|
|
|
श्रीमद् भागवत महापुराण
स्कंध १० वा - अध्याय ४२ वा - अन्वयार्थ
कुब्जेवर कृपा, धनुष्यभंग आणि कंसाची भीती - अथ - नंतर - रसप्रदः माधवः - शृंगारादि रस देणारा श्रीकृष्ण - राजपथेन व्रजन् - राजमार्गाने जात असता - गृहीताङगविलेपभाजनां - घेतले आहे अंगाला लावण्याच्या उटयांचे पात्र जिने अशा - युवतीं वराननां - तरुण व सुंदर मुखाच्या - कुब्जां स्त्रियं - कुबड असलेल्या स्त्रीला - यान्तीं विलोक्य प्रहसन् पप्रच्छ - जाताना पाहून हसत हसत विचारिता झाला.॥१॥ वरोरु अङगने - हे सुंदर स्त्रिये - त्वं का - तू कोण आहेस - उह वा - आणि - एतत् कस्य अनुलेपनं - ही उटी कोणाची आहे - साधु नः कथयस्व - आम्हाला खरे सांग - उत्तमं अङगविलेपं आवयोः देहि - अंगाला लावण्याची उत्तम उटी आम्हा दोघांना दे - ततः नचिरात् ते श्रेयः भविष्यति - त्यायोगे तुझे लवकर कल्याण होईल. ॥२॥ सुंदर - हे सुंदर - अनुलेपकर्मणि कंससंमता - उटी तयार करण्याच्या कामी कंसाला मान्य झालेली - अहं - मी - त्रिवक्रनामा दासी अस्मि - त्रिवक्रा नावाची दासी आहे - हि - कारण - मद्भावितं (अनुलेपनम्) - मी तयार करून दिलेली उटी - भोजपतेः अतिप्रियं (भवति) - भोजराज कंसाला फारच आवडते - तत् - ती उटी - युवां विना - तुम्हा दोघांशिवाय - अन्यतमः कः अर्हति - दुसरा कोण बरे धारण करण्यास योग्य आहे. ॥३॥ रूपपेशलमाधुर्यहसितालापवीक्षितैः - सौंदर्य, सुकुमारपणा, मधुरपणा, मंदहास्य, मधुर भाषण व कटाक्षपूर्वक सुंदर पाहणे यांनी - धर्षितात्मा - जिचे मन हरण केले गेले अशी ती कुब्जा - सान्द्रं अनुलेपनं - घट्ट अशी तयार केलेली उटी - उभयोः ददौ - त्या दोघा रामकृष्णांना देती झाली. ॥४॥ ततः - नंतर - स्ववर्णेतरशोभिना - स्वतःच्या रंगाहून इतर रंगाच्या अशा - संप्राप्तपरभोगेन - शरीरावरील भागाला लाविलेल्या - अङगरागेण - उटीने - अनुरञ्जितौ तौ - रंगून गेलेले ते दोघे रामकृष्ण - शुशुभाते - शोभते झाले. ॥५॥ प्रसन्नः भगवान् - प्रसन्न झालेला श्रीकृष्ण - दर्शने फलं दर्शयन् - स्वतःच्या दर्शनाचे फळ दाखविणारा - त्रिवक्रां रुचिराननां कुब्जां - तीन ठिकाणी वक्र, पण सुंदर मुखाच्या कुब्जेला - ऋज्वीं कर्तुं मनः चक्रे - सरळ करण्याचे मनात आणिता झाला. ॥६॥ अच्युतः - श्रीकृष्ण - पद्भयां प्रपदे आक्रम्य - आपल्या दोन्ही पायांनी तिचे दोन्ही पायाचे चवडे दाबून - द्‌व्युङ्‌गुल्युत्तानपाणिना - दोन बोटे उताणी केलेल्या हाताने - चुबुके प्रगृह्य - हनुवटी धरून - अध्यात्मम् उदनीनमत् - शरीराला उंच करिता झाला. ॥७॥ तदा - त्यावेळी - ऋजुसमानाङ्गी - सरळ सारखे आहेत अवयव जिचे अशा - बृहच्छ्‌रोणि पयोधरा - मोठे आहे ढुंगण व स्तन जिचे अशा - सा - ती कुब्जा - मुकुन्दस्पर्शनात् सद्यः प्रमदोत्तमा बभूव - श्रीकृष्णाच्या स्पर्शाने तत्काळ सुंदर झाली. ॥८॥ ततः - नंतर - जातहृच्छया - उत्पन्न झाला आहे कामविकार जिला अशी - रूपगुणौदार्यसंपन्ना - सौंदर्य, गुण व औदार्य यांनी युक्त - सा - ती कुब्जा - स्मयन्ती - स्मित हास्य करीत - उत्तरीयान्तम् आकृष्य - कृष्णाच्या अंगवस्त्राचा पदर ओढून - केशवं प्राह - श्रीकृष्णाला म्हणाली. ॥