|
|
|
श्रीमद् भागवत महापुराण
स्कंध १० वा - अध्याय ७६ वा - अन्वयार्थ
शाल्वाबरोबर यादवांचे युद्ध - नृप - हे राजा - अथ - आता - यथा सौभपतिः हतः (तथा) - ज्याप्रकारे सौभाधिपति शाल्वराजा मारिला गेला त्याप्रकारचे - अन्यत् अपि - आणखी एक - क्रीडानरशरीरस्य कृष्णस्य अद्‌भुतं कर्म - क्रीडार्थ मनुष्य शरीर धारण करणार्‍या श्रीकृष्णाचे आश्चर्यजनक कर्म - शृणु - ऐक. ॥१॥ यदुभिः - यादवांनी - रुक्मिण्युद्वाह आगतः शिशुपालसखः शाल्वः - रुक्मिणीच्या विवाहप्रसंगी आलेला शिशुपालाचा मित्र शाल्वराजा - संख्ये निर्जितः - युद्धात जिंकिला - तथा जरासन्धादयः (जिताः) - त्याचप्रकारे जरासंध आदिकरून राजे जिंकले. ॥२॥ शाल्वः - शाल्वराजा - सर्वभूभुजां शृण्वतां - सर्व राजे श्रवण करीत असता - अयादवीं क्ष्मां करिष्ये - मी यादवरहित पृथ्वी करीन - मम पौरुषं पश्यत - माझा पराक्रम पहा - (इति) प्रतिज्ञां अकरोत् - अशी प्रतिज्ञा करिता झाला. ॥३॥ नृप - हे राजा - इति प्रतिज्ञाय - अशा रीतीने प्रतिज्ञा करून - मूढः (सः) - मूर्ख असा तो शाल्व - सकृत् पांसुमुष्टिं ग्रसन् - एकदाच मूठभर पीठ खाणारा - प्रभुं देवं पशुपतिं - समर्थ अशा भगवान शंकराला - आराधयामास - आराधिता झाला. ॥४॥ आशुतोषः भगवान् उमापतिः - लवकर संतुष्ट होणारा भगवान शंकर - संवत्सरान्ते - एका वर्षाच्या शेवटी - शरणं आगतं शाल्वं - शरण आलेल्या शाल्वाला - वरेण छंदयामास - वराने संतुष्ट करिता झाला. ॥५॥ सः - तो शाल्वराजा - देवासुरमनुष्याणां गन्धर्वोरगरक्षसां (च) अभेद्यं - देव, दैत्य, मनुष्य, गंधर्व, सर्प व राक्षस ह्यांना विदारण करिता न येणारे - वृष्णिभीषणम् - यादवांना भीति उत्पन्न करणारे - कामगं यानं वव्रे - इच्छेनुसार चालणारे विमान मागता झाला. ॥६॥ तथा इति - बरे आहे असे म्हणून - गिरिशादिष्टः - शंकराने आज्ञा दिलेला - परपुरंजयः मयः - शत्रूंच्या नगरांना जिंकणारा मयासुर - अयस्मयं सौभं पुरं निर्माय - लोखंडाचे सौभ नावाचे एक विमान निर्माण करून - शाल्वाय प्रादात् - शाल्वराजाला देता झाला. ॥७॥ सः शाल्वः - तो शाल्वराजा - तमोधाम दुरासदं कामगं यानं लब्ध्वा - काळोखाचे आश्रयस्थान, जिंकण्यास कठीण आणि इच्छेनुरूप गमन करणारे असे सौभ नामक विमान मिळवून - वृष्णिकृतं वैरं स्मरन् - यादवांनी केलेल्या वैराचे स्मरण करीत - द्वारवतीं ययौ - द्वारकेला गेला. ॥८॥ भरतर्षभ - हे भरतश्रेष्ठा परीक्षित राजा - शाल्वः महत्या सेनया - शाल्व आपल्या मोठया सेनेने - पुरीं - द्वारकेला - निरुद्‌ध्य - वेढा घालून - उपवनानि उद्यानानि च - उद्याने व क्रीडास्थाने यांना - सर्वशः बभञ्ज - सर्व प्रकारे मोडून टाकिता झाला. ॥९॥ सगोपुराणि द्वाराणि - वेशींसह दरवाजे - प्रासादाटटालतोलिकाः - राजवाडयांच्या माडया व भिंति - विहारान् (च) - आणि क्रीडास्थाने - सः (बभञ्ज) - तो मोडिता झाला - विमानाग्र्यांत् शस्त्रवृष्टयः - त्या मोठया विमानातून शस्त्राचे वर्षाव - शिलाः द्रुमाः अशनयः - पाषाण, वृक्ष विजांचा कडकडाट - सर्पाः आसारशर्कराः निपेतुः - साप व पावसासारख्या गारा पडू लागल्या - प्रचण्डः चक्रवातः च - आणि भयंकर वावटळ - अभूत् - उत्पन्न झाली - दिशः रजसा आच्छादिताः (अभवन्) - दिशा धुळीने झाकून गेल्या. ॥१०-११॥ राजन् - हे राजा - इति सौभेन भृशं अर्द्यमाना कृष्णस्य नगरी - याप्रमाणे सौभ विमानाने अत्यंत पीडिलेली अशी श्रीकृष्णाची नगरी द्वारका - यथा त्रिपुरेण मही - जशी त्रिपुरासुराने पीडिलेली पृथ्वी - (तथा) शं न अभ्यपद्यत - त्याप्रमाणे सुखाला मिळविती झाली नाही. ॥१२॥ महायशाः वीरः भगवान् प्रद्युम्नः - यशस्वी असा पराक्रमी भगवान प्रद्युम्न - रथारूढः - रथात बसलेला - बाध्यमानाः निजाः प्रजाः वीक्ष्य - पीडिलेल्या आपल्या प्रजा पाहून - मा भैष्ट इति अभ्यधात् भिऊ नका असे म्हणाला. ॥१३॥ सात्यकिः चारुदेष्णः - सात्यकि, चारुदेष्ण - साम्बः अक्रूरः सहानुजः हार्दिक्यः च - सांब, अक्रूर, व भावांसह हार्दिक्य - भानुविन्दः च गदः च शुकसारणौ (च) - भानुविन्द आणि गद व शुक आणि सारण - महेष्वासाः रथयूथपयूथपाः अपरे च - आणि मोठमोठे धनुर्धारी व रथी महारथी ह्यांच्या अधिपतींचे सेनापति असे दुसरे कित्येक - रथेभाश्वपदातिभिः गुप्ताः - रथ, हत्ती, घोडे व पायदळ ह्या चतुरंग सेनेने रक्षिलेले - दंशिताः निर्ययुः - कवचे घालून बाहेर पडले. ॥१४-१५॥ ततः - नंतर - शाल्वानां यदुभिः सह - शाल्वांचे यादवांसह - यथा असुराणां विबुधैः - जसे दैत्यांचे देवांशी तसे - तुमुलं लोमहर्षणं युद्धं प्रववृते - घनघोर व अंगावर शहारे आणणारे युद्ध चालू झाले. ॥१६॥ रुक्मिणीसुतः - रुक्मिणीचा पुत्र प्रद्युम्न - दिव्याक्षैः - तेजस्वी अस्त्रांनी - ताः सौभपतेः मायाः - त्या शाल्वाच्या मायांना - उष्णगुः नैशं तमः इव - सूर्य जसा रात्रीच्या अंधकाराला त्याप्रमाणे - क्षणेन नाशयामास - क्षणामध्ये नष्ट करिता झाला. ॥१७॥ स्वर्णपुङ्‌खैः - सुवर्णाचे पृष्ठभाग असलेल्या - अयोमुखैः - लोखंडी टोकांच्या - सन्नतपर्वभिः पञ्चविंशत्या शरैः - ज्यांच्या पाठी सपाट केल्या आहेत अशा पंचवीस बाणांनी - शाल्वस्य ध्वजिनीपालं विव्याध - शाल्वाच्या सेनापतीला ताडिता झाला. ॥१८॥ शतेन शाल्वं - शंभर बाणांनी शाल्वाला - एकैकेन अस्य सैनिकान् - एकेका बाणाने शाल्वाच्या सैनिकांना - दशभिः दशभिः नेतृन् - दहा दहा बाणांनी सारथ्यांना - त्रिभिः त्रिभिः वाहनानि - तीन तीन बाणांनी वाहनांना - अताडयत् - ताडिता झाला. ॥१९॥ सर्वे स्वपरसैनिकाः - स्वतःच्या व दुसर्‍याच्या सेनेतील असे सर्व लोक - महात्मनः प्रद्युम्नस्य - महात्म्या प्रद्युम्नाचे - अद्‌भुतं तत् महत् कर्म दृष्टवा - आश्चर्यजनक असा तो मोठा पराक्रम पाहून - तं पूजयामासुः - त्याला प्रशंसिते झाले. ॥२०॥ तत् (सौभम्) बहुरूपैकरूपं (क्वचित्) दृश्यते (क्वचित्) च न दृश्यते - ते सौभ विमान केव्हा अनेक रूपांचे दिसे, कधी एकरूपाचे दिसे, केव्हा केव्हा दिसे तर केव्हा मुळीच दिसत नसे - मयकृतं मायामयं (तत्) - मयाने निर्मिलेले अति कौशल्याचे असे ते - परैः दुर्विभाव्यं अभूत् - शत्रूंना न समजण्यासारखे होते. ॥२१॥ क्वचित् भूमौ - एखादे वेळी भूमीवर - क्वचित् व्योम्नि - एखादे वेळी आकाशात - क्वचित् गिरिमूर्ध्नि जले (वा) - एखादे वेळी पर्वताच्या शिखरावर किंवा पाण्यात - (एवं) अलातचक्रवत् भ्राम्यत् - याप्रमाणे गरगर फिरविल्या जाणार्‍या जळक्या कोलिताप्रमाणे फिरणारे - तत् सौभं - ते सौभ विमान - दुरवस्थितं (अभूत्) - अगदी अस्थिर असे होते. ॥२२॥ यत्र यत्र - ज्या ज्या ठिकाणी - ससौभः सहसैनिकः शाल्वः उपलक्ष्येत - सौभ व सेना ह्यांसह शाल्व दिसे - ततः ततः - त्या त्या ठिकाणी - सात्वतयूथपाः - यादवसेनाधिपति - शरान् अमुञ्चन् - बाण सोडिते झाले. ॥२३॥ पीडयमानपुरानीकः - पीडिले आहे सौभ विमान व सैन्य ज्याचे असा - शाल्वः - शाल्व - परेरितैः - शत्रूंनी फेकिलेल्या - अग्न्यर्कसंस्पर्शैः - अग्नि व सूर्य यांसारख्या कडक आघाताच्या - आशीविषदुरासदैः - सर्पाप्रमाणे दुःसह अशा - शरैः अमुह्यत् - बाणांनी मूर्च्छित झाला. ॥२४॥ शाल्वानीकपशस्रौघैः भृशार्दिताः - शाल्वाच्या सेनापतींनी फेकिलेल्या शस्त्रसमूहांनी अत्यंत पीडिलेले - लोकद्वयजिगीषवः - दोन्ही लोक जिंकू इच्छिणारे - वृष्णिवीराः - यादव वीर - स्वं स्वं रणं न तत्यजुः - आपापली युद्धभूमी सोडून गेले नाहीत. ॥२५॥ द्युमान् नाम बली शाल्वामात्यः - द्युमान नावाचा शाल्वाचा बलिष्ठ प्रधान - प्राक्‌पीडितः - पूर्वी शत्रूकडून पीडिला गेलेला - प्रद्युम्नं आसाद्य - प्रद्युम्नाला गाठून - मौर्व्यगदया व्याहत्य - लोखंडाच्या गदेने ताडून - व्यनदत् - शब्द करिता झाला. ॥२६॥ धर्मवित् दारुकात्मजः (तस्य) सूतः - धर्म जाणणारा दारुकाचा पुत्र असा प्रद्युम्नाचा सारथी - गदया - गदेने - शीर्णवक्षःस्थलं - ज्यांचे वक्षस्थल छिन्नविच्छिन्न झाले आहे अशा - अरिन्दमं प्रद्युम्नं - शत्रूंना दमविणार्‍या प्रद्युम्नाला - रणात् अपोवाह - युद्धभूमीतून दूर नेता झाला. ॥२७॥ मुहूर्तेन लब्धसंज्ञः कार्ष्णिः - दोन घटकांनी सावध झालेला कृष्णपुत्र प्रद्युम्न - सारथिं अब्रवीत् - सारथ्याला म्हणाला - अहो सूत - हे सूता - यत् रणात् मे अपसर्पणं (कृतं) - जे तू मला युद्धभूमीतून दूर नेले - (तत्) इदं असाधु (कृतं) - ते हे कृत्य फारच वाईट केले. ॥२८॥ क्लीबचित्तेन सूतेन - नपुंसकाप्रमाणे क्षुद्र अंतःकरणाच्या सारथ्याकडून - प्राप्तकिल्बिषात् मद्विना - दोषाला प्राप्त झालेल्या माझ्या शिवाय - यदूनां कुले जातः (सन्) रणविच्युतः - यदुकुळात उत्पन्न झालेला असताहि युद्धभूमीतून पळून जाणारा - (कः अपि अपरः) न श्रूयते - दुसरा कोणताहि पुरुष ऐकण्यात नाही. ॥२९॥ युद्धात् सम्यक् अपक्रान्तः - रणभूमीतून सुखरूप बाहेर पडलेला मी - पितरौ रामकेशवौ अभिसंगम्य - वडील जे बलराम व श्रीकृष्ण त्यांजवळ गेल्यावर - पृष्टः - विचारला गेलेला असा - तत्र - तेथे - आत्मनः क्षमं किं नु वक्ष्ये - स्वतःला साजेसे काय बरे सांगू ? ॥३०॥ वीर - हे पराक्रमी प्रद्युम्ना - मृधे - रणांगणावर - अन्यैः (युध्यमानस्य) तव कथं कथं (भूतम्) - शत्रूंशी लढणार्‍या तुझे कसे कसे झाले - कथ्यतां - सांग पाहू - (इति) हसन्त्यः भ्रातृजामयः - असे म्हणून हसणार्‍या भावांच्या स्त्रिया - मे क्लैब्यं व्यक्तं कथयिष्यन्ति - माझा मोठा भ्याडपणा स्पष्ट रीतीने वर्णितील. ॥३१॥ आयुष्मन् विभो - हे दीर्घायुषी समर्थ प्रद्युम्ना - धर्मं विजानता मया - धर्म जाणणार्‍या माझ्याकडून - एतत् कृतं - हे केले गेले - सूतः कृच्छ्‌‌‌रगतं रथिनं (रक्षेत्) - सारथ्याने संकटांत सापडलेल्या रथातील वीराचे रक्षण करावे - रथी (च) सारथिं रक्षेत् - आणि रथातील वीरपुरुषाने सारथ्याचे रक्षण करावे. ॥३२॥ एतत् विदित्वा - हे जाणून - तु - तर - परेण उपसृष्टः - शत्रूने पीडिलेला - गदया (च) हतः भवान् - आणि गदेने ताडिलेला असा तू - मया रणात् अपोवाहितः - माझ्याकडून रणांगणावरून दूर नेला गेलास. ॥३३॥ शहात्तरावा अध्याय समाप्त |