|
|
|
श्रीमद् भागवत महापुराण
स्कंध १० वा - अध्याय ६० वा - अन्वयार्थ
श्रीकृष्ण - रुक्मिणी संवाद - कर्हिचित् - एके दिवशी - भैष्मी - भीष्मककन्या रुक्मिणी - सखीजनैः - मैत्रिणींच्या हस्ते - व्यजनेन - पंख्याने - सुखम् आसीनं - सुखाने बसलेल्या - जगद्‌गुरुं पतिं पर्यचरत् - त्रैलोक्याचा गुरु अशा पति श्रीकृष्णाची सेवा करिती झाली॥१॥ यः तु - जो तर - लीलया - सहजरीतीने - एतत् विश्वं - हे जग - सृजति अवति अत्ति - उत्पन्न करितो, रक्षितो व नष्ट करितो - सः हि ईश्वरः - तोच ईश्वर - अजः - जन्मरहित असूनहि - स्वसेतूनां गोपीथाय - आपण घातलेल्या मर्यादांच्या रक्षणाकरिता - यदुषु जातः - यदुकुळात उत्पन्न झाला. ॥२॥ राजन् - हे राजा - भ्राजन्मुक्तादामविलंबिना - दैदीप्यमान मोत्यांच्या माळांनी लोंबणार्‍या - वितानेन - छताने - मणिमयैः दीपैः अपि - मण्यांच्या दिव्यांनीहि - विराजिते तस्मिन् अन्तगृहे - शोभणार्‍या त्या अन्तःपुरात - मल्लिकादामभिः पुष्पैः - मोगर्‍यांच्या माळांतील फुलांवरील - द्विरेफकुलनादिते - भ्रमरसमुदायांनी गजबजलेल्या - जालरन्ध्रप्रविष्टैः च - आणि खिडक्यांतून शिरलेल्या - चंद्रमसः अमलैः गोभिः - चंद्राच्या निर्मळ किरणांनी - उद्यानशालिना - बागेत संचार करणार्‍या - पारिजातवनामोदवायुना - पारिजातकाच्या वनातील सुगंधाने युक्त अशा वायूने - जालरन्ध्रविनिर्गतैः - खिडकीच्या द्वारा बाहेर निघालेल्या - अगुरुजैः धूपैः - कृष्णागुरुच्या धूपांनी - पयःफेननिभे शुभ्रे - दुधाच्या फेसाप्रमाणे शुभ्र - कशिपूत्तमे पर्यङ्‌के - उत्तम गादी अंथरलेल्या पलंगावर - सुखासीनं जगताम् ईश्वरं पतिं - सुखाने बसलेल्या त्रैलोक्याचा स्वामी अशा पति श्रीकृष्णाची - उपतस्थे - सेवा करिती झाली. ॥३-६॥ देवी - देवी रुक्मिणी - सखीकरात् रत्‍नदण्डं वालव्यजनं आदाय - मैत्रिणीच्या हातांतून रत्‍नांचा दांडा असलेली केसांची चवरी घेऊन - तेन वीजयती - त्यायोगे वारा घालीत ती - ईश्वरं उपासांचक्रे - श्रीकृष्णाची सेवा करिती झाली. ॥७॥ अङ्गुलीयवलयव्यजनाग्रहस्ता - अंगठया, कंकणे व चवरी यांनी शोभणारा आहे हात जीचा अशी - सा - ती रुक्मिणी - उपाच्युतम् - श्रीकृष्णाजवळ - मणिनूपुराभ्यां क्वणयती - मण्यांच्या पैंजणांचा शब्द करीत - वस्त्रान्तगूढकुचकुङ्कुमशोणहारभासा - वस्त्रामध्ये आच्छादिलेल्या स्तनांवरील केशराने तांबडया झालेल्या हाराच्या कांतीने - नितम्बधृतया परार्ध्यकाञ्च्या च - आणि कंबरेत घातलेल्या महामूल्यवान कंबरपटटयाने - रेजे - शोभली. ॥८॥ हरिः - श्रीकृष्ण - लीलया धृततनोः (कृष्णस्य) या अनुरूपरूपा - लीलेने घेतला आहे अवतार ज्याने अशा कृष्णाला साजेसे रूप आहे जीचे अशा - अनन्यगतिं रूपिणीं श्रियं - एकनिष्ठ अशा त्या मनुष्यदेहधारी लक्ष्मीला - निरीक्ष्य - पाहून - प्रीतः - प्रसन्न झालेला असा - स्मयन् - मंदहास्य करीत - अलककुण्डलनिष्ककण्ठवक्त्रोल्लसत्स्मितसुधां (तां) - कुरळे केस, कुंडले, सुवर्णाच्या पदकांनी शोभणारा कंठ ह्यांनी सुशोभित झालेल्या मुखाच्या ठिकाणी मंदहास्यरूपी अमृत जीच्या अशा तिला - बभाषे - म्हणाला. ॥