|
|
|
श्रीमद् भागवत महापुराण
स्कंध १० वा - अध्याय १८ वा - अन्वयार्थ
प्रलंबासुर उद्धार - अथ - नंतर - मुदितात्मभिः - आनंदित आहे अन्तःकरण ज्यांचे - ज्ञातिभिः परिवृतः - अशा बांधवांनी वेष्टिलेला - कृष्णः - श्रीकृष्ण - अनुगीयमानः - गायिला जाणारा असा - गोकुलमण्डितं - गाईंच्या समुदायांनी शोभिवंत झालेल्या - व्रजं न्यविशत् - गोकुळात शिरला. ॥१॥ (तयोः) गोपालच्छद्ममायया - ते दोघे राम व कृष्ण मायेने गोपाळांची स्वरूपे घेऊन - एवं व्रजे विक्रीडतोः - याप्रमाणे गोकुळात खेळत असता - शरीरिणाम् नातिप्रेयान् - प्राणिमात्रांना फारसा न आवडणारा - ग्रीष्मः नाम ऋतुः - ग्रीष्म नावाचा ऋतु - अभवत् - चालू झाला. ॥२॥ सः च - आणि तो ग्रीष्म ऋतु - वृन्दावनगुणैः - वृंदावनाच्या गुणांमुळे - वसन्तः इव लक्ष्यते - वसन्ताप्रमाणे दिसला - यत्र - ज्या वृंदावनात - साक्षात् भगवान् केशवः - प्रत्यक्ष षड्‌गुणैश्वर्यसंपन्न असा श्रीकृष्ण - रामेण सह आस्ते - बलरामासह राहिला आहे. ॥३॥ यत्र - ज्याप्रमाणे ग्रीष्म ऋतूत - वृन्दावनं - ते वृंदावन - निर्झरनिह्रादनिवृत्तस्वन - झर्‍यांच्या घोषामुळे बंद झाला आहे आवाज ज्यांचा - झिल्लिकम् - असे झिल्लि नावाचे किटक आहेत जेथे असे - शश्वत्तच्छीकरर्जीष - नित्य उडणार्‍या त्या झर्‍यांच्या जलबिंदूंनी ओल्या झालेल्या - द्रुममण्डलमण्डितम् - वृक्षांच्या राईंनी शोभणारे ॥४॥ यत्र - ज्या ग्रीष्मऋतूमध्ये - अतिशाद्वले - हिरव्यागार गवतांनी व्यापिलेल्या प्रदेशात - कह्‌लारकञ्जोत्पलरेणुहारिणा - कुमुद, कमळ व पद्म यांचे पराग वाहून नेणार्‍या - सरित्सरःप्रस्रवणोर्मिवायुना - नद्या व सरोवरे ह्यांच्या प्रवाहांतील लाटांवरून वाहणार्‍या वार्‍याने - निदाघवह्‌न्यर्कभवः - उन्हाळ्यातील अग्नी व सूर्य ह्यांपासून होणारा - दवः - उकाडा - वनौकसां (व्रजवासिनाम्) न विद्यते - अरण्यात राहणार्‍या गोपगोपींना वाटत नसे. ॥५॥ यत्र - ज्या ग्रीष्मऋतूत - अगाधतोय - खोल पाण्याच्या - ह्रदिनीतटोर्मिभिः - सरोवरांनी युक्त अशा नदीच्या काठांवर आपटणार्‍या लाटांनी - पुलिनैः सह - वाळवंटासह - द्रवत्पुरीष्याः भुवः रसं - जिच्यातील चिखल धुपून जात आहे अशा भूमीवरील पाणी - शाद्वलितं (च) - आणि गवताचा हिरवा रंग - विषोल्बणाः चण्डांशुकराः - विषासारखे भयंकर असे सूर्याचे प्रखर किरण - समन्ततः न गृहणते - सर्व बाजूंनी हरण करीत नाहीत. ॥६॥ कुसुमितं - पुष्पयुक्त - नदच्चित्रमृगद्विजम् - शब्द करीत आहेत चित्रविचित्र मृग व पक्षी ज्यात अशा - गायन्मयूरभ्रमरं - गात आहेत मोर व भुंगे ज्यात अशा - कूजत्कोकिलसारसम् - मंजुळ ध्वनी करीत आहेत चक्रवाक पक्षी ज्यात अशा - श्रीमत् वनं - शोभायमान वनात. ॥७॥ क्रीडिष्यमाणः - खेळण्याची इच्छा करणारा - बलसंयुतः - बळरामासह - भगवान् - भगवान - कृष्णः - श्रीकृष्ण - वेणुं विरणयन् - मुरली वाजवीत - गोपैः गोधनैः संवृतः - गोपाळ व गाई यांसह - अविशत् - शिरला. ॥८॥ प्रवालबर्हस्तबक - पोवळी व मोरांची पिसे ह्यांच्या - स्रग्धातुकृतभूषणाः - झुबक्यांच्या माळा व धातू यांनी अलंकृत केलेले - रामकृष्णादयः गोपाः - रामकृष्ण इत्यादि गोपाळ - ननृतुः युयुधुः जगुः - नाचू लागले, कुस्ती खेळू लागले व गाऊ लागले.॥९॥ कृष्णस्य नृत्यतः - श्रीकृष्ण नाचू लागला असता - केचित् - कित्येक - वेणूपाणितलैः - मुरली व टाळ्या यांनी - श्रृंगैः - शिंगांनी - अवादयन् - वाजवू लागले - अथ अपरे प्रशशंसुः - आणि दुसरे कित्येक वाहवा करू लागले. ॥१०॥ च - आणि - नृप - हे राजा - गोपजातिप्रतिच्छन्नाः - गोपांच्या जातीत जन्म घेतल्यामुळे ज्यांची स्वरूपे झाकली आहेत असे - गोपालरूपिणः - गोपाळांची रूपे धारण करणारे - (ते) देवाः - ते देव - नटाः नटं इव - कित्येक नाटकी पुरुष दुसर्‍या नाटकी पुरुषाची प्रशंसा करितात त्याप्रमाणे - रामकृष्णौ ईडिरे - बलराम व श्रीकृष्ण यांची स्तुती करू लागले. ॥११॥ क्वचित् - काही वेळ - काकपक्षधरौ - झुलपे राखलेले ते दोघे बलराम व श्रीकृष्ण - भ्रामणैः - गरगर फिरण्यांनी - लङघनैः - उडया मारण्यांनी - क्षेपैः - दगड फेकण्यांनी - आस्फोटनविकर्षणैः - दंड ठोकणे व दुसर्‍याला ओढणे ह्यांनी - नियुद्धेन - मल्लयुद्धांनी - चिक्रीडतुः - खेळते झाले. ॥१२॥ च - आणि - महाराज - हे राजा - क्वचित् - काही वेळ - अन्येषु नृत्यत्सु - दुसरे नाचू लागले असता - स्वयं गायकौ वादकौ च (भूत्वा) - स्वतः गाणारे व वाद्ये वाजविणारे होऊन - साधु साधु इति वादिनौ - वाहवा, फार चांगले असे म्हणत - शशंसतुः - ते दोघे त्यांची प्रशंसा करते झाले. ॥१३॥ क्वचित् - काही वेळ - बिल्वैः - बेलफळांनी - क्वचित् - थोडा वेळ - कुम्भैः - कुंभ्याच्या फळांनी - क्व च - आणखी काही वेळ - आमलकमुष्टिभिः - आवळ्यांच्या मुठींनी - अस्पृश्यनेत्रबन्धाद्यैः - लपंडावासारख्या डोळे झाकण्याच्या इत्यादि खेळांनी - क्वचित् - काही वेळ - मृगखगेहया - पशुपक्ष्यांसारख्या चेष्टा करून. ॥१४॥ क्वचित् - थोडा वेळ - उपहासकैः - हास्य करण्याजोग्या - विविधैः दर्दुरप्लावैः - अनेक प्रकारच्या बेडकांसारख्या उडया मारण्यांनी - च - आणि - कदाचित् - काही काळ - स्पन्दोलिकया - झोपाळ्यावर बसून झोके घेण्याने - कर्हिचित् नृपचेष्टया - काही वेळ राजासारख्या चेष्टा करून. ॥१५॥ एवं - याप्रमाणे - वने - अरण्यात - नद्यद्रिद्रोणिकुञ्जेषु - नद्या, पर्वत, गुहा व वेलींच्या जाळ्या ह्याठिकाणी - काननेषु - निबिड अरण्यामध्ये - च सरस्सु - आणि तळ्यात - तौ - ते दोघे बलराम व श्रीकृष्ण - लोकसिद्धाभिः क्रीडाभिः - लोकांमध्ये प्रसिद्ध अशा खेळांनी - चेरतुः - संचार करिते झाले. ॥१६॥ तद्वने - त्या अरण्यात - रामकृष्णयोः - बलराम व श्रीकृष्ण - गोपैः पशून् चारयतोः - गोपांसह गाई चरवीत असता - तज्जिहीर्षया - त्या दोघांना चोरून नेण्याच्या इच्छेने - प्रलम्बः असुरः - प्रलंब नावाचा असुर - गोपरूपी - गोपासारखे रूप घेऊन - अगात् - आला. ॥१७॥ सर्वदर्शनः भगवान् दाशार्हः - सर्वज्ञ व सर्वैश्वर्यसंपन्न यदुकुलोत्पन्न श्रीकृष्ण - तत् विद्वान् अपि - ते जाणूनही - तस्य वधं विचिन्तयन् - त्याला मारण्याचा विचार करीत - तत्सख्यं अन्वमोदत - त्याच्याशी मैत्री करण्यास संमति देता झाला. ॥१८॥ विहारवित् कृष्णः - खेळण्याच्या कामात निष्णात असा श्रीकृष्ण - तत्र गोपालान् उपाहूय - त्याठिकाणी गोपाळांना बोलावून - आह - म्हणाला - हे गोपाः - गोप हो - यथायथं द्वंद्वीभूय विहरिष्यामः - योग्य रीतीने जोडया करून खेळू या. ॥१९॥ तत्र - त्या खेळात - गोपाः - गोप - रामजनार्दनौ - बलराम व श्रीकृष्ण यांना - परिवृढौ - म्होरके - चक्रुः - करते झाले - केचित् कृष्णसंघटटिनः - कित्येक कृष्णाच्या बाजूचे - अपरे च रामस्य आसन् - आणि दुसरे रामाच्या पक्षाचे झाले. ॥२०॥ यत्र - ज्या खेळात - जेतारः आरोहन्ति - जिंकणारे गडी खांद्यावर बसतात - पराजिताः च वहन्ति - आणि हरलेले गडी त्यांना वाहून नेतात - ताः विविधाः - तशा अनेक प्रकारच्या - वाह्यवाहकलक्षणाः क्रीडाः - एकाने दुसर्‍याला खांद्यावर वाहून नेणे हे आहे स्वरूप ज्यांचे अशा क्रीडा - आचेरुः - करिते झाले. ॥२१॥ वहन्तः - वाहून नेणारे - च वाह्यमानाः - आणि वाहिले जाणारे - च गोधनं चारयन्तः - आणि गाईंनाही चरविणारे - कृष्णपुरोगमाः ते - श्रीकृष्ण आहे पुढारी ज्यांचा असे ते गोप - भाण्डीरकं नाम वटं जग्मुः - भांडीरक नावाच्या वडाजवळ गेले. ॥२२॥ नृप - हे राजा - यर्हि - जेव्हा - रामसंघट्टिनः श्रीदामवृषभादयः - रामाच्या पक्षातील श्रीदाम, वृषभ इत्यादि गोप - क्रीडायां जयिनः - खेळण्यात विजयी झाले - तर्हि - तेव्हा - कृष्णादयः - श्रीकृष्णादि गोप - तान् तान् - त्या त्या रामपक्षीय गोपाळांना - ऊहुः - वाहून नेते झाले. ॥