|
|
|
श्रीमद् भागवत महापुराण
स्कंध १० वा - अध्याय ५४ वा - अन्वयार्थ
शिशुपालाचे सहकारी राजे आणि रुक्मी यांचा पराभव व श्रीकृष्ण - रुक्मिणी विवाह - इति (आत्मानं धिक्कृतवन्तः) - याप्रमाणे स्वतःचा धिक्कार करणारे - सुसंरब्धाः - क्रोधाविष्ठ झालेले - दंशिताः - चिलखत घातलेले - धृतकार्मुकाः सर्वे - हातात धनुष्य घेतलेले सर्व राजे - वाहान् आरुह्य - आपल्या वाहनावर आरूढ होऊन - स्वैः स्वैः बलैः परिक्रान्ताः - आपापल्या सैन्याने वेष्टिलेले - (कृष्णम्) अन्वीयुः - कृष्णामागून धावले. ॥१॥ राजन् - हे परीक्षित राजा - ते यादवानीकयूथपाः - ते यादवसेनापती - आपततः तान् आलोक्य - मागोमाग पाठलाग करीत येणार्‍या त्या राजांना पाहून - धनुंषिविस्फूर्ज्य - धनुष्यांचा टणत्कार करून - तत्संमुखाः तस्थूः - त्या राजांसमोर उभे राहिले. ॥२॥ कोविदाः - युद्धकुशल पुरुष - यथा मेघाः अद्रिषु अपः (वर्षन्ति तथा) - जसे मेघ पर्वतांवर पाण्याची वृष्टि करितात तसे - अश्वपृष्ठे गजपृष्ठे च रथोपस्थे - घोडयांच्या व हत्तींच्या पाठीवर आणि रथांतील बसण्याचा स्थानावर - शरवर्षाणि मुमुचुः - बाणांची वृष्टि करिते झाले. ॥३॥ पत्युः बलं - पति जो श्रीकृष्ण त्याचे सैन्य - शरासारैः छन्नं वीक्ष्य - बाणांच्या वृष्टीने आच्छादिलेले पाहून - भयविह्वललोचना सुमध्यमा (सा) - भयाने जिचे नेत्र विव्हळ झाले आहेत अशी ती सुंदर रुक्मिणी - तद्वक्त्रं सव्रीडं ऐक्षत् - श्रीकृष्णमुखाकडे लज्जेने पाहू लागली. ॥४॥ भगवान् प्रहस्य (तां) आह - श्रीकृष्ण किंचित हास्य करून त्या रुक्मिणीला म्हणाला - वामलोचने - सुंदर आहेत नेत्र जिचे अशा हे रुक्मिणी - मा भैः स्म - भिऊ नको - अधुना एव - आताच - तावकैः (वीरैः) - तुझ्या सैनिकांकडून - एतत् शात्रवं बलं - हे शत्रूंचे सैन्य - विनङ्‌क्ष्यति - नाश पावेल. ॥५॥ तद्विक्रमं - शत्रूंचा पराक्रम - अमृष्यमाणाः - न सहन करणारे - गदसंकर्षणादयः वीराः - गद, बलराम इत्यादि पराक्रमी यादव - नाराचैः - बाणांनी - तेषां हयगजान् रथान् - त्यांच्या हत्तींना, घोडयांना व रथांना - जघ्नुः - मारिते झाले. ॥६॥ रथिनां अश्विनां गजिनां - रथातून युद्ध करणार्‍या वीरांची, घोडेस्वारांची व हत्तीवरील वीरांची - सकुण्डलकिरीटानि च सोष्णीषाणी - कुण्डलांसह मुकुट घातलेली आणि शिरस्राणांसह अशी - कोटिशः शिरांसि भुवि पेतुः - कोटयवधि मस्तके पृथ्वीवर पडली. ॥७॥ सासिगदेष्वासाः हस्ताः - तलवार, गदा व धनुष्य धरलेले हात - करभाः ऊरवः अङ्‌घ्रयः - मनगटे, मांडया व पाय - अश्वाश्वतरनागोष्ट्रखरमर्त्यशिरांसि च (भुवि पेतुः) - आणि घोडे, खेचरे, हत्ती, उंट, गाढव व मनुष्ये ह्यांची मस्तके पृथ्वीवर पडली. ॥८॥ जयकाङ्‌क्षिभिः वृष्णिभिः - जय इच्छिणार्‍या यादवांकडून - हन्यमानबलानीकाः - मारिले जात आहे सैन्य ज्यांचे असे - जरासन्धपुरःसराः राजानः - जरासंध आहे प्रमुख ज्यांमध्ये असे राजे - विमुखाः जग्मुः - तोंडे फिरवून परत गेले. ॥९॥ हृतदारं इव आतुरम् - हरण केली गेली आहे पत्‍नी ज्याची अशा पुरुषाप्रमाणे विव्हल झालेल्या - नष्टत्विषं गतोत्साहं - नाहीसा झाला आहे त्वेष ज्याचा व उत्साह गेला आहे ज्याचा अशा - शुष्यद्वदनं शिशुपालम् समभ्येत्य - ज्याचे मुख सुकून गेले आहे अशा शिशुपालाजवळ जाऊन - जरासंधादयः अब्रुवन् - जरासंधादि म्हणाले. ॥१०॥ भो भो राजन् - हे राजा शिशुपाला - पुरुषशार्दूल - हे पुरुषश्रेष्ठा - इदं दौर्मनस्यं त्यज - हा मनाचा खिन्नपणा सोडून दे - प्रियाप्रिययोः निष्ठा - प्रिय किंवा अप्रिय गोष्टींचे स्थैर्य - देहिषु न दृश्यते - प्राण्यांमध्ये दिसत नाही. ॥११॥ यथा दारुमयी योषित् - जशी लाकडाची बाहुली - कुहकेच्छया नृत्यते - नाचविणार्‍याच्या इच्छेने नाचते - एवं ईश्वरतन्त्रः अयं - त्याप्रमाणे ईश्वराधीन असा हा जीव - सुखदुःखयोः ईहते - सुखदुःखांमध्ये धडपड करितो. ॥१२॥ त्रयोविंशतिभिः सैन्यैः युक्तः अहं - तेवीस अक्षौहिणी सैन्यासह असणारा मी - सप्तदश संयुगानि शौरैः पराजितः वै - सतरा वेळा युद्धामध्ये श्रीकृष्णाकडून जिंकला गेलो - किन्तु - पण - एकं परं संयुगम् - एक शेवटचे युद्ध - अहं जिग्ये - मी जिंकिता झालो. ॥१३॥ तथापि - तरीसुद्धा - दैवयुक्तेन कालेन - दैवाने युक्त अशा कालाने - विद्रावितं जगत् जानन् - चालविलेल्या जगाला जाणारा - अहं - मी - कर्हिचित् न शोचामि न प्रहृष्यामि - कधीहि शोक करीत नाही व आनंदितही होत नाही. ॥१४॥ वीर - हे पराक्रमी पुरुषा - तथापि - तरीहि - यूथपयूथपाः सर्वे वयं - सेनापतीचे अधिपती असे सर्व आम्ही - अधुना अपि - आता सुद्धा - फल्गुतन्त्रैः कृष्णपालितैः यदुभिः पराजिताः - थोडे सैन्य असणार्‍या परंतु श्रीकृष्णाने रक्षिलेल्या यादवांकडून जिंकले गेलो. ॥१५॥ अधुना - सांप्रत - रिपवः - शत्रु - आत्मानुसारिणि काले - त्यांना स्वतःला अनुकूल अशा कालामध्ये - जिग्युः - जिंकिते झाले - यदा कालः (अस्माकम्) प्रदक्षिणः (भवेत्) - जेव्हा काळ आम्हाला अनुकूल होईल - तदा वयं विजेष्यामः - तेव्हा आम्ही जिंकू. ॥१६॥ एवं मित्रैः प्रबोधितः चैद्यः - याप्रमाणे मित्रांनी उपदेशिलेला शिशुपाल - सानुगः पुरम् अगात् - अनुयायांसह नगराला गेला - पुनः - पुनः - हतशेषाःते नृपाः अपि - मारून उरलेले ते राजे सुद्धा - स्वं स्वं पुरं ययुः - आपापल्या नगराला गेले. ॥१७॥ कृष्णाद्विट् रुक्मी तु - श्रीकृष्णाचा द्वेष करणारा रुक्मी तर - स्वसुः राक्षसोद्वाहम् असहन् - बहीण जी रुक्मिणी तिच्या राक्षस विवाहाला सहन न करणारा - अक्षौहिण्या युतःबली - एक अक्षौहिणी सैन्याने वेष्टिलेला असा बलिष्ठ - कृष्णं पृष्ठतः अन्वगमत् - श्रीकृष्णाच्या मागोमाग पाठलाग करीत चालला. ॥१८॥ अमर्षी सुसंरब्धः महाबाहुः दंशितः - क्रोधी, संतापलेला, आजानुबाहु व चिलखत घातलेला - सशरासनः रुक्मी - धनुष्य धारण केलेला रुक्मी - सर्वभूभुजां शृण्वतां - सर्व राजे ऐकत असता - प्रतिजज्ञे - प्रतिज्ञा करिता झाला. ॥१९॥ समरे कृष्णम् अहत्वा - युद्धात श्रीकृष्णाला मारल्याशिवाय - च रुक्मिणीम् अप्रत्यूह्य - आणि रुक्मिणीला परत आणिल्याशिवाय - कुण्डिनं न प्रवेक्ष्यामि - कुंडिनगरीत प्रवेश करणार नाही - एतत् वः सत्यं ब्रवीमि - हे तुम्हाला खरे सांगतो. ॥२०॥ इति उक्त्वा - असे बोलून - रथम् आरुह्य - रथात चढून - सत्वरः सारथिं प्राह - तत्काळ सारथ्याला म्हणाला - यतः कृष्णः अस्ति ततः अश्वान् चोदय - जिकडे कृष्ण आहे तिकडे घोडे हाक - (येन) तस्य मे संयुगं भवेत् - ज्यायोगे त्याच्याशी माझे युद्ध होईल. ॥२१॥ अद्य अहं - आज मी - निशितैः बाणैः - तीक्ष्ण बाणांनी - सुदुर्मतेः गोपालस्य - दुष्टबुद्धी अशा गुराखी श्रीकृष्णाचा - वीर्यमदं नेष्ये - पराक्रमाविषयींचा गर्व हरण करीन - येन मे स्वसा प्रसभं हृता - ज्याने माझी बहीण बलात्काराने हिरावून नेली. ॥२२॥ अथ - नंतर - कुमतिः ईश्वरस्य अप्रमाणवित् (सः) - दुर्बुद्धी व ईश्वराची योग्यता न जाणणारा तो रुक्मी - विकत्थमानः - बडबड करीत - एकेन रथेन - एकाच रथाने - तिष्ठ तिष्ठ इति - उभा रहा उभा रहा असे - गोविंदम् आह्वयत् - श्रीकृष्णाला बोलाविता झाला. ॥२३॥ सुदृढं धनुः विकृष्य - बळकट धनुष्य ओढून - त्रिभिः शरैः - तीन बाणांनी - कृष्णं जघ्ने - श्रीकृष्णाला ताडिता झाला - आह च - आणि म्हणाला - यदूनां कुलपांसन - हे यदुकुळाला दूषविणार्‍या कृष्णा - अत्र क्षणं तिष्ठ - येथे क्षणभर उभा रहा. ॥२४॥ मंद - हे मंदबुद्धीच्या कृष्णा - हविः ध्वाङ्‌क्षवत् - हविर्भागाचे जसा कावळा हरण करितो त्याप्रमाणे - मे स्वसारं मुषित्वा - माझ्या बहिणीला चोरून - कुत्र यासि - कोठे जातोस - अद्य - आज - कूटयोधिनः मायिनः ते - कपटाने युद्ध करणार्‍या मायावी अशा तुझा - मदं - गर्व - हरिष्ये - मी हरीन. ॥२५॥ यावत् - जोपर्यंत - मे बाणः - माझ्या बाणांनी - हतः न शयिथाः - वधिलेला तू शयन केले नाहीस - (तावत्) दारिकां मुञ्च्व - तोपर्यंत धाकटी बहिण जी रुक्मिणी तिला सोडून दे - (इति श्रुत्वा) स्मयन् कृष्णः - असे ऐकून स्मित करणारा श्रीकृष्ण - (तस्य) धनुः छित्वा - त्या रुक्मीचे धनुष्य तोडून - षड्‌भिः रुक्मिणं विव्याध - सहा बाणांनी रुक्मीला ताडिता झाला - अष्टभिः चतुरः वाहान् - आठ बाणांनी चार घोडयांना - द्वाभ्यां सूतं - दोन बाणांनी सारथ्याला - त्रिभिः ध्वजं - तीन बाणांनी ध्वजाला - विव्याध - वेधिता झाला - सः च - रुक्मीसुद्धा - अन्यत् धनुः आदाय - दुसरे धनुष्य घेऊन - पञ्च्वभिः कृष्णं विव्याध - पाच बाणांनी श्रीकृष्णाला वेधिता झाला. ॥