|
|
|
श्रीमद् भागवत महापुराण
स्कंध १० वा - अध्याय ५३ वा - अन्वयार्थ
रुक्मिणीहरण - सः यदुनन्दनः तु - तो श्रीकृष्ण तर - वैदर्भ्याः संदेशं निशम्य - रुक्मिणीचा निरोप ऐकून - (स्वेन) पाणिना विप्रस्य पाणिं प्रगृह्य - आपल्या हाताने ब्राह्मणांचा हात धरून - प्रहसन् - हसत - इदं अब्रवीत् - असे म्हणाला. ॥१॥ तथा - त्याप्रमाणे - तच्चितः अहम् अपि - तिच्या ठिकाणी अन्तःकरण आहे ज्याचे अशा मला सुद्धा - निशि निद्रां च न लभे - रात्रौ झोप लागत नाही - रुक्मिणा - रुक्मीने - द्वेषात् - शत्रुत्वामुळे - मम उद्वाहः निवारितः - माझ्याशी होणार्‍या विवाहाचे निवारण केले - इति अहं वेद - हे मी जाणतो. ॥२॥ मृधे राजन्यापसदान् उन्मथ्य - युद्धामध्ये दुष्ट राजांचा नाश करून - मत्परां अनवद्याङगीं तां - मीच आहे सर्वस्व जीचे अशा त्या निर्दोष स्वरूपाच्या रुक्मिणीला - एधसः अग्निशिखाम् इव - लाकडातून मंथन करून अग्नि आणावा तसा - आनयिष्ये - आणीन. ॥३॥ (ततः) च मधुसूदनः - नंतर श्रीकृष्ण - रुक्मिण्याः उद्वाहर्क्षं विज्ञाय - रुक्मिणीच्या लग्नाचे नक्षत्र जाणून - दारुक - हे दारुका - रथः आशु संयुज्यतां - लवकर रथ जोडावा - इति सारथिं आह - असे सारथ्याला म्हणाला. ॥४॥ सः च - आणि तो सारथी - शैब्यसुग्रीवमेघपुष्पबलाहकैः अश्वैः - शैब्य, सुग्रीव, मेघपुष्प व बलाहक या चार घोडयांनी - युक्तं रथं उपानीय - युक्त असा रथ जवळ आणून - प्राञ्जलिः अग्रतः तस्थौ - हात जोडून पुढे उभा राहिला. ॥५॥ शौरिः - श्रीकृष्ण - स्यन्दनं आरुह्य - रथात बसून - द्विजं आरोप्य - ब्राह्मणाला बसवून - तूर्णगैः हयैः - त्वरेने धावणार्‍या घोडयांच्या योगाने - आनर्तात् विदर्भान् - आनर्त देशाहून विदर्भ देशाला - एकरात्रेण अगमत् - एका रात्रीत आला. ॥६॥ सः कुण्डिनपतिः राजा - तो कुण्डिनगराचा अधिपति भीष्मक राजा - पुत्रस्नेहवशं गतः - पुत्रावरील प्रेमाच्या स्वाधीन झालेला असा - शिशुपालाय स्वां कन्यां दास्यन् - शिशुपालाला आपली मुलगी रुक्मिणी देण्याच्या उद्देशाने - कर्माणि अकारयत् - विवाहकृत्ये करविता झाला. ॥७॥ संमृष्टसंसिक्तमार्गरथ्याचतुष्पथम् - झाडिले व शिंपिले आहेत रस्ते, राजमार्ग व चव्हाटे ज्यातील असे - पुरं - नगर - चित्रध्वजपताकाभिः तोरणैः समलङ्‌कृतम् - चित्रविचित्र गुढया, तोरणे व पताका ह्यांनी भूषविलेले. ॥८॥ स्रग्गन्धमाल्याभरणैः विरजोम्बरभूषितैः स्त्रीपुरुषैः - सुगंधी फुलांच्या माळा, चंदनादि सुगंधी पदार्थ, फुले व अलंकार यांनी युक्त व निर्मळ वस्त्रांनी शोभणार्‍या स्त्रियांनी व पुरुषांनी - अगुरुधूपितैः श्रीमद्‌गृहैः (च) जुष्टम् (आसीत्) - व काळ्या चंदनाने सुगंधित केलेल्या श्रीमंतांच्या घरांनी युक्त झाले. ॥