९॥ राजपुत्रि - हे राजकन्ये रुक्मिणी - लोकपालविभूतिभिः - लोकपालांचे अंश अशा - महानुभावैः - मोठया पराक्रमी - रूपौदार्यबलोर्जितैः - सौंदर्य, औदार्य व सामर्थ्य ह्यांनी युक्त अशा - श्रीमद्‌भिः भूपैः - ऐश्वर्यवान राजांनी - (त्वं) ईप्सिता - तू इच्छिली गेली होतीस. ॥१०॥ सुभ्रूः - हे सुंदरी - भ्रात्रा स्वपित्रा च दत्ता - भावाने व स्वतःच्या पित्याने दिलेली - स्मरदुर्मदान् - कामाने मदांध झालेल्या - अर्थिनः प्राप्तान् - तुझी मागणी करण्याकरिता प्राप्त झालेल्या - तान् - त्या - चैद्यादीन् हित्वा - शिशुपाल आदि करून राजांना सोडून - राजभ्यः बिभ्यतः - राजांना भिऊन - समुद्रं शरणं गतान् - समुद्राला शरण गेलेल्या - बलवद्‌भिः कृतद्वेषान् - बलवानांशी शत्रुत्व करणार्‍या - प्रायः त्यक्तनृपासनान् - बहुतेक राजसिंहासन सोडून दिलेल्या अशा - असमान् नः - सारख्या योग्यतेच्या नसणार्‍या आम्हाला - कस्मात् ववृषे - काय कारणास्तव वरिलेस. ॥११-१२॥ सुभ्रूः - हे सुंदरी - अस्पष्टवर्त्मनां - अज्ञात आहे आचार ज्यांचा अशा - अलोकपथम् ईयुषां पुंसां - लोकांनी अमान्य केलेल्या मार्गाने जाणार्‍या पुरुषांच्या - पदवीं आस्थिताः - मार्गाला अनुसरलेल्या - योषितः - स्त्रिया - प्रायः सीदन्ति - बहुत करून दुःखित होतात. ॥१३॥ सुमध्यमे - हे सुंदरी - निष्किंचनजनप्रियाः वयं - दरिद्री लोक ज्यांना प्रिय आहेत असे आम्ही - शश्वत् निष्किञ्चनाः - नेहमी दरिदीच असणार - तस्मात् - यास्तव - आढयाः - श्रीमंत लोक - प्रायेण - बहुतकरून - मां न भजन्ति हि - मला खरोखर भजत नाहीत. ॥१४॥ ययोः - ज्या दोघांचे - वित्तं जन्म ऐश्वर्याकृतिः भवः - द्रव्य, जन्म, ऐश्वर्य, स्वरूप व भावी उन्नती - आत्मसमं (स्यात्) - एकमेकाला अनुरूप असेल - तयोः विवाहः मैत्री च (युज्यते) - त्या दोघांचा विवाह व मैत्री योग्य होय - क्वचित् - कधीहि - उत्तमाधमयोः न - उत्तम व अधम यांमधील विवाह व मैत्री योग्य नव्हे. ॥१५॥ वैदर्भि - हे रुक्मिणी - अदीर्घसमीक्षया त्वया - दूरदृष्टीने विचार न करणार्‍या तुझ्याकडून - एतत् अविज्ञाय - हे न जाणता - गुणैः हीनाः - गुणरहित - भिक्षुभिः श्लाघिताः वयं - व संन्याशांनी स्तविलेले आम्ही - मुधा - व्यर्थ - वृताः - वरिले गेलो. ॥१६॥ अथ - आता ह्यापुढे - वै - खरोखर - आत्मनः अनुरूपं - स्वतःला योग्य अशा - क्षत्रियर्षभं भजस्व - श्रेष्ठ क्षत्रियाला वर - येन - ज्यायोगे - इह अमुत्र च - ह्यालोकी व परलोकी - त्वं - तू - सत्याः आशिषः लप्स्यसे - खरे ऐश्वर्यभोग मिळविशील. ॥१७॥ वामोरु - हे सुंदरी - चैद्यशाल्वजरासन्धदन्तवक्रादयः नृपाः - शिशुपाल, शाल्व, जरासंध, दंतवक्र इत्यादि राजे - मम द्विषन्ति - माझा द्वेष करितात - तव अग्रजः रुक्मी च अपि - आणि तुझा भाऊ रुक्मी सुद्धा. ॥१८॥ भद्रे - हे कल्याणी रुक्मिणी - असतां तेजः अपहरता - दुष्टांचे तेज नष्ट करणार्‍या - मया - माझ्याकडून - वीर्यमदान्धानां दृप्तानां तेषां - पराक्रमाच्या मदाने अंध झालेल्या त्या गर्विष्ठ राजांचा - स्मयनुत्तये - गर्व दूर करण्यासाठी - (त्वं) आनीता असि - तू आणिली गेली. ॥१९॥ वयं नूनं - आम्ही खरोखर - गेहयोः उदासीना - शरीर व घर ह्याठिकाणी उदासीन - ज्योतिरक्रियाः (च) - व दिव्याच्या ज्योतीप्रमाणे निष्क्रिय आहो - स्त्र्यपत्यार्थकामुकाः न - पत्‍नी, पुत्र व द्रव्य यांची इच्छा करणारे नाही - आत्मलब्ध्या षूर्णाः आस्महे - आत्म्याच्या प्राप्तीमुळे पूर्ण मनोरथ झालेले असे आहो.॥२०॥ तद्दर्पघ्नः - तिचा गर्व नाहीसा करणारा - भगवान् - श्रीकृष्ण - अविश्लेषात् आत्मानम् इव मन्यमानां - एक रूप असल्यामुळे आपल्याप्रमाणेच मानणार्‍या - वल्लभां - प्रिय पत्‍नीला - एतावत् उक्त्वा - इतके सांगून - उपारमत् - स्तब्ध झाला. ॥२१॥ देवी - देवी रुक्मिणी - तदा - त्यावेळी - इति - याप्रमाणे - त्रिलोकेशपतेः आत्मनः प्रियस्य - त्रैलोक्याचा अधिपति अशा आपल्या प्रियपति श्रीकृष्णाचे - अश्रुतपूर्वं अप्रियं आश्रुत्य - पूर्वी न ऐकलेले अप्रिय भाषण ऐकून - हृदि भीता जातवेपथुः - अंतःकरणात भ्यालेली व शरीराला कंप सुटलेली अशी - रुदती दुरन्तां चिन्तां जगाम ह - रुदन करीत मोठी काळजी करू लागली. ॥२२॥ सुजातेन नखारुणश्रिया पदा भुवं लिखन्ती - सर्वलक्षणसंपन्न व नखाच्या आरक्त वर्णाने शोभणार्‍या पायाने पृथ्वीवर लिहिणारी - अञ्जनासितैः अश्रुभिः - काजळाने काळ्या झालेल्या अश्रूंनी - कुङ्कुमरूषितौ स्तनौ आसिञ्चती - केशराने तांबडया झालेल्या स्तनांवर सिंचन करणारी - (सा) अधोमुखी अतिदुःखरुद्धवाक् तस्थौ - ती रुक्मिणी खाली मुख करून अत्यंत दुःखामुळे जिच्या मुखातून एक शब्दहि निघत नाही अशी स्तब्ध राहिली. ॥२३॥ सुदुःखभयशोकविनष्टबुद्धेः - अत्यंत दुःख व शोक यांनी जिची बुद्धि नष्ट झाली आहे अशा - विक्लवधियः तस्याः - व जिची विचारशक्ति कुंठित झाली आहे अशा त्या रुक्मिणीच्या - श्लथद्वलयतः हस्तात् व्यजनं - कंकणे सैल झालेल्या हातातून चवरी गळाली - (तस्याः) देहः च - आणि तिचा देह - सहसा एव मुह्यन् - एकाएकीच मोहित होऊन - वायुविहिता रम्भा इव - वायूने हलविलेल्या केळीप्रमाणे - केशान् प्रविकीर्य पपात - केस विस्कळीत होऊन खाली पडली. ॥२४॥ सः भगवान् कृष्णः - तो भगवान श्रीकृष्ण - हास्यप्रौढिम् अजानन्त्याः प्रियायाः - थटटेच्या गंभीरपणाला न जाणणार्‍या प्रिय रुक्मिणीचे - तत् प्रेमबंधनं दृष्टवा - ते प्रेमाचे बंधन पाहून - करुणः - दयायुक्त असा - अन्वकम्पत - कृपा करिता झाला. ॥२५॥ चतुर्भुजः सः - चार हात असलेला तो श्रीकृष्ण - आशु पर्यङ्कात् अवरुह्य - लवकर पलंगावरून खाली उतरून - तां उत्थाप्य - तिला वर उठवून - केशान् समुह्य - तिचे केस सावरून - पद्मपाणिना - कमळासारख्या हाताने - तद्वक्त्रं प्रामृजत् - तिचे मुख पुसून काढिता झाला. ॥२६॥ राजन् - हे परीक्षित राजा - सान्त्वज्ञः सतां गतिः प्रभुः - सांत्वन करण्याचा विधि जाणणारा व सज्जनांना सद्‌गति देणारा समर्थ श्रीकृष्ण - अश्रुकले नेत्रे प्रमृज्य - अश्रूंनी भरलेले नेत्र पुसून - शुचा उपहतौ स्तनौ च - आणि शोकाने पीडिलेल्या स्तनांना - बाहुना आश्लिष्य - बाहूने आलिंगन देऊन - अनन्यविषयां कृपणां - जिला दुसरा विषय माहित नाही अशा दीन - हास्यप्रौढिभ्रमश्चित्ताम् अतदर्हां सतीं - थट्टेच्या गांभीर्यपणामुळे जिचे अन्तःकरण भ्रमिष्टासारखे झाले आहे व अशा थट्टेच्या विषयाला अयोग्य अशा या साध्वी रुक्मिणीला - कृपया सान्त्वयामास - दयाळूपणाने सान्त्वन करिता झाला. ॥२७-२८॥ वैदर्भि अंगने - हे विदर्भराजकन्ये प्रिये - मा मा असूयेथाः - तू मला दोष देऊ नकोस - त्वां मत्परायणां जाने - तू माझ्याच ठिकाणी आसक्त आहेस हे मला माहीत आहे - त्वद्वचः श्रोतुकामेन (मया) - तुझे भाषण श्रवण करण्याची इच्छा करणार्‍या माझ्याकडून - प्रेमसंरम्भस्फुरिताधरं - प्रेमामुळे उत्पन्न होणार्‍या क्रोधाने अधरोष्ट फुरफुरत आहे असे - कटाक्षेपारुणापाङगं - व कटाक्ष फेकण्याने नेत्रांचा प्रान्तभाग आरक्त वर्णाचा झाला आहे असे - सुन्दरभ्रुकुटीतटम् - ज्यांतील भुवया सुंदर आहेत असे - मुखं ईक्षितुं - मुख पहाण्यासाठी - क्ष्वेल्या (एवम्) आचरितं - थट्टेने असे आचरण केले गेले. ॥२९-३०॥ भीरु भामिनि - हे भित्र्ये सुंदरी - यत् प्रियया नर्मैः यामः गृहेषु नीयते - प्रियेबरोबर थट्टेची भाषणे करून जो काही काळ घरामध्ये घालविला जातो - अयं हि - हाच - गृहमेधिनां परमः लाभः - गृहस्थाश्रमी पुरुषांना श्रेष्ठ लाभ होय. ॥३१॥ एवं भगवता परिसान्त्विता - याप्रमाणे भगवान श्रीकृष्णाने सान्त्वन केलेली - सा वैदर्भी - ती रुक्मिणी - तत्परिहासोक्तिं ज्ञात्वा - श्रीकृष्णाचे हे थटटेचे भाषण आहे असे जाणून - प्रियत्यागभयं जहौ - प्रियपती आपला त्याग करील की काय अशा प्रकारची भीति टाकिती झाली. ॥३२॥ भारत - हे भरतकुलोत्पन्ना परीक्षित राजा - सव्रीडहासरुचिरस्निग्धापाङगेन - लज्जायुक्त हास्यामुळे सुंदर दिसणार्‍या प्रेमळ नेत्रकटाक्षाने - भगवन्मुखं वीक्षन्ती (सा) - श्रीकृष्णाच्या मुखाकडे पहाणारी ती रुक्मिणी - पुंसां ऋषभं (तं) बभाषे - पुरुषश्रेष्ठ अशा त्या श्रीकृष्णाला म्हणाली. ॥३३॥ अरविन्दविलोचन - हे कमलनेत्रा श्रीकृष्णा - भगवतः विभूम्नः असदृशी - षड्गुणैश्वर्यसंपन्न अशा तुझ्या ऐश्वर्यालाच न शोभणारी - (इति) यत् वै भवान् (मां) आह - असे जे खरोखर आपण मला म्हणाला - ननु एतत् एवम् (अस्ति) - खरोखर हे तसेच आहे - स्वे महिम्नि अभिरतः त्र्यधीशः भगवान् क्व - आपल्या माहात्म्यामध्ये रममाण होणारे त्रैलोक्याधिपति षड्गुणैश्वर्यसंपन्न आपण कोणीकडे - गुणप्रकृतिः अज्ञगृहतिपादा अहं क्व - सत्त्वादि तीन गुणांच्या योगे मायिक स्वरूप धारण करणारी व अज्ञानी लोक जिच्या पायांचा आश्रय करितात अशी मी कोणीकडे.॥३४॥ उरुक्रम - हे महापराक्रमी श्रीकृष्णा - गुणेभ्यः भयात् इव - गुणांना भ्यालेला असाच की काय - उपलम्भनमात्रः आत्मा - केवळ चैतन्यात्मक आत्मरूप तू - समुद्रे अन्तः शेते - समुद्रामध्ये शयन करितोस - सत्यं - हे खरे आहे - त्वं - तू - नित्यं - नेहमी - कदिन्द्रियगणैः कृतविग्रहः (असि) - कुत्सित अशा इंद्रियसमूहाशी विरोध केलेला असा आहेस - त्वत्सेवकैः (अपि) - तुझ्य़ा सेवकांनीहि - नृपपदं अन्धं तमः विधुतं - राजपदरूपी अन्धकारमय अज्ञानाला नष्ट करून टाकिले आहे. ॥३५॥ भूमन् - हे विश्वव्यापका श्रीकृष्णा - ननु - खरोखर - नृपशुभिः - मनुष्यरूपी पशूंकडून - त्वत्पादपद्ममकरन्दजुषां मुनीनां - तुझ्या चरणकमळाच्या पुष्परसाचे सेवन करणार्‍या ऋषींचा - अस्फुटं वर्त्म - अस्पष्ट मार्ग - दुर्विभाव्यं - अतर्क्य आहे - यस्मात् ये भवन्तम् अनु (वर्तन्ते) - म्हणून जे तुम्हाला अनुसरतात - (तेषाम्) ईहितम् - त्यांचे आचरण - ईश्वरस्य इव - ईश्वराच्या प्रमाणे - अलौकिकम् अस्ति - लोकोत्तर आहे - अथो - तर मग - तव ईहितम् - तुझे आचरण - अलौकिकम् इति किमु वक्तव्यम् - अलौकिक आहे हे काय सांगावयास पाहिजे.॥३६॥ भवान् ननु निष्किञ्चनः - आपण खरोखर निष्किंचन आहा - यतः (भवतः) किंचित् (अधिकं) न अस्ति - ज्या तुमच्यापेक्षा काहीच अधिक नाही - बलिभुजः अजाद्याः अपि - बलि भक्षिणारे ब्रह्मादि देवहि - यस्मै बलिं हरन्ति - ज्या तुला बलि अर्पण करितात - आढयतान्धाः असुतृपः - श्रीमंतीमुळे आंधळे झालेले व इंद्रियांचीच केवळ तृप्ति करणारे लोक - अन्तकं त्वा न विदन्ति - सर्वांचा नाश करणार्‍या तुला जाणत नाहीत - भवान् बलिभुजाम् अपि प्रेष्ठः (अस्ति) - आपण बलि भक्षण करणार्‍या ब्रह्मादिकांनाहि अत्यंत प्रिय आहा - ते अपि तुभ्यं (प्रेष्ठाः) - ते देखील तुम्हाला फार प्रिय आहेत. ॥३७॥ त्वं - तू - वै - खरोखर - समस्तपुरुषार्थमयः फलात्मा (असि) - सर्व पुरुषार्थ देणारा फलस्वरूपी आहेस - यद्वाञ्छया - ज्या पुरुषार्थाची इच्छा धरून - सुमतयः कृत्स्नं विसृजन्ति - सज्जन सर्वांचा त्याग करितात - विभो - हे विश्वव्यापका - तेषां भवतः समाजः - त्यांचा व तुमचा सेव्यसेवक संबंध - समुचितः - योग्य आहे - रतयोः - एकमेकांशीच रममाण होणार्‍या - सुखदुःखिनोः - म्हणून सुख व दुःख यांचा अनुभव घेणार्‍या - पुंसः स्त्रियाः च - पुरुष व स्त्री यांचा - (भवतः समाजः समुचितः) न - तुमच्याशी संबंध योग्य नाही. ॥३८॥ त्वं - तू - न्यस्तदण्डमुनिभिः - ज्यांनी अलौकिक दंडांचा त्याग केला आहे अशा ऋषींनी - गदितानुभावः - ज्याचा पराक्रम वर्णिला आहे असा - जगताम् आत्मा - त्रैलोक्याचा आत्मा - आत्मदः च - आणि आत्म्याचेहि अर्पण करणारा आहेस - इति - यास्तव - भवद्‌भ्रुवः उदीरितकालवेगध्वस्ताशिषः - तुमच्या भ्रुकुटीपासून उत्पन्न झालेल्या काळाच्या वेगाने ज्यांची फळे नष्ट झाली आहेत अशा - अब्जभवनाकपतीन् - ब्रह्मदेव, शंकर, इंद्रादिदेव यांना - हित्वा - सोडून - (त्वं) मे वृतः असि - तू माझ्याकडून वरिला गेलास - अन्ये कुतः - इतर कसे वरिले जातील. ॥३९॥ गदाग्रज ईश - सर्वैश्वर्यसंपन्न व गदाचा ज्येष्ठ बंधु अशा हे श्रीकृष्णा - तु - पण - तव वचः जाडयम् - तुझ्या बोलण्यातच काही अर्थ नाही - यत् यः त्वम् - कारण जो तू - शार्ङगनिनदेन भूपान् विद्राव्य - शार्ङगधनुष्याच्या शब्दाने राजांना पळवून लावून - यथा सिंहः पशून् (विद्राव्य) - जसा सिंह पशूंना पळवून लावून - स्वबलिं (हरति तथा) - आपल्या भागाचा स्वीकार करितो त्याप्रमाणे - स्वभागं मां जहर्थ - स्वतःचा वाटा अशा मला हरिता झालास - तेभ्यः भयात् उदधिं शरणं प्रपन्नः - त्या राजांना भिऊन समुद्राला शरण गेलास - इति कथम् युज्येत - हे म्हणणे कसे जुळेल. ॥४०॥ यद्वाञ्छया - ज्या तुझ्या प्राप्तीच्या इच्छेने - नृपशिखामणयः - मोठमोठे राजे - अङगवैन्यजायन्तनाहुषगयादयः - अंग, पृथु, जयंतपुत्र भरत, नहुषपुत्र ययाति, गय इत्यादि - ऐकपत्यं राज्यं विसृज्य - सार्वभौ‌म राज्याचा त्याग करून - वनं विविशुः - अरण्यात गेले - (तस्य) ते - त्या तुझ्या - पदवीं अनु आस्थिता - मार्गाचा आश्रय केलेले लोक - अंबुजाक्ष - हे कमलनयना - इह सीदन्ति किम् - येथे संसारात पडून दुःखी होतात काय. ॥४१॥ अर्थविविक्तदृष्टिः का - हितावर ठेविली आहे दृष्टि जीने अशी कोणती स्त्री - गुणालयस्य तव - गुणांचे निवासस्थान अशा तुझ्या - सन्मुखरितं - साधूंनी वर्णिलेल्या - जनताऽपवर्गम् - लोकांना मोक्ष देणार्‍या - लक्ष्‌म्यालयं - लक्ष्मीचे रहाण्याचे घरच अशा - पादसरोजगन्धं - चरणकमलांचा वास - आघ्राय - हुंगून - (तम्) अविगणय्य - त्याला न जुमानता - मर्त्यासदोरुभयं अन्यं तु - आपण मरणारे आहो असे नित्य भय बाळगणार्‍या दुसर्‍याला - श्रयेत - सेवील. ॥४२॥ जगताम् अधीशं - त्रैलोक्याचा स्वामी अशा - आत्मानं - आत्मस्वरूपी - अत्र च परत्र च कामपूरम् - ह्या लोकी आणि परलोकी इच्छा पुरविणार्‍या - अनुरूपं तं त्वा - योग्य अशा त्या तुला - अभजम् - सेविती झाल्ये - अनृतापवर्गः - आतल्या अशा संसाराचा नाश करणारा - यः वै तव अंघ्रिः - जो खरोखर तुझा चरण - भजन्तं उपयाति - भक्तांचे रक्षण करितो - सः - तो - सृतिभिः भ्रमन्त्याः मे - अनेक जन्मांमध्ये भ्रमण करणार्‍या माझा - अरणं स्यात् - रक्षक होवो. ॥४३॥ अरिकर्षण अच्युत - हे शत्रुनाशका श्रीकृष्णा - यत्कर्णमूलं - ज्या स्त्रीच्या कानाच्या मुळाशी - मृडविरिञ्चसभासु गीताः - शंकर व ब्रह्मदेव ह्यांच्या सभेमध्ये गायिलेल्या - युष्मत्कथाः - तुमच्या कथा - न उपयायात् - पोचत नाहीत - भवता उपदिष्टाः - आपण सांगितलेले - स्त्रीणां गृहेषु स्वरगोश्वबिडालभृत्याः नृपाः - स्त्रियांच्या घरी गर्दभाप्रमाणे भारवाहक, वृषभाप्रमाणे क्लेश सोसणारे, कुत्र्याप्रमाणे अवमानिलेले, मांजराप्रमाणे कृपण व सेवकाप्रमाणे हात जोडून उभे रहाणारे असे राजे - तस्याः स्युः - त्या स्त्रीचे पति होतात. ॥४४॥ या - जी - ते पदाब्जमकरन्दं अजिघ्रती - तुझ्या चरणकमलाचा सुगंध न घेणारी आहे - (सा) विमूढा स्त्री - ती मूर्ख स्त्री - त्वक्श्मश्रुरोमनखकेशपिनद्धं - त्वचा, दाढीमिशी, केस, नखे इत्यादिकांनी वेष्टिलेल्या - अन्तः मांसास्थिरक्तकृमिविट्‌कफपित्तवातम् - आत मांस, हाडे, रक्त, किडे, मळ, कफ, वायु व पित्त यांनी भरलेल्या - जीवच्छवं - जिवंत प्रेतच अशा - कान्तमतिः भजति - पति मानून सेविते. ॥