९॥ वीरं पुरुषर्षभ - हे पराक्रमी पुरुषश्रेष्ठा - एहि - ये - गृहं यामः - आपण घरी जाऊ या - इह त्वां त्यक्तुं न उत्सहे - येथे तुला टाकून जाण्यास मी धजत नाही - त्वया उन्मथितचित्तायाः - तुझ्याकडून क्षुब्ध केले गेले आहे अन्तःकरण जिचे अशा माझ्यावर - प्रसीद - प्रसन्न हो ॥१०॥ रामस्य पश्यतः - बलरामाच्या समक्ष - एवं - याप्रमाणे - स्त्रिया याच्यमानः कृष्णः - कुब्जेने याचना केलेला श्रीकृष्ण - अनु गोपानां मुखं वीक्ष्य - मागून गोपांच्या मुखाकडे पाहून - प्रहसन् - हसत - तां उवाच ह - तिला म्हणाला. ॥११॥ सुभ्रूः - हे सुंदरी - साधितार्थः (अहं) - कंसवधादि कार्य ज्याने पार पाडले आहे असा मी - पुंसां आधिविकर्शनं - पुरुषांची मानसिक पीडा नाहीशी करणार्‍या - ते गृहं एष्यामि - तुझ्या घरी येईन - त्वं - तू - अगृहाणां पान्थानां नः - अविवाहीत अशा आमच्यासारख्या वाटसरूंचा मोठा - परायणम् (असि) - आश्रय आहेस. ॥१२॥ माध्व्या वाण्या तां विसृज्य - मधुर वाणीने तिला सोडून देऊन - मार्गे व्रजन् - राजमार्गामधून जात असता - साग्रजः - बलरामासह श्रीकृष्ण - नानोपायनताम्बूलस्रग्गन्धैः वणिक्पथैः - अनेक प्रकारच्या भेटी, विडे, फुलांच्या माळा व सुवासिक चंदन ज्यांच्या जवळ आहेत अशा वैश्यांनी - अर्चितः - पूजिला गेला. ॥१३॥ विस्रस्तवासःकबरवलयालेख्यमूर्तयः - शिथिल होऊन गळू लागणारी वस्त्रे, वेण्या व कंकणे यामुळे चित्राप्रमाणे स्तब्ध आहेत शरीरे ज्यांची अशा - स्त्रियः - स्त्रिया - तद्दर्शनस्मरक्षोभात् - त्या श्रीकृष्णाच्या दर्शनाने उत्पन्न झालेल्या कामविकाराच्या क्षुब्धपणामुळे - आत्मानं न अविन्दन् - स्वतःलाच विसरून गेल्या. ॥१४॥ ततः - नंतर - पौरान् - नागरिक लोकांना - धनुषः स्थानं पृच्छमानः - धनुर्मखाचे ठिकाण विचारीत - अच्युतः - श्रीकृष्ण - तस्मिन् प्रविष्टः - तेथे गेला - ऐन्द्रम् इव अद्भुतं धनुः - व इन्द्राच्या धनुष्याप्रमाणे आश्चर्यजनक अवाढव्य धनुष्य - ददृशे - पाहता झाला. ॥१५॥ कृष्णः - श्रीकृष्ण - नृभिः वार्यमाणः - मनुष्यांनी निषेधिला जाणारा - बहुभिः पुरुषैः गुप्तं - पुष्कळ मनुष्यांनी रक्षिलेले - अर्चितं परमर्द्धिमत् - पूजिलेले व मोठया ऐश्वर्याने भूषविलेले - धनुः - धनुष्य - प्रसह्य आददे - बलात्काराने घेता झाला. ॥१६॥ उरुक्रमः - मोठा पराक्रमी असा श्रीकृष्ण - नृणां पश्यतां - मनुष्ये पहात असता - वामेन करेण - डाव्या हाताने - (धनुः) सलीलं उद्‌धृतं - धनुष्य सहज उचलून - च सज्यं कृत्वा - आणि त्यावर दोरी चढवून - करी यथा इक्षुदण्डं (तथा) - मत्त हत्ती जसा उसाच्या कांडयाला त्याप्रमाणे - विकृष्य - वाकवून - मध्यतः निमिषेण प्रबभञ्ज - मध्ये एका क्षणात मोडिता झाला. ॥१७॥ भज्यमानस्य धनुषः शब्दः - मोडणार्‍या धनुष्याचा शब्द - खं रोदसी दिशः पूरयामास - आकाश, पृथ्वी, स्वर्ग व दिशा भरून टाकिता झाला - कंसः - कंस - यं श्रुत्वा - जो शब्द ऐकून - त्रासम् उपागतम् - त्रासाप्रत प्राप्त झाला. ॥