९॥ नृप - हे परीक्षित राजा - पितृन् देवान् समभ्यर्च्य - पितर व देव यांची पूजा करून - विप्रान् च विधिवत् भोजयित्वा - आणि ब्राह्मणांना योग्यरीतीने भोजन घालून - यथान्यायं मङगलं वाचयामास - लौकिक रीतीला अनुसरून पुण्याहवाचनादि मंगलविधि करविता झाला - सुस्नातां - स्नान केलेल्या - कृतकौतुकमङगलाम् - केली आहेत विवाहासंबंधी मांगलिक कृत्ये जीची अशा - अहतांशुकयुग्मेन भूषणोत्तमैः च भूषिताम् - नवीन दोन वस्त्रे आणि उंची दागिने यांनी अलंकृत केलेल्या अशा - सुदतीं कन्याम् - सुंदर कन्येप्रत. ॥१०-११॥ द्विजोत्तमाः - श्रेष्ठ ब्राह्मण - सामर्ग्यजुर्मन्त्रैः वध्वाः रक्षां चक्रुः - सामवेद, ऋग्वेद व यजुर्वेद ह्यांतील मंत्रांनी वधू जी रुक्मिणी तिचा रक्षाविधि करते झाले - वै - नंतर - अथर्ववित् पुरोहितः - अथर्ववेद जाणणारा पुरोहित - ग्रहशान्तये जुहाव - ग्रहांच्या शान्तीकरिता होम करिता झाला. ॥१२॥ विधिविदां वरः राजा - विधि जाणणार्‍यांमध्ये श्रेष्ठ असा तो भीष्मक राजा - विप्रेभ्यः - ब्राह्मणांना - हिरण्यरूप्यवासांसि - सोने, रुपे, वस्त्रे - च गुडमिश्रितान् तिलान् - आणि गुळ मिसळलेले तीळ - धेनूः च प्रादात् - आणि गाई देता झाला. ॥१३॥ एवं चेदिपतिः दमघोषः राजा - याप्रमाणे चेदिदेशाचा अधिपति दमघोष राजा - सुताय - पुत्र जो शिशुपाल त्यासाठी - मन्त्रज्ञैः सर्वं अभ्युदयोचितं वै कारयामास - मंत्र जाणणार्‍या विद्वान् ब्राह्मणांकडून सर्व काही विवाहाला योग्य असे कृत्य करविता झाला. ॥१४॥ मदच्युद्‌भिः - ज्यांच्या गंडस्थलांतून मद गळत आहे अशा - गजानीकैः - हत्तीच्या सैन्यांनी - हेममालिभिः स्यन्दनैः - सुवर्णाने मढविलेल्या रथांनी - पत्त्यश्वसंकुलैः सैन्यैः - पायदळ व घोडेस्वार यांनी युक्त अशा सैन्यांनी - परीतः (सः) - वेष्टिलेला तो - कुण्डिनं ययौ - कुण्डिन नगराला गेला. ॥१५॥ विदर्भादिपति - विदर्भ राजा भीष्मक - तं वै समभ्येत्य - त्याला सामोरा येऊन - अभिपूज्य च - आणि त्याची पूजा करून - कल्पितान्यनिवेशने - त्याच्यासाठी उभारलेल्या स्वतंत्र तंबूमध्ये - मुदा निवेशयामास - आनंदाने स्थापना करिता झाला. ॥१६॥ तत्र - तेथे - शाल्वः जरासन्धः दन्तवक्‌त्रः - शाल्व, जरासंध व दन्तवक्‌त्र - विदूरथः सहस्त्रशः चैद्यपक्षीयाः पौण्ड्रकाद्याः - विदूरथ आणि हजारो शिशुपालाच्या पक्षाचे पौंड्रकादि राजे - आजग्मुः - आले. ॥१७॥ कृष्णरामद्विषः - श्रीकृष्ण व बलराम ह्यांचा द्वेष करणारे जरासंधादि राजे - चैद्याय कन्यां साधितुम् यत्ताः - शिशुपालाला कन्या रुक्मिणी मिळवून देण्याकरिता सिद्ध झाले - कृष्णः - श्रीकृष्ण - रामाद्यैः यदुभिः वृतः - बलरामादि यादवांनी वेष्टिलेला असा - यदि आगत्य (तां) हरेत् - जर येऊन रुक्मिणीचे हरण करील - (तर्हि) संहता तेन योत्स्यामः - तर एकत्र होऊन त्या श्रीकृष्णाशी युद्ध करू - इति - असा - निश्चितमानसाः सर्वे भूभुजः - निश्चय केला आहे मनाशी ज्यांनी असे सर्व राजे - समग्रबलवाहनाः - संपूर्ण सैन्य व वाहने ह्यांसह - आजग्मुः - आले. ॥१८-१९॥ भगवान् रामः - सर्वैश्वर्यसंपन्न बलराम - एतत् विपक्षीयनृपोद्यमं - ह्या शत्रुपक्षाकडील राजांच्या उद्योगाला - कन्यां च हर्तुं गतम् एकं कृष्णं - आणि रुक्मिणी कन्येचे हरण करण्याकरिता एकटयाच गेलेल्या श्रीकृष्णाला - श्रुत्वा - ऐकून - कलहशंकितः - कलह होईल अशा भीतीने युक्त झाला. ॥२०॥ भ्रातृस्नेहपरिप्लुतः (सः) - बंधु जो श्रीकृष्ण त्याच्याविषयी प्रेमाने युक्त असा तो बलराम - महता बलेन सार्धं - मोठया सैन्यासह - त्वरितः - लवकर - गजाश्वरथपत्तिभिः - हत्ती, रथ, घोडेस्वार व पायदळ बरोबर घेऊन - कुण्डिनं प्रागात् - कुंडिन नगराला प्राप्त झाला. ॥२१॥ हरेः आगमनं काङ्‌क्षन्ती - श्रीकृष्णाच्या येण्याची वाट पहाणारी - वरारोहा भीष्मकन्या - विवाहयोग्य सर्वावयवसंपन्न भीष्मकाची कन्या रुक्मिणी - द्विजस्य प्रत्यापत्तिम् अपश्यन्ती - ब्राह्मणाचे परत येणे न पहाणारी अशी - तदा अचिन्तयत् - त्यावेळी विचार करू लागली. ॥२२॥ अहो - काय हो - अल्पराधसः मे उद्वाहः - दुर्दैवी असा माझा विवाह - त्रियामान्तरितः - एका रात्रीच्या अवधीने होणारा आहे - अरविन्दाक्षः (च) न आगच्छति - आणि श्रीकृष्ण तर अजून आला नाही - अहं अत्र कारणं न वेद्मि - असे होण्याचे कारण मी जाणत नाही - मत्सदेशहरः सः द्विजः अपि - माझा निरोप घेऊन गेलेला तो ब्राह्मणसुद्धा - अद्यापि न आवर्तते - अजूनहि परत आला नाही. ॥२३॥ हि - खरोखर - कृतोद्यमः अनवद्यात्मा सः - ज्याने पूर्वीच उद्योग केला आहे असा व स्तुत्य आहे आत्मा ज्याचा असा तो श्रीकृष्ण - मयि किञ्चित् जुगुप्सितं दृष्ट्वा - माझ्या ठिकाणी काही तरी दोष आहे असे पाहून - मत्पाणिग्रहणे - माझे पाणिग्रहण करण्यासाठी - न आयाति - आला नाही - अपि नूनं - असेही खरोखर असेल काय. ॥२४॥ दुर्भगायाः मे - दुर्दैवी अशा मला - धाता अनुकूलः न - ब्रह्मदेव अनुकूल नाही - महेश्वरः (अनुकूलः) न - शंकरहि अनुकूल नाही - रुद्राणी गिरिजा गौरी सती देवी वा - किंवा रुद्राची पत्‍नी व पर्वताची कन्या साध्वी पार्वती देवी - विमुखा - प्रतिकूल झाली आहे. ॥२५॥ एवं चिन्तयती - याप्रमाणे काळजी करणारी - गोविन्दहृतमानसा - श्रीकृष्णाने जिचे अन्तःकरण हिरावून घेतले आहे अशी - बाला - कन्या रुक्मिणी - कालज्ञा - काळवेळ जाणणारी अशी - अश्रुकुलाकुले नेत्रे - अश्रूंनी भरून गेलेले असे दोन डोळे - न्यमीलयत - मिटती झाली. ॥२६॥ नृप - हे राजा - एवं - याप्रमाणे - प्रियभाषिणः - गोड भाषण करणार्‍या - गोविन्दागमनं प्रतीक्षन्त्याः वध्वाः - श्रीकृष्णाच्या येण्याची वाट पहाणार्‍या रुक्मिणी कन्येची - वामः ऊरुः - डावी मांडी - भुजः नेत्रम् अस्फुरत् - दंड व नेत्र स्फुरण पावू लागला. ॥२७॥ अथ - नंतर - कृष्णविनिर्दिष्टः - श्रीकृष्णाने आज्ञा दिलेला - सः द्विजसत्तमः एव - तो ब्राह्मणश्रेष्ठच - अन्तःपुरचरीं देवीं राजपुत्रीं - अन्तपुरात हिंडणार्‍या त्या राजकन्या रुक्मिणीला - ददर्श ह - पहाता झाला. ॥२८॥ शुचिस्मिता लक्षणाभिज्ञा सा सती - शुभ्रवर्णाचे मंदहास्य करणारी व सर्व लक्षणे जाणणारी ती सदाचारसंपन्न रुक्मिणी - प्रहृष्टवदनं अव्यग्रात्मगतिं तं - हसतमुख व अध्यात्मज्ञानसंपन्न त्या ब्राह्मणाला - आलक्ष्य समपृच्छत् - पाहून विचारिती झाली. ॥२९॥ (सः) तस्यै प्राप्तं यदुनन्दनम् आवेदयत् - तो ब्राह्मण त्या रुक्मिणीला कृष्ण आला आहे असे सांगून - शशंस - स्तुति करिता झाला - आत्मोपनयनं प्रति सत्यवचनं उक्तं - आणि तिला स्वतःला घेऊन जाण्याचे त्याचे सत्यवचनहि सांगता झाला. ॥३०॥ हृष्टमानसा वैदर्भी - आनंदित अन्तःकरणाची ती रुक्मिणी - तं आगतं समाज्ञाय - त्या ब्राह्मणाला आलेला जाणून - अन्यतः प्रियं न पश्यन्ती - दुसरे आवडीचे असे न पहाणारी - (केवलं) ननाम - त्या ब्राह्मणाला फक्त नमस्कार करिती झाली. ॥३१॥ (सः) स्वदुहितुः उद्वाहप्रेक्षणोत्सुकौ रामकृष्णौ प्राप्तौ श्रुत्वा - तो भीष्मक राजा आपल्या कन्येचा विवाह पहाण्यासाठी उत्सुक असे बलराम व श्रीकृष्ण आलेले ऐकून - समर्हणैः (सह) - पूजासाहित्य घेऊन - तूर्यघोषेण अभ्ययात् - मंगलवाद्ये वाजवीत सामोरा आला. ॥३२॥ सः - तो भीष्मक - मधुपर्कं - मधुपर्क - (च) विरजांसि वासांसि - आणि निर्मळ वस्त्रे - अभीष्टानि उपायनानि - आणि इच्छित भेटीचे पदार्थ - उपानीय - आणून - विधिवत् समपूजयत् - यथाशास्त्र पूजिता झाला. ॥३३॥ महामति - मोठा बुद्धिवान भीष्मक राजा - ससैन्ययोः सानुगयोः तयोः - सैन्यांसह व सेवकांसह अशा त्या दोघा रामकृष्णांना - श्रीमत् निवेशनम् उपकल्प्य - राहण्यासाठी शृंगारिलेला तंबू देऊन - यथा (विधि) आतिथ्यं विदधे - यथायोग्यरीतीने सत्कार करिता झाला. ॥३४॥ एवं समेतानां राज्ञां - याप्रमाणे एकत्र जमलेल्या राजांची - यथावीर्यं यथावयः - जसा ज्याचा पराक्रम, जसे ज्याचे वय - यथाबलं यथावित्तं - जसे ज्याचे सैन्य किंवा सामर्थ्य तसेच जशी ज्याची श्रीमंती - (तथा) सर्वैः कामैः समर्हयत् - तशा रीतीने सर्व इच्छा पुरवून पूजिता झाला. ॥