४५॥ अम्बुजाक्ष - कमलनेत्रा श्रीकृष्णा - च - आणि - मयिनतिरिक्तदृष्टेः - माझ्या ठिकाणी विशेषपणाची दृष्टि न ठेवणार्‍या - आत्मव्रतस्य ते - स्वतःच्याच ठिकाणी रममाण होणार्‍या तुझ्या - चरणानुरागः - चरणाच्या ठिकाणी प्रेम - मम अस्तु - मला असो - यर्हि अस्य वृद्धये उपात्तरजोतिमात्र - जरी या जगाच्या वृद्धीकरिता स्वीकारिला आहे रजोगुणाचा मोठा अंश ज्याने असा - माम् ईक्षसे - माझ्याकडे पहातोस - तत् उ ह नः परमानुकम्पा - हीच खरोखर आमच्यावर मोठी कृपा होय. ॥४६॥ मधुसूदन - हे मधुसूदना श्रीकृष्णा - ते वचः - तुझे भाषण - अहं अलीकम् न एव मन्ये - मी खोटे मानीतच नाही - हि - कारण - कन्यायाः रतिः - कन्येचे प्रेम - क्वचित् - कोणावर - अम्बायाः इव प्रायः स्यात् - अम्बेच्या प्रमाणे बहुतकरून असते. ॥४७॥ व्यूढायाः पुंश्चल्याः च अपि मनः - आणि विवाह लाविलेल्या व्यभिचारी स्त्रीचेहि मन - नवं नवं अभ्येति - नव्या नव्या पुरुषाकडे धाव घेते - बुधः असतीं न बिभृयात् - विद्वानाने दुराचारी स्त्रीशी विवाह लावू नये - तां बिभ्रत् उभयच्युतः - तिला वरणारा दोन्ही लोकांपासून भ्रष्ट होतो. ॥४८॥ साध्वि राजपुत्रि - हे पतिव्रते राजकन्ये रुक्मिणी - एतत् श्रोतुकामैः त्वं प्रलम्भिता - हे ऐकण्याच्या इच्छेने तू फसविली गेलीस - मया उदितं अनु - माझ्या भाषणानंतर - यत् (त्वं) आत्थ - तू जे म्हणालीस - सर्वं तत् सत्यम् एव हि - सर्व ते खरेच आहे ह्यात शंका नाही. ॥४९॥ कल्याणि भामिनि - हे भाग्यशाली स्त्रिये - अकामाय - वासना नष्ट होण्याकरिता - मयि - माझ्या ठिकाणी - यान् यान् कामान् कामयसे - ज्या ज्या मनोरथांची इच्छा करितेस - ते - ते मनोरथ - एकान्तभक्तायाः तव - एकान्त भक्ती करणार्‍या तुजजवळ - नित्यदा सन्ति हि - नित्य आहेतच. ॥५०॥ अनघे - हे निष्पाप स्त्रिये - ते पातिव्रत्यं पतिप्रेम च - तुझे पातिव्रत्य व पतीवरील प्रेम - उपलब्धं - आढळून आले - यत् - कारण - वाक्यैः चाल्यमानायाः (ते) - भाषणांनी चळविल्या गेलेल्या तुझी - मयि - माझ्या ठिकाणी असणारी - धीः - बुद्धि - न अपकर्षिता - दूर झाली नाही. ॥५१॥ ये - जे लोक - व्रतचर्यया - व्रताचरणाने - (वा) तपसा - किंवा तपश्चर्येने - अपवर्गेशं मां - मोक्षाधिपति अशा मला - दाम्पत्ये भजन्ति - पतिपत्‍नीविषयक सुखासाठी भजतात - कामात्मानः - विषयाचा अभिलाष करणारे - (ते) मम मायया मोहिताः - ते माझ्या मायेने मोहित झालेले. ॥५२॥ मानिनि - हे मानी स्त्रिये - ये - जे - अपवर्गसंपदं मां पतिं प्राप्य - मोक्ष आहे संपत्ति ज्याची अशा मला पति म्हणून मिळवून - संपदः एव - विषयांनाच - वाञ्छन्ति - इच्छितात - तत्पतिं (न) - त्या विषयींचा स्वामी अशा माझी इच्छा करीत नाहीत - ये (विषयाः) नृणां निरये अपि (भवन्ति) - जे विषय मनुष्यांना नरकामध्येहि असतात - (तान्) ये इच्छन्ति - त्यांना जे इच्छितात - ते मन्दभाग्याः सन्ति - ते दुर्दैवी होत - तेषां मात्रात्मकत्वात् निरयः सुसंगमः - ते विषयलोलुपच असल्यामुळे नरकाचा संबंध त्यांना सुलभच आहे. ॥