२६-२७॥ तैः शरौघैः ताडितः अच्युतः तु - त्या बाणसमूहांनी ताडिलेला श्रीकृष्ण तर - (तस्य) धनुः चिच्छेद - त्या रुक्मीचे धनुष्य तोडिता झाला - (सः अपि) पुनः अन्यत् उपादत्त - तो रुक्मीसुद्धा पुनः दुसरे धनुष्य घेता झाला - अव्ययः तत् अपि अच्छिनत् - अविनाशी अशा श्रीकृष्णाने ते सुद्धा धनुष्य़ तोडिले. ॥२८॥ परिघं पटटिशं शूलं चर्मासी शक्तितोमरौ - परिघ, पटटिश, शूल, ढाल, तलवार, शक्ति व तोमर - यत् यत् आयुधं (रुक्मी) आदत्त - जे जे आयुध रुक्मी ग्रहण करी - तत् सर्वं सः हरिः अच्छिनत् - ते सर्व तो श्रीकृष्ण तोडिता झाला. ॥२९॥ ततः - नंतर - खड्‌गपाणिः (सः) - हातात तलवार घेतलेला तो रुक्मी - कृष्णं जिघांसया - श्रीकुष्णाला मारण्याच्या इच्छेने - रथात् अवप्लुत्य - रथातून उडी मारून - क्रुद्धः - रागावलेला - पतङगः पावकम् इव (कृष्णं) अभ्यपतत् - पतंग अग्नीकडे जसा तसा कृष्णाकडे धावत गेला. ॥३०॥ सः अपि - तो श्रीकृष्णसुद्धा - आपततः तस्य च - धावत येणार्‍या त्या रुक्मीची - खड्‌गं च चर्म - तलवार व ढाल यांचे - इषुभिः तिलशः छित्त्वा - बाणांनी तिळाएवढे तुकडे करून - रुक्मिणं हन्तुं उद्यतः - रुक्मीला मारण्यास उद्युक्त झालेला - तिग्मं असिं आददे - तीक्ष्ण तलवार घेता झाला. ॥३१॥ (कृष्णस्य) भ्रातृवधोद्योगं दृष्टवा - कृष्णाचा आपल्या भावाला मारण्याबद्दलचा उद्योग पाहून - भयविह्वला सती रुक्मिणी - भयाने व्याकुळ झालेली साध्वी रुक्मिणी - भर्तुः पादयोः पतित्वा - पति जो श्रीकृष्ण त्याच्या पाया पडून - करुणं उवाच - दीनपणाने बोलली. ॥३२॥ योगेश्वर अप्रमेयात्मन् - हे योगाधिपते, निरुपमस्वरूपा - देवदेव जगत्पते - हे देवश्रेष्ठा जगन्नाथा - कल्याण महाभुज - हे कल्याणस्वरूपा आजानुबाहो श्रीकृष्णा - मे भ्रातरं हन्तुं न अर्हसि - माझ्य़ा भावाला मारण्यास तू योग्य नाहीस. ॥३३॥ परित्रासविकम्पितङगया - त्रासामुळे कापू लागले आहे शरीर जीचे अशा - शुचा अवशुष्यन्मुखरुद्धकण्ठया - शोकाने मुख सुकून गेल्यामुळे जिचा कंठ सद्‌गदित झाला आहे अशा - कातर्यविस्रंसितहेममालया - घाबरल्यामुळे सुवर्णमाळा गळून गेली आहे जिची अशा - तया - त्या रुक्मिणीने - गृहीतपादः - ज्याचे चरण घटट धरले आहेत असा - करुणः न्यवर्तत - दयाळू श्रीकृष्ण परावृत्त झाला. ॥३४॥ असाधुकारिणं तं - दुर्वर्तनी अशा त्या रुक्मीला - चैलेन बद्‌ध्वा - वस्त्राने बांधून - सश्मश्रुकेशं प्रवपन् व्यरूपयत् - दाढीसुद्धा क्षौर करून विरूप करिता झाला - तावत् - तितक्यात - यदुप्रवीराः - पराक्रमी यादव - यथा गजाः नलिनीं (तथा) - जसा हत्ती कमलिनीला तसा - अद्‌भुतं परसैन्यं ममर्दुः - आश्चर्यजनक अशा शत्रुसैन्याला मारिते झाले. ॥३५॥ कृष्णान्तिकम् उपव्रज्य - श्रीकृष्णाजवळ येऊन - तत्र रुक्मिणं ददृशुः - तेथे रुक्मीला पाहते झाले - संकर्षणः विभुः - समर्थ बलराम - तथाभूतं हतप्रायं (रुक्मिणं) दृष्टवा - तशा तर्‍हेच्या नष्टप्राय झालेल्या त्या रुक्मीला पाहून - करुणः - दयाळू - भगवान् - बलराम - बद्धं तं विमुच्य - बांधलेल्या रुक्मीला सोडून - कृष्णम् अब्रवीत् - श्रीकृष्णाला म्हणाला. ॥३६॥ कृष्ण - हे श्रीकृष्णा - त्वया - तुझ्याकडून - इदं अस्मज्जुगुप्सितं असाधु कृतं - हे आमच्या कुळाला न साजेसे निंद्य व वाईट कृत्य केले गेले - सुहृदः श्मश्रुकेशानां वपनं वैरूप्यं वधः - मित्राचे दाढीमिशादि केस काढून कुरूपत्व करणे म्हणजे वधच होय. ॥३७॥ भ्रातुः वैरूप्यचिन्तया - भावाला कुरूप केल्याच्या काळजीने - अस्मान् साधु मा एव असुयेथाः - तुम्ही आम्हाला इतका मोठा दोष देऊ नका - यतः पुमान् स्वकृतभुक् - कारण पुरुष आपल्या कर्माचे फळ भोगतो - सुखदुःखदः अन्यः न अस्ति - सुख व दुःख देणारा असा दुसरा कोणीहि नाही. ॥३८॥ वधार्हदोषः बंधुः अपि - वध करण्यायोग्य असा दोष करणारा बंधुसुद्धा - बंधोः - भावापासून - वधं न अर्हति - वधाला पात्र होत नाही - स्वेन एव दोषेण (सः) त्याज्यः (अभूत्) - आपल्याच दोषाने टाकण्याला योग्य झालेला आहे - हतः पुनः किं हन्यते - मेलेल्याला पुनः मारण्यात काय अर्थ आहे ? ॥३९॥ प्रजापतिविनिर्मितः - ब्रह्मदेवाने निर्मिलेला - अयं क्षत्रियाणां धर्मः (अस्ति) - हा क्षत्रियांचा धर्म आहे - येन - ज्यामुळे - भ्राता अपि भ्रातरं हन्यात् - भाऊहि भावाला मारितो - ततः - यास्तव - सः धर्मः घोरतरः (अस्ति) - तो धर्म फार भयंकर आहे. ॥४०॥ मानिनः श्रीमदान्धाः - गर्विष्ठ असे ऐश्वर्यमदाने अन्ध झालेले पुरुष - राज्यस्य भूमेः वित्तस्य - राज्याच्या, पृथ्वीच्या, द्रव्याच्या - स्त्रियः मानस्य तेजसः - स्त्रियांच्या अभिमानाच्या पराक्रमाच्या - अन्यस्य वा - किंवा दुसर्‍या - हेतोः - कारणासाठी - क्षिपन्ति हि - धिक्कारितात. ॥४१॥ यत् - ज्याअर्थी - सर्वभूतेषु दुर्हृदां - सर्व प्राण्यांच्या ठिकाणी दुष्ट वर्तन करणार्‍या - सुहृदां भद्रं - बांधवांचे कल्याण - सदा अज्ञवत् अभद्रं मन्यसे - नेहमी अडाणी मनुष्याप्रमाणे अकल्याणकारी असे मानितेस - तत् - त्याअर्थी - तव इयं बुद्धिः विषमा - तुझी ही बुद्धी विपरीत होय. ॥४२॥ देहात्ममानिनां नृणां - देहालाच आत्मा मानणार्‍या मनुष्यांचा - सुहृत् दुर्हृत् उदासीनः इति - मित्र, शत्रु व उदासीन असा - एषः आत्ममोहः - हा आत्म्याला झालेला मोह - देवमायया कल्प्यते - देवाच्या मायेने होतो. ॥४३॥ हि - खरोखर - सर्वेषां देहिनाम् अपि - सर्व प्राण्यांचाहि - एकः एव आत्मा सन् - एकच आत्मा असा तू - यथा ज्योतिः यथा नभः (तथा) - जसे सूर्यबिंब किंवा जसे आकाश त्याप्रमाणे - मूढैः (सः) नाना इव गुह्यते - मूर्ख लोकांकडून तो अनेक अशासारखा मानिला जातो. ॥४४॥ द्रव्यप्राणगुणात्मकः - द्रव्य, प्राण व गुण ह्यांनी बनलेला - आद्यन्तवान् एष देहः - उत्पत्ति व नाश असणारा हा देह - आत्मनि अविद्यया क्लृप्तः - आत्म्याच्याच ठिकाणी अज्ञानाने कल्पिलेला असा - देहिनं संसारयात - प्राण्याला जन्ममरणरूपी संसारचक्रात पाडितो. ॥४५॥ सति - हे रुक्मिणी - (अनात्मनः) असतः - आत्मेतराचे अस्तित्वच नसल्यामुळे - आत्मनः - आत्म्याचा - अन्येन - दुसर्‍यांशी - तत्प्रसिद्धेः तद्धेतुत्वात् - अनात्म्याचा भास आत्म्यापासूनच होत असल्यामुळे - यथा रवेः दृग्रूपाभ्यां - जसा सूर्याचा दृष्टि व रूप ह्यांशी तसा - संयोगः वियोगः च न - संयोग व वियोग होत नाही. ॥४६॥ जन्मादयः तु - जन्म, मृत्यू इत्यादि तर - इन्दोः कलानाम् इव देहस्य विक्रिया - चंद्राच्या कलांप्रमाणेच देहाचे विकार होत - आत्मनः क्वचित् न एव (भवति) - आत्म्याला कधीच होत नाही - हि - तसेच - अस्य मृतिः - ह्याचा मृत्यू - कुहूः इव - अमावस्येप्रमाणेच होय. ॥४७॥ यथा शयानः - जसा निजलेला पुरुष - आत्मानं विषयान् फलं च एव - स्वतःला भोग्य विषयांना व भोगक्रियेला - अर्थं असति अपि - मुळात काही अर्थ नसताना सुद्धा - अनुभुङ्‌क्ते - उपभोगितो - तथा अबुधः भवं प्राप्नोति - तसा अज्ञ पुरुष संसाराला प्राप्त होतो. ॥४८॥ शुचिस्मिते - शुद्ध व मंद हास्य करणार्‍या हे रुक्मिणी - तस्मात् - म्हणून - आत्मशोषविमोहनम् - आत्म्याला शुष्क मोहित करणार्‍या - अज्ञानजं शोकं - अज्ञानापासून उत्पन्न झालेल्या शोकाला - तत्त्वज्ञानेन निर्हृत्य - तात्त्विक ज्ञानाने दूर करून - स्वस्था भव - शांत हो. ॥४९॥ भगवता रामेण - भगवान बलरामाने - एवं प्रतिबोधिता तन्वी - याप्रमाणे उपदेशिलेली ती सुंदरी रुक्मिणी - वैमनस्यं परित्यज्य - मनाची खिन्नता टाकून - बुद्ध्या मनः समादधे - ज्ञानाने मन शांत करिती झाली. ॥५०॥ प्राणावशेषः उत्सृष्टः (सः) - केवळ प्राणच आहे अवशिष्ट ज्याचा असा सोडून दिलेला तो रुक्मी - द्विड्‌भिः हतबलप्रभः - शत्रूंनी पराक्रम व तेज नष्ट केली आहेत ज्याची असा - विरूपकरणं स्मरन् - आपल्याला विरूप केल्याचे लक्षात ठेवून - वितथात्ममनोरथः - ज्याचे स्वतःचे मनोरथ पूर्ण झाले नाहीत असा - दुर्मतिं कृष्णं अहत्वा - दुष्टबुद्धि कृष्णाला मारल्याशिवाय - यवीयसीम् अप्रत्यूह्य - धाकटया बहिणीला परत आणल्याशिवाय - कुण्डिनं न प्रवेक्ष्यामि - कुंडिन नगरीत शिरणार नाही - इति उक्त्वा - असे बोलून - रुषा तत्र अवसत् - रागाने तेथे राहिला. ॥५१-५२॥ कुरूद्वह - हे कुरुश्रेष्ठा परीक्षित राजा - भगवान् - श्रीकृष्ण - भूमिपान् निर्जित्य - राजांना जिंकून - भीष्मकसुताम् पुरम् एवं आनीय - भीष्मकराजाची कन्या जी रुक्मिणी तिला आपल्या नगरीलाच आणून - विधिवत् उपयेमे - यथाविधि वरिता झाला. ॥५३॥ नृप - हे राजा - कृष्णे यदुपतौ - श्रीकृष्ण हा यादवांचा रक्षक झाला असता - यदुपुर्यां - यादवांच्या नगरीत - गृहेगृहे - घरोघर - तदा - त्यावेळी - अनन्यभावानां नृणां - अनन्यभक्ति करणार्‍या मनुष्यांचा - महोत्सवः अभूत् - मोठा उत्सव झाला. ॥५४॥ प्रमृष्टमणिकुण्डलाः - तेजस्वी आहेत मण्यांची कुंडले ज्यांची असे - मुदिताः नराः नार्यः च - आनंदित झालेले पुरुष व स्त्रिया - वरयोः चित्रावससोः - श्रेष्ठ अशी चित्रविचित्र वस्त्रे - पारिबर्हं उपाजह्लु - भेटी म्हणून आणिते झाले. ॥५५॥ सा वृष्णिपुरी - ती यादवांची नगरी - उत्तभितेन्द्रकेतुभिः - उभारिलेल्या ध्वजांनी - विचित्रमाल्याम्बररत्‍नतोरणैः - चित्रविचित्र फुले, वस्त्रे, रत्‍ने व तोरणे यांनी - प्रतिद्वारि - प्रत्येक द्वारावर - उपक्लृप्तमङगलैः आपूर्णकुम्भागुरुधूपदीपकैः - शुभ चिन्ह म्हणून ठेविलेले जलपूर्ण घट, काळा चंदन, सुगंधी धूप व दीप यांनी - बभौ - शोभली. ॥५६॥ आहूतप्रेष्ठभूभुजां - आमंत्रित अशा श्रेष्ठ राजांच्या - मदच्युद्‌भिः गजैः सिक्तमार्गा (सा) - मद सांडणार्‍या हत्तींनी जीतील रस्ते शिंपडले आहेत अशी ती नगरी - द्वास्सु परामृष्टरम्भापूगोपशोभिता (आसीत्) - दरवाजावर लावलेल्या केळी व पोफळी यांनी सुशोभित झाली. ॥५७॥ संभ्रमात् परिधावतां - गडबडीने इकडेतिकडे धावणार्‍यांमध्ये - कुरुसृंजयकैकेयविदर्भयदुकुंतयः - कुरु, सृंजय, कैकेय, विदर्भ, यदु व कुंति ह्या कुळांतील राजे - तस्मिन् मिथः मुमुदिरे - त्या उत्सवात एकमेकांत आनंद करिते झाले. ॥५८॥ राजानः राजकन्याः च - राजे व राजकन्या - ततः ततः गीयमानं - त्या त्या ठिकाणी गायिलेले - रुक्मिण्या हरणं श्रुत्वा - रुक्मिणीहरणाचे वृत्त ऐकून - भृशं विस्मिताः बभूवुः - अत्यंत आश्चर्यचकित झाल्या. ॥५९॥ राजन् - हे राजा - द्वारकायां - द्वारकेत - रुक्मिण्या रमया उपेतं - रुक्मिणी नावाच्या लक्ष्मीने युक्त अशा - श्रियः पतिं कृष्णं दृष्टवा - लक्ष्मीपती श्रीकृष्णाला पाहून - पुरौकसां महामोहः अभूत् - नागरिकांना मोठा आनंद झाला. ॥६०॥ अध्याय चोपन्नावा समाप्त |