३५॥ विदर्भपुरवासिनः - विदर्भ नगरीत रहाणारे लोक - कृष्णं आगतम् आकर्ण्य - श्रीकृष्णाला आलेला ऐकून - आगत्य - जवळ येऊन - नेत्राञ्जलिभिः - नेत्ररूपी ओंजळींनी - तन्मुखपङ्‌कजम् पपौ - त्या श्रीकृष्णाचे मुखकमळ पिते झाले. ॥३६॥ रुक्मिणी एव - रुक्मिणीच - अस्य भार्या भवितुम् अर्हति - ह्याची भार्या होण्यास योग्य आहे - अपरा न - दुसरी नव्हे - अनवद्यात्मा - निर्दोषस्वरूपाचा असा - असौ अपि - हा श्रीकृष्णसुद्धा - भैष्म्याः पतिः समुचितः - रुक्मिणीला योग्य पति होय. ॥३७॥ यत् नः किञ्चित् सुचरितम् - जे आमचे काही थोडेबहुत पुण्य असेल - तेन तुष्टः त्रिलोककृत् - त्यायोगे संतुष्ट झालेला त्रैलोक्यरक्षक असा - अच्युतः - श्रीकृष्ण - (नः) अनुगृह्‌‍णातु - आम्हावर अनुग्रह करो. ॥३८॥ प्रेमकलाबद्धाः पुरौकसः - प्रेमाने बद्ध झालेले नागरिक लोक - एवं वदन्ति स्म - याप्रमाणे बोलू लागले - च - आणि - कन्या - राजकन्या रुक्मिणी - भटैः गुप्ता - योद्ध्यांनी रक्षिलेली अशी - अन्तःपुरात् - अंतःपुरातून - अम्बिकालयम् - अम्बिकेच्या मंदिरात - प्रागात् - प्राप्त झाली. ॥३९॥ सा च - आणि ती रुक्मिणी - मुकुन्दचरणाम्बुजं सम्यक् अनुध्यायती - श्रीकृष्णाच्या चरणकमलांचे उत्तमरीतीने चिन्तन करणारी अशी - भवान्याः पादपल्लवं द्रष्टुं - अम्बिकेच्या कोमल चरणांचे दर्शन घेण्याकरिता - पद्‌भ्यां विनिर्ययौ - पायांनी चालत गेली. ॥४०॥ सखिभिः परिवारिता - मैत्रिणींनी वेष्टिलेली ती - शूरैः सन्नद्धैः उद्यतायुधैः राजभटै गुप्ता - पराक्रमी, सज्ज व शस्त्रास्त्रे धारण करणार्‍या राजाच्या योद्ध्यांनी रक्षिलेली - मातृभिः सार्धं - मातांसह - तत्र जगाम - तेथे प्राप्त झाली - मृदङगशंख पणवाः - मृदंग, शंख व पणव - तूर्यभेर्यश्च - तुतार्‍या व नगारे - जघ्निरे - वाजविते झाले. ॥४१॥ सहस्रशः वारमुख्याः - हजारो वारांगना - नानोपहारबलिभिः - अनेक प्रकारची वायने व भेटीचे पदार्थ घेऊन - स्वलङ्कृताः द्विजपत्‍न्यः - अलंकार घातलेल्या ब्राह्मणस्त्रिया - स्रग्गन्धवस्त्राभरणैः - माळा, गंध, वस्त्रे व अलंकार हे घेऊन - गायन्तः स्तुवन्तः च गायकाः - गाणारे व स्तुती करणारे भाट - वाद्यवादकाः सूतमागधबन्दिनः (च) - आणि वाद्ये वाजविणारे सूत, मागध व बंदिजन - वधूं परिवार्य जग्मुः - नवरीभोवती एकत्र झाले. ॥४२-४३॥ धौतपादकराम्बुजा - धुतले आहेत हातपाय जीने अशी - शुचिः शान्ता (सा) - शुद्ध व शान्त ती रुक्मिणी - उपस्पृश्य - आचमन करून - देवीसदनम् आसाद्य - अंबिकेच्या मंदिराशी जाऊन - अम्बिकान्तिकं प्रविवेश - अम्बिकेच्या जवळ गेली. ॥