५३॥ गृहेश्वरि - हे गृहस्वामिनी - त्वया - तुझ्याकडून - दिष्टया - सुदैवाने - खलैः सुदुष्करा - दुष्टांना करण्यास अत्यंत कठीण - भवमोचनी - संसारातून मुक्त करणारी - मयि अनुवृत्तिः - माझ्या ठिकाणी आसक्त असलेली - असकृत् कृता - व वारंवार केलेली - असौ - ही आदरबुद्धि - दुराशिषः - ज्यांचा अभिप्राय वाईट आहे अशा - असुंभरायाः - इंद्रियांचेच पोषण करणार्‍या - निकृतिजुषः स्त्रियः - लबाडी करणार्‍या स्त्रीला - सुतरां दुष्करा हि - खरोखर अत्यंत कठीण आहे. ॥५४॥ मानिनि - हे मानी स्त्रिये - गृहेषु - घरामध्ये - त्वादृशीं प्रणयिनीं गृहिणीं न पश्यामि - तुझ्यासारखी प्रेम करणारी स्त्री मला आढळत नाही - यया - जिने - स्वविवाहकाले - स्वतःच्या विवाहप्रसंगी - प्राप्तान् नृपान् अवगणय्य - आलेल्या राजांना झीडकारून - उपश्रुतसत्कथस्य मे - श्रवण केल्या आहेत चांगल्या कथा ज्याच्या अशा माझ्याकडे - रहोहरः द्विजः - गुप्त निरोप आणणारा ब्राह्मण - प्रस्थापितः - पाठविला. ॥५५॥ युधि निर्जितस्य भ्रातुः - युद्धात जिंकिलेल्या भावाचे - विरूपकरणं - कुरूप करणे - च - आणि - प्रोद्वाहपर्वणि - अनिरुद्धाच्या विवाहप्रसंगी - अक्षगोष्ठयाम् - द्यूत खेळण्याच्या सभेमध्ये - तद्वधं - त्या रुक्मीचा वध - अस्मदयोगभीत्या - माझा वियोग होईल ह्या भीतीने - समुत्थं दुःखं असहः - वारंवार उत्पन्न होणारे दुःख सहन केलेस - किम् अपि न एव अब्रवीः - काही एक सुद्धा बोलली नाहीस - तेन ते वयं जिताः - त्या कृत्याने तुझ्याकडून आम्ही जिंकले गेलो. ॥५६॥ त्वया - तुझ्य़ाकडून - आत्मलभने - माझ्या प्राप्तीसाठी - सुविविक्तमन्त्रः दूतः प्रस्थापितः - सांगितला आहे अत्यंत गुप्त निरोप ज्यापाशी असा दूत पाठविला गेला - मयि चिरायति - मला येण्याला उशीर झाला असता - एतत् शून्यं मत्वा - हे जग शून्य मानून - अनन्ययोग्यं इदं अंगं जिहासे - दुसर्‍याला योग्य नसणारे हे शरीर मी टाकून देण्यास इच्छिते - इति त्वया उक्तम् - असे तू म्हणालीस - तत् त्वयि तिष्ठेत - ते कृत्य तुझ्या ठिकाणी संभवनीय आहे - वयं (तत्) प्रतिनन्दयामः - आम्ही त्या तुझ्या कृत्याचे अभिनंदन करितो. ॥५७॥ जगदीश्वरः स्वरतः भगवान् - त्रैलोक्याधिपति व आत्म्याच्या ठिकाणी रममाण होणारा असा श्रीकृष्ण - नरलोकं विडम्बयन् - मनुष्यलोकांचे अनुकरण करीत - एवं सौरतसंलापैः - याप्रमाणे सुरतक्रीडाप्रसंगीच्या भाषणांनी - रमया रेमे - लक्ष्मी जी रुक्मिणी तिच्याशी रममाण झाला. ॥५८॥ तथा - त्याचप्रमाणे - विभुः लोकगुरुः हरिः - व्यापक व लोकांचा शास्ता असा श्रीकृष्ण - गृहमेधीयान् धर्मान् आस्थितः - गृहस्थाश्रमी लोकांच्या धर्माचा स्वीकार केलेला असा - गृहवान् इव - गृहस्थाश्रमी पुरुषाप्रमाणे - अन्यासाम् अपि गृहेषु (रेमे) - दुसर्‍या स्त्रियांच्या मंदिरातहि रममाण झाला.॥५९॥ अध्याय साठावा समाप्त |