्मां अहरत् - बळीपासून या पृथ्वीचे हरण केले - अदितेः सुतेभ्यः च समदात् - आणि अदितीचे पुत्र देव यांना दिली. ॥ २० ॥ हैहयकुलाप्यय - हैहयनामक क्षत्रियकुलाच्या संहारासाठी - भार्गवाग्निः रामः तु - भार्गवकुळात उत्पन्न झालेला जणू अग्निच असा परशुराम तर - त्रिः सप्तकृत्वः - तीन गुणिले सात म्हणजे एकवीस वेळा - गां निःक्षत्रियां अकृत - पृथ्वीला क्षत्रियरहित करता झाला - सः एव लोकमलघ्नकीर्तिः - तोच लोकांची पापे नष्ट करणारा अशी कीर्ति ज्याची असा - सीतापतिः सन् - सीतापति राम होऊन - अब्धिं सेतुं बबंध - समुद्रात पूल बांधला - च सलंकं - व लंकावासी - दशवक्त्रं अहन् - दशमुख रावणाला मारता झाला. जयति - उत्कर्ष पावत आहे. ॥ २१ ॥ अजन्मा - ज्याला जन्म नाही असा - भूमेः भारावतारणाय - पृथ्वीचा भार दूर करण्यासाठी - यदुषु कृष्णः जातः सन् - यादवांमध्ये कृष्णावतार घेऊन - सुरैः अपि - देवांनाही - दुष्करणि करिष्यति - करण्यास अत्यंत कठीण अशी कृत्ये करील - अतदर्हान् यज्ञकृतः - यज्ञानुष्ठानाचा अधिकार नसताही यज्ञानुष्ठान करणार्‍यांना - वादैः विमोहयति - वेदविरुद्ध तर्कच्या बोधरूप वादांनी मोहित करील - कलौ अंते - कलीच्या शेवटी - शूद्रान् क्षितिभुजः न्यहनिष्यत् - शूद्रप्राय झालेल्या राजांना मारील. ॥ २२ ॥ महाभुज - हे आजानुबाहो जनका - भूरियशसः जगत्पते - महाकीर्तिमान अशा विश्वपतीची - एवंविधानि भूतीणि - याप्रकारची पुष्कळ - जन्मानि कर्माणि च संति - जन्मे-अवतार आणि कर्मे आहेत - तेषां संक्षेपतः ते वर्णितानि - त्यांतून तुला थोडीशी सांगितली. ॥ २३ ॥ अध्याय चवथा समाप्त |