|
|
|
श्रीमद् भागवत महापुराण
स्कंध १० वा - अध्याय ४९ वा - अन्वयार्थ
अक्रूराचे हस्तिनापुरला गमन - सः पौरवेन्द्रयशोऽङ्‌कितम् - तो अक्रूर पौरव राजांच्या कीर्तीने चिन्हित झालेल्या हस्तिनापुरं गत्वा - हस्तिनापुराला जाऊन तत्र सभीष्मं आम्बिकेयं विदुरं पृथां - तेथे भीष्मासह धृतराष्ट्र, विदुर, कुंती, सहपुत्रं बाह्‌लीकं - पुत्रासह बाहलीक, सगौतमं भारद्वाजं कर्णं - कृपाचार्यासह द्रोणाचार्य, कर्ण, सुयोधनं द्रौणिं पाण्डवान् - दुर्योधन, अश्वत्थामा, पांडव अपरान् सुहृदः च ददर्श - व दुसरेहि आप्त यांना पाहता झाला. ॥१-२॥ बंधुभिः यथावत् उपसंगम्य - बांधवांच्या यथायोग्य भेटी घेतल्यावर गांदिनीसुतः - अक्रूर तैः सुहृद्वार्तां संपृष्टः - त्या बांधवांकडून आप्तजनांची खुशाली विचारिली गेली स्वयं च (तान्) अव्ययं अपृच्छत् - आणि स्वतः त्यांना खुशाली विचारिता झाला. ॥३॥ दुष्प्रजस्य - ज्याचे पुत्र दुष्ट आहेत अल्पसारस्य - व जो कोत्या बुद्धीचा खलच्छंदानुवर्तिनः - आणि दुर्जनांच्या सांगण्याप्रमाणे वागणारा राज्ञः - अशा त्या धृतराष्ट्र राजाचे वृत्तविवित्सया - वागणूक जाणण्याच्या इच्छेने कतिचित् मासान् उवास - कित्येक महिने रहाता झाला. ॥४॥ पृथा विदुरः च - कुंती आणि विदुर पार्थेषु - पांडवांच्या ठिकाणी तेजः ओजः बलं - तेज, शक्ति, उत्साह, वीर्यप्रश्रयादीन् सद्‌गुणान् - पराक्रम, विनय इत्यादि सद्‌गुण प्रजानुरागं च - आणि प्रजांचे त्यांजवरील प्रेम नसहद्भिः धार्तराष्ट्रैः - सहन न करणार्‍या धृतराष्ट्रपुत्र दुर्योधनादिकांनी चिकीर्षितं गरदानादि अपेशलं - योजिलेल्या विष देणे इत्यादि वाईट गोष्टी तत् च सर्वम् एव अस्मै आचख्यौ - ते सर्व काही ह्या अक्रूराला सांगता झाला. ॥५-६॥ पृथा तु प्राप्तं - कुंती तर आलेल्या भ्रातरं तं उपसृत्य - त्या अक्रूर नामक भावाला सामोरी जाऊन जन्मनिलयं स्मरन्ती - जन्मभूमीचे स्मरण करीत अश्रुकुलेक्षणा उवाच - डोळ्यात अश्रू आणून म्हणाली. ॥७॥ सौ‌म्य - हे अक्रूरा मे पितरौ भ्रातरः भगिन्यः (च) - माझे आईबाप, भाऊ व बहिणी भ्रातृपुत्राः जामयः सख्यः एव च - आणि भाचे, कुलस्त्रिया, मैत्रीणी ह्या सर्व न स्मरन्ति अपि - आमची आठवण करितात काय ? ॥८॥ भगवान् शरण्यः - सर्वैश्वर्यसंपन्न शरणागतांचे रक्षण करणारा भक्तवत्सलः भ्रात्रेयः कृष्णः - व भक्तांवर प्रेम करणारा माझा भाचा श्रीकृष्ण अम्बुरुहेक्षणः रामः च - आणि कमलनयन बलराम पैतृष्वस्रेयान् स्मरति (अपि) - आतेभावांची आठवण करतो काय ? ॥९॥ वृकाणां हरिणीम् इव - लांडग्यांमध्ये असणार्‍या हरिणींप्रमाणे सपत्नमध्ये शोचन्तीं मां - शत्रूंच्या समुदायात शोक करणार्‍या माझे पितृहीनान् मे बालकान् च - आणि माझ्य़ा पितृरहित मुलांचे वाक्यैः सान्त्वयिष्यति अपि - मधुर भाषणांनी सांत्वन करील काय ? ॥१०॥ कृष्ण कृष्ण महायोगिन् - हे कृष्णा, हे कृष्णा, हे योगीश्वरा, विश्वभावन गोविंद - हे विश्व निर्माण करणार्‍या गोविंदा शिशुभिः (सह) अवसीदतीं - बालकांसह क्लेश भोगणार्‍या व प्रपन्नां (मां) पाहि - शरण आलेल्या माझे रक्षण कर. ॥