१८॥ सानुचराःतद्रक्षिणः - सेवकांसह धनुष्याचे रक्षणकर्ते पुरुष - कुपिताः आततायिनः - रागावलेले व हातांत शस्त्रास्त्रे घेतलेले - गृहीतुकामाः - श्रीकृष्णाला पकडण्याच्या इच्छेने - गृह्यतां बध्यतां इति - धरा, बांधा असे म्हणत - (तं) आवव्रुः - श्रीकृष्णाला वेढिते झाले. ॥१९॥ अथ - नंतर - रामकेशवौ - बलराम व श्रीकृष्ण - क्रुद्धौ - क्रुद्ध होऊन - दुरभिप्रायान् तान् विलोक्य - वाईट आहे अभिप्राय ज्यांचा अशा त्या पुरुषांना पाहून - धन्वनः शकले आदाय - धनुष्याचे दोन तुकडे घेऊन - च तान् जघ्नतुः - आणि त्या पुरुषांना ताडिते झाले ॥२०॥ हृष्टौ - आनंदित झालेले रामकृष्ण - कंसप्रहितं बलं हत्वा - कंसाने पाठविलेल्या सैन्याला मारून - च ततः शालामुखात् निष्क्रम्य - आणि नंतर त्या यज्ञशाळेच्या दारातून बाहेर पडून - पुरसंपदः निरीक्ष्य - मथुरा नगरीतील शोभा पाहून - चेरतुः - संचार करिते झाले. ॥२१॥ पुरवासिनः - नगरात राहणारे लोक - तयोः - त्या दोघा रामकृष्णांचे - तत् अद्भुतं वीर्यं - ते आश्चर्य करण्याजोगे सामर्थ्य - तेजः - तेज - प्रागल्भ्यं रूपं च - आणि गंभीरपणा व सुंदर स्वरूप - निशाम्य - पाहून - (तौ) विबुधोत्तमौ मेनिरे - त्यांना मोठे देव मानिते झाले. ॥२२॥ तयोः स्वैरं विचरतोः - ते दोघे यथेच्छ हिंडत असता - आदित्यः अस्तं उपेयिवान् - सूर्य अस्ताला गेला - गोपैः वृतौ कृष्णरामौ - गोपांनी वेष्टिलेले ते श्रीकृष्ण व बलराम - पुरात् शकटं ईयतुः - मथुरेहून आपल्या गाड्यांच्या तळावर गेले. ॥२३॥ मुकुन्दविगमे विरहातुराः गोप्यः - श्रीकृष्ण गोकुळातून गेल्यावर वियोगाने पीडिलेल्या गोपी - याः आशिषः आशासत - ज्या इच्छा करित्या झाल्या - पुरुषभूषणगात्रलक्ष्मीं संपश्यतां आशिषा - श्रीकृष्णाच्या भूषविलेल्या अवयवांच्या शोभेला पाहणार्‍या जनांच्या इच्छा - मधुपुरि सत्यः अभूवन् - मथुरेत खर्‍या झाल्या - श्रीः - लक्ष्मी - भजतः इतरान् हित्वा - भजणार्‍या ब्रह्मादि देवांना सोडून - (यं) अयनं चकमे नु - ज्याचा खरोखर आश्रय करिती झाली. ॥२४॥ अवनिक्ताङ्‌घ्रियुगलौ - ज्यांनी आपले पाय धुतले आहेत असे ते दोघे रामकृष्ण - क्षीरोपसेचनं भुक्त्वा - दूधभात जेवून - कंसचिकीर्षितं ज्ञात्वा - कंसाच्या मनात काय आहे हे जाणून - तां रात्रिं सुखं ऊषतुः - ती रात्र सुखाने घालविते झाले. ॥२५॥ कंसः तु - कंस तर - धनुषः भङगं रक्षिणां च - धनुष्याचा भंग व रक्षकांचा स्वबलस्य वधं - व स्वतःच्या सैन्याचा नाश - च परं गोविंदरामविक्रीडितं - आणि श्रीकृष्ण व बलराम ह्यांच्या अचाट लीला - निशम्य - ऐकून . ॥२६॥ दीर्घप्रजागरः - पुष्कळ काळपर्यंत जागरण झालेला - भीतः दुर्मतिः - भ्यालेला दुष्टबुद्धि असा - उभयथा - स्वप्न व जागरण या दोन्ही अवस्थात - मृत्योः दौत्यकराणि दुर्निमित्तानि - मृत्यूचा दूतच अशी पुष्कळ अशुभ चिन्हे - अचष्ट - पाहता झाला. ॥२७॥ प्रतिरूपे सति अपि - उदकात प्रतिबिंब दिसत असताहि - स्वशिरसः अदर्शनं - स्वतःच्या मस्तकाचे न दिसणे - तथा च द्वितीये असति अपि - आणि त्याचप्रमाणे दुसरे नसतानाहि - ज्योतिषां द्वैरूप्यं - ज्योतीचे दुहेरी बिंब. ॥२८॥ छायायां छिद्रप्रतीतिः - सावलीत भोके पडल्यासारखे दिसणे - प्राणघोषाणुपश्रुतिः - कानावर तळहात ठेवून दाबला असता जो एकप्रकारचा ध्वनि निघतो तो ऐकू न येणे - वृक्षेषु स्वर्णप्रतीतिः - वृक्ष सुवर्णासारखे दिसणे - स्वपदानाम् अदर्शनम् - आपली पावले आपल्याला न दिसणे. ॥२९॥ स्वप्ने प्रेतपरिषङगः - स्वप्नात प्रेताला आलिंगन देणे - खरयानं - गाढवावर बसून जाणे - विषादनम् - स्वप्नात विष खाणे - नलदमाली एकः यायात् - काळ्या फुलांची माळ घालून एकटेच हिंडणे - तैलाभ्यक्तः - तेलाने अभ्यंगस्नान करणे - दिगम्बरः - नग्न असल्याप्रमाणे पहाणे. ॥३०॥ च इत्थंभूतानि अन्यानि (मृत्यूचिहणानि) - आणि अशासारखी दुसरीही मरणचिन्हे - स्वप्नजागरितानि पश्यन् - कित्येक स्वप्नामध्ये व कित्येक जागृतावस्थेत पाहत - मरणसंत्रस्तः - मरणाच्या भीतीने पीडिलेल्या - चिन्तया निद्रां न लेभे - काळजीने निद्रा आली नाही. ॥३१॥ कौरव्य - हे परीक्षित राजा - कंसः - कंस - निशि व्युष्टायां - रात्र संपून उजाडले असता - च सूर्ये अद्‌भ्यः समुत्थिते - आणि सूर्य पाण्यातून वर आला असता - मल्लक्रीडामहोत्सवं - मल्लांच्या कुस्त्यांचा मोठा समारंभ - कारयामास वै - करविता झाला. ॥३२॥ पुरुषाः - पुरुष - रङगं - क्रीडांगणाला - आनर्चुः - पूजिते झाले - च तूर्यभेर्यः जघ्निरे - नगारे व ढोल वाजू लागले - च स्रग्भिः पताकाचैलतोरणैः - आणि माळा, पताका, ध्वज, तोरणे यांनी - मञ्चः - उच्च स्थाने - अलङ्‌कृताः - भूषविली गेली. ॥३३॥ ब्रह्मक्षत्रपुरोगमाः - ब्राह्मण व क्षत्रिय आहेत मुख्य ज्यांमध्ये असे - पौराः जानपदाः - नागरिक व खेडयातील लोक - तेषु - त्याठिकाणी - यथोपजोषं - अधिकारपरत्वे - विविशुः - शिरते झाले - राजानः च - आणि राजे - कृतासनाः - आपापल्या आसनांवर बसते झाले. ॥३४॥ अमात्यैः परिवृतः - प्रधानांनी वेष्टिलेला - मण्डलेश्वरमध्यस्थः - मांडलिक राजांच्या मध्यभागी बसलेला - कंसः - कंस - विदूयता हृदयेन - दुःखित अन्तःकरणाने - राजमञ्चे उपाविशत् - राजसिंहासनावर बसला. ॥३५॥ मल्लतालोत्तरेषु - मल्लांच्या तालांपेक्षा अधिक शब्द करणार्‍या - तुर्येषु वाद्यमानेषु - दुंदुभी वाजू लागल्या असता - दृप्ताः स्वलङकृताः - गर्विष्ठ व अलंकार घातलेले - मल्लः - मल्ल - सोपाध्यायाः समासत - उपाध्यायांसह बसले. ॥३६॥ चाणूरः मुष्टिकः कूटः शलः च तोशलः एव - चाणूर, मुष्टिक, कूट, शल आणि तोशलसुद्धा - वल्‌गुवाद्यप्रहर्षिताः ते - मधुर वाद्यांनी आनंदित झालेले ते मल्ल - उपस्थानं आसेदुः - रंगभूमीवर प्राप्त झाले. ॥३७॥ भोजराजसमाहुताः - कंसाने बोलाविलेले - निवेदितोपायनाः - ज्यांनी कंसाला भेटी दिल्या आहेत असे - नन्दगोपादयः ते गोपाः - नंद आणि इतर गोप - एकस्मिन् मञ्चे आविशन् - एकाच उच्चासनावर बसले. ॥३८॥ अध्याय बेचाळिसावा समाप्त |