४४॥ विधिज्ञाः प्रवयसः विप्रयोषितः - विधि जाणणार्‍या वृद्ध ब्राह्मणस्त्रिया - तां बालां वै - त्या रुक्मिणी कन्येकडून - भवान्वितां भवपत्‍नीं भवानी - शंकरासहित अशा शिवपत्‍नी अम्बिकेला - वन्दयां चक्रुः - वंदन करवित्या झाल्या. ॥४५॥ अम्बिके - हे अम्बिके - स्वसंतानयुतां शिवां त्वा - आपल्या मुलांसह कल्याण करणार्‍या अशा तुला - अभीक्ष्‌णं नमस्ये - मी वारंवार नमस्कार करिते - भगवान् कृष्णः - भगवान श्रीकृष्ण - मे पतिः भूयात् - माझा पति होवो - तत् अनुमोदताम् - या गोष्टीला संमती द्यावी. ॥४६॥ अद्‌भिः गन्धाक्षतैः - पाण्यांनी, गंध व अक्षता यांनी - धूपैः वासः स्रङ्‌माल्यभूषणैः - धूपांनी, वस्त्रांनी व माळा फुले व अलंकार यांनी - नानोपहार बलिभिः - अनेक प्रकारच्या पूजासाहित्यांनी व नैवेद्यांनी - प्रदीपावलिभिः - दिव्यांच्या रांगांनी - (सा) पृथक् (तां पूजयामास) - ती रुक्मिणी निरनिराळ्या रीतीने अम्बिकेची पूजा करिती झाली. ॥४७॥ तथा - त्याचप्रमाणे - पतिमतीः विप्रस्त्रियः - पतियुक्त अशा सौभाग्यवती ब्राह्मणस्त्रियांची - तैः लवणापूपताम्बूलकण्ठसूत्रफलेक्षुभिः - मीठ, घृतपक्व पदार्थ, विडा, कंठसूत्र व ऊस अशा पदार्थांनी - समपूजयत् - पूजा करिती झाली. ॥४८॥ ताः स्त्रियः - त्या स्त्रिया - तस्यै - त्या रूक्मिणीला - शेषां प्रददुः - निर्माल्य देत्या झाल्या - आशिषः प्रयुयुजुः - आशीर्वाद देत्या झाल्या - वधूः - उपवर रुक्मिणी - ताभ्यः देव्यै (च) नमः चक्रे - त्या स्त्रियांना व देवी अंबिकेला नमस्कार करिती झाली - शेषां च जगृहे - आणि निर्माल्य घेती झाली. ॥४९॥ अथ - नंतर - सा - ती रुक्मिणी - मुनिव्रतं त्यक्त्वा - मौनव्रताचा त्याग करून - रत्‍नमुद्रोपशोभिना पाणिना - रत्‍नांच्या अंगठीने शोभणार्‍या हाताने - भृत्यां प्रगृह्य - दासीला धरून - अम्बिकागृहात् निश्चक्राम - अंबिकेच्या मंदिरातून बाहेर निघाली. ॥५०॥ देवमायाम् इव - देवांच्या मायेप्रमाणे - वीरमोहिनीं - वीरांना मोहित करणार्‍या - सुमध्यमां - सुंदर अशा - कुण्डलमण्डिताननाम् - जिचे मुख कुंडलांनी सुशोभित केले आहे अशा - श्यामां - सोळा वर्षाचे वय असलेल्या - नितम्बार्पितरत्‍नमेखलां - जिच्या कंबरेत रत्‍नांचा कंबरपटटा घातलेला आहे अशा - व्यञ्जत्स्तनीं - व्यक्त होत आहेत स्तन जिचे अशा - कुन्तलशङ्‌कितेक्षणाम् - केसांना भ्यालेले जणू आहेत नेत्र जिचे अशा - तां (दृष्टवा) - त्या रुक्मिणीला पाहून. ॥५१॥ शुचिस्मितां - शुभ्र मंदहास्य करणार्‍या - बिम्बफलाधरद्युतिशोणायमानद्विजकुन्दकुङ्‌मलाम् - पिकलेल्या तोंडल्यासारखे अधरोष्ठाच्या कांतीने आरक्त झालेले कुंदाच्या कळ्याप्रमाणे आहेत दात जिचे अशा - सिञ्चत्कलानूपुरधामशोभिना पदा - मधुर शब्द करणार्‍या पैंजणाच्या कांतीने शोभणार्‍या पायाने - चलन्तीं - चालणार्‍या - कलहंसगामिनीं - राजहंसाप्रमाणे गमन करणार्‍या - (तां) विलोक्य - त्या रूक्मिणीला पाहून - समागताः यशस्विनः वीराः - आलेले यशस्वी वीर - तत्कृतहृच्छयार्दिताः - तिच्या दर्शनामुळे कामपीडित होऊन - मुमुहुः - मोहित झाले. ॥५२॥ ते नृपतयः - ते राजे - यां वीक्ष्य - ज्या रुक्मिणीला पाहून - तदुदारहासव्रीडावलोकहृतचेतसः - तिचे गंभीर हास्य व लज्जायुक्त अवलोकन यांनी हिरावून घेतली आहेत अन्तःकरणे ज्यांची असे - उज्झितास्त्राः - शस्त्रास्त्रांचा त्याग ज्यांनी केला आहे असे - गजरथाश्वगताः - हत्ती, रथ व घोडे यांवर बसलेले - यात्राच्छलेन - गमनाच्या निमित्ताने - हरये स्वशोभां अर्पयतीं (तां विलोक्य) - श्रीकृष्णाला स्वतःची शोभा अर्पण करणार्‍या त्या रुक्मिणीला पाहून - विमूढाः - मोहित झालेले असे - क्षितौ पेतुः - पृथ्वीवर पडले. ॥५३॥ एवं - याप्रमाणे - चलपद्मकोशौ शनैः चलयती - चंचल अशा कमळांना हळूहळू हलविणारी - सा - ती रुक्मिणी - तदा भगवतः प्राप्तिं प्रसमीक्षमाणा - त्यावेळी भगवत्प्राप्तीची इच्छा करणारी होऊन - वामकरजैः - डाव्या हाताच्या नखांनी - अलकान् - तोंडावर आलेल्या कुरळ्या केसांना - (च) प्राप्तान् नृपान् - आणि जवळ असणार्‍या राजांना - उत्सार्य - बाजूस सारून - ह्लिया - लज्जेने - अपाङगैः - कटाक्षांनी - अच्युतं ददृशे - श्रीकृष्णाला पाहती झाली. ॥५४॥ कृष्णः - श्रीकृष्ण - द्विषतां समीक्षतां - शत्रूंच्या समक्ष - रथं आरुरुक्षतीं तां राजकन्यां जहार - रथावर चढण्यास इच्छिणार्‍या त्या राजकन्या रुक्मिणीला हरिता झाला - माधवः - लक्ष्मीपति श्रीकृष्ण - सुपर्णलक्षणं रथं समारोप्य - गरुड आहे चिन्ह ज्याचे अशा रथावर बसवून - राजन्यचक्रं परिभूय - व क्षत्रियसैन्याचा पराजय करून - सृगालमध्यात् भागहृत् हरिः इव - कोल्ह्यांच्या मधून आपला भाग घेऊन जाणार्‍या सिंहाप्रमाणे - रामपुरौगमैः - बलरामादि यादवांसह - शनैः - हळू हळू - ततः ययौ - तेथून गेला. ॥५५-५६॥ मानिनः जरासंधवशाः परे - अभिमानी व जरासंधाच्या आधीन असणारे शत्रुपक्षीय राजे - तं यशःक्षयं स्वाभिभवं - त्या कीर्तीचा नाश करणार्‍या स्वतःच्या पराजयाला - न सेहिरे - सहन करिते झाले नाहीत - अहो - काय हो - आत्तधन्वनां (नः) यशः - शस्त्रधारी अशा आमची कीर्ति - केसरिणां मृगैः इव - सिंहाची कीर्ति हरिणांनी हरावी त्याप्रमाणे - गोपैः हृतम् - गोपांनी हरिली - अस्मान् धिक् - आम्हाला धिक्कार असो. ॥५७॥ अध्याय त्रेपन्नावा समाप्त |