११॥ मृत्युसंसारात् बिभ्यतां नृणां - जन्ममृत्युरूप संसारापासून भ्यालेला मनुष्यांना ईश्वरस्य तव - परमेश्वर अशा तुझ्या आपवर्गिकात् पदाम्भोजात् अन्यत् - मोक्षदायक चरणकमलाशिवाय दुसरे शरणं न पश्यामि - रक्षक असे मला दिसत नाही. ॥१२॥ शुद्धाय ब्रह्मणे परमात्मने - शुद्ध, ब्रह्मरूपी व परमात्मा अशा योगेश्वराय योगाय - योगाधिपति व योगरूपी अशा कृष्णाय नमः - श्रीकृष्णाला नमस्कार असो अहं त्वां शरणं गता - मी तुला शरण आले आहे. ॥१३॥ राजन् - हे परीक्षित राजा दुःखिता भवतां प्रपितामही - दुःखित झालेली तुझी पणजी कुंती स्वजनं जगदीश्वरं कृष्णं च - आप्त व जगत्पति अशा श्रीकृष्णाला इति अनुसंस्मृत्य - ह्याप्रमाणे आठवून प्रारुदत् - रडती झाली. ॥१४॥ समदुःखसुखः महायशाः - सुख व दुःख ही ज्याला समान आहेत असा महाकीर्तिमान अक्रूरः च विदुरः - अक्रूर व विदुर हे कुंतीं - कुंतीचे तत्पुत्रोत्पत्तिहेतुभिः - तिच्या धर्मादि पुत्रांच्या जन्माचे कारण सांगून सान्त्वयामासतुः - सांत्वन करिते झाले. ॥१५॥ यास्यन् (अक्रूरः) - परत जावयास निघालेला अक्रूर विषमं - विरुद्ध वर्तन करणार्‍या पुत्रलालसं राजानं अभ्येत्य - व पुत्रांवर प्रेम करणार्‍या धृतराष्ट्राजवळ येऊन बन्धुभिः - रामकृष्णादि बांधवांना सौह्लदोदितं - प्रेमाने सांगितलेला निरोप सुहृदां मध्ये अवदत् - मित्रांच्या समाजामध्ये सांगू लागला. ॥१६॥ भो कुरूणां कीर्तिवर्धन - हे कुरूंची कीर्ति वाढविणार्‍या भो वैचित्रवीर्य - हे विचित्रवीर्यपुत्रा धृतराष्ट्रा भ्रातरि पाण्डौ उपरते (सति) - भाऊ पांडू मृत झाला असता त्वं अधुना - तू सांप्रत आसनम् आस्थितः - राज्यासनावर आरूढ झाला आहेस. ॥१७॥ ऊर्वी धर्मेण पालयन् - पृथ्वीचे धर्माने रक्षण करीत प्रजाः शीलेन रञ्जयन् - प्रजांचे सुखभावाने रंजन करणारा च स्वेषु समः वर्तमानः - आणि आपल्या भाऊबंदांवर समबुद्धि ठेवणारा श्रेयः कीर्तिं च अवाप्स्यसि - कल्याण व कीर्ति मिळविशील. ॥१८॥ अन्यथा तु आचरन् - तसे न वागता विपरीत आचरण करशील तर लोके गर्हितः तमः यास्यसे - लोकांमध्ये निंदा पावून अधोगतीला जाशील तस्मात् पांडवेषु च - म्हणून पांडवांवर आणि आत्मजेषु समत्वे वर्तस्व - दुर्योधनादि पुत्रांवर समबुद्धि ठेवून वाग. ॥१९॥ राजन् - हे राजा इह स्वेन अपि - ह्या लोकी आपल्यासुद्धा देहेन कर्हिचित् - देहाशी केव्हाही केनचित् सह अत्यंतसंवासः न - कोणाबरोबर नेहमी सहवास घडत नाही जायात्मजादिभिः - तर मग स्त्रीपुत्रादिकांशी सहवास न (इति) किमु - कायमचा घडणार नाही हे काय सांगावयाला पाहिजे ? ॥२०॥ जन्तुः एकःप्रसूयते - प्राणी एकटाच जन्मास येतो एकः एव प्रलीयते - एकटाच मरतो एकः एव च सुकृतं अनुभुङ्‌क्ते - आणि एकटाच पुण्याचा उपभोग घेतो एकः एव दुष्कृतं (अनुभुङ्‌क्ते) - एकटाच पापाचा उपभोग घेतो. ॥२१॥ अन्यं अल्पमेधसः - दुसरे अल्प बुद्धीचे प्राणी अधर्मोपचितं वित्तं - अधर्माने मिळविलेल्या द्रव्याला संभोजनीयापदेशैः - पोष्य वर्गाच्या निमित्तांनी जलौकसः जलानि इव हरन्ति - जलचर जसे उदकांना तसे हरण करितात. ॥२२॥ यान् अधर्मेण - ज्यांना अधर्माने स्वबुद्ध्‌या पुष्णाति - हे आपले आहेत अशा बुद्धीने पोषितो ते प्राणाः रायः सुतादयः च - ते प्राण, द्रव्य व पुत्रादिक तं अपण्डितं अकृतार्थं प्रहिण्वन्ति - त्या मूर्खाला कृतकृत्य होण्यापूर्वीच सोडून देतात. ॥२३॥ अर्थकोविदः - अर्थ संपादण्यात निष्णात स्वधर्मविमुखः ना - व स्वधर्माविषयी पराङ्‌मुख मनुष्य तैः त्यक्तः - त्या पुत्रादिकांनी सोडिलेला असिद्धार्थः - मनोरथ पूर्ण न झालेला असा स्वयं किल्बिषं आदाय - स्वतः पाप स्वीकारून अन्धं तमः प्रविशति - अंध नरकात पडतो. ॥२४॥ प्रभो राजन् - हे समर्थ राजा तस्मात् इमं लोकं - म्हणून ह्या लोकाला स्वप्नमायामनोरथं वीक्ष्य - स्वप्न, माया किंवा मनोराज्य ह्याप्रमाणे मिथ्यारूपाने पाहून आत्मना आत्मानं आयम्य - स्वतः स्वतःचे नियमन करून शान्तः समः भव - शांततेने समबुद्धि ठेवणारा हो. ॥२५॥ दानपते - हे अक्रूरा भवान् यथा कल्याणीं वाचं वदति - तू जशी हितकारक वाणी उच्चारितोस तथा (शृण्वन्) अहं - तशी ऐकणारा मी यथा मर्त्यः अमृतं प्राप्य - जसे मनुष्याला अमृत मिळाले असताहि (तथा) अनया न तृप्यामि - तृप्त होत नाही तसा तृप्त होत नाही. ॥२६॥ तथापि सौ‌म्य - तरी सुद्धा हे अक्रूरा यथा सौदामनी विद्युत - जशी माळेच्या आकाराची वीज तथा पुत्रानुरागविषये - तसे पुत्रावर प्रेम करणार्‍या चले मे हृदि - चंचल अशा माझ्या हृदयामध्ये (ते) सूनृता (वाणी) न स्थीयते - तुझे हितकारी भाषण स्थिर रहात नाही. ॥२७॥ यः भूमेः भारावताराय - जो पृथ्वीचा भार दूर करण्याकरिता यदोः कुले अवतीर्णः - यदुकुलात उत्पन्न झाला आहे (तस्य) ईश्वरस्य विधिं - त्या ईश्वराच्या आज्ञेला कः नु पुमान् - कोणता बरे पुरुष अन्यथा विधुनोति - उलट करील ? ॥२८॥ b> दुर्विमर्शपथया - कळण्यास कठीण आहे मार्ग जिचा निजमायया - अशा आपल्या मायेने इदं सृष्ट्वा तत् अनुप्रविष्टः - हे जग उत्पन्न करून त्यात शिरून येः गुणान् विभजते - जे गुणांना भिन्न प्रकारचे करितो दुरवबोधविहारतन्तर - जाणण्यास कठीण अशा क्रीडेच्या आधीन असलेल्या संसारचक्र गतये तस्मै - संसारचक्राचा आधार अशा त्या परमेश्वराय नमः - ईश्वराला नमस्कार असो. ॥२९॥ सः यादवः - तो अक्रूर इति नृपतेः अभिप्रायं अभिप्रेत्य - असा राजाचा अभिप्राय जाणून सुहृद्भिः समनुज्ञातः - मित्रांनी आज्ञा दिलेला पुनः यदुपुरीं अगात् - पुनः मथुरेस गेला. ॥३०॥ कौरव्य - हे परीक्षित राजा रामकृष्णाभ्यां - राम व कृष्ण यांनी यदर्थं स्वयं प्रेषितः (अक्रूरः) - ज्याकरिता स्वतः अक्रूर पाठविला होता तत् पाण्डवान् प्रति - ती पांडवांविषयी धृतराष्ट्रविचेष्टितं शशंस - धृतराष्ट्राची वागणूक सांगता झाला. ॥३१॥ अध्याय एकोणपन्नासावा समाप्त |