२३॥ पराजितः भगवान् कृष्णः - हरलेला भगवान श्रीकृष्ण - श्रीदामानम् उवाह - श्रीदामा नावाच्या गोपाळाला वाहून नेता झाला - भद्रसेनः तु वृषभं - आणि भद्रसेन वृषभ नामक गोपाळाला - प्रलम्बः रोहिणीसुतम् (उवाह) - व प्रलंबासुर बलरामाला वाहून नेता झाला.॥२४॥ दानवपुङगवः - प्रलम्बासुर - कृष्णं अविषह्यं मन्यमानः - कृष्णाचे तेज असह्य आहे असे मानून - द्रुततरं वहन् - जलदीने वाहून - अवरोहणतः परं प्रागात् - वाहून नेण्याच्या मर्यादेच्या पलीकडे गेला. ॥२५॥ निजं वपुः आस्थितः - स्वतःचे मूळचे शरीर स्वीकारलेला - पुरटपरिच्छदः - सुवर्णाचे आहेत अलंकार ज्याचे असा - धरणिधरेन्द्रगौरवं तं - हिमालय पर्वताप्रमाणे जड अशा बलरामाला - उद्वहन् विगतरयः - वाहून नेत असता वेगरहित झालेला - सः महासुरः - तो मोठा प्रलम्बासुर - उडुपतिवाट् - चंद्राला धारण करणार्‍या - तडित् द्युमान् अम्बुदः इव - विजेसहित असलेल्या मेघाप्रमाणे - बभौ - शोभला. ॥२६॥ हलधरः - बलराम - अम्बरे अलं चरत् - आकाशात मोठ्या वेगाने हिंडणारे - भ्रुकुटितटोग्रदंष्ट्रकम् - ज्याच्या भुवया वर चढलेल्या असून ज्याच्या दाढा भयंकर आहेत असे - प्रदीप्तदृक् - झळझळीत आहेत डोळे ज्याचे असे - ज्वलच्छिखं - अग्नीप्रमाणे आहेत केस ज्याचे असे - कटककिरीटकुण्डलत्विषा अद्‍भुतं - कडी, मुकुट, कुंडले ह्याच्या कांतीने आश्चर्यजनक असे - तद्वपुः निरीक्ष्य - त्या प्रलम्बासुराचे शरीर अवलोकन करून - ईषत् अत्रसत् - थोडासा त्रस्त झाला ॥२७॥ अथ - नंतर - आगतस्मृतिः - आले आहे स्मरण ज्याला असा - अभयः - निर्भय - बलः - बलराम - आत्मनः सार्थं - आपले सोबती जे गोप त्यांना सोडून - विहाय हरन्तं - दुसरीकडे हरण करून नेणार्‍या - रिपुं - शत्रु अशा प्रलम्बासुराला - सुराधिपः वज्ररंहसा गिरिं इव - इंद्र वज्राच्या वेगाने जसा पर्वताला तसा - दृढेन मुष्टिना - बळकट मुठीने - रुषा शिरसि अहनत् - रागाने मस्तकावर ताडिता झाला ॥२८॥ आहतः सपदि - ताडिल्यामुळे तत्काळ छिन्नभिन्न झाले आहे - विशीर्णमस्तकः - मस्तक ज्याचे असा - मुखात् रुधिरं वमन् - तोंडातून रक्त ओकणारा - अपस्मृतः - स्मरण नष्ट झालेला - सः असुरः - तो प्रलम्बासुर - महारवं समीरयन् - मोठी गर्जना करीत - यथा मघवतः आयुधाहतः गिरिः (तथा) - ज्याप्रमाणे इंद्राच्या वज्राने ताडिलेला पर्वत त्याप्रमाणे - व्यसुः अपतत् - गतप्राण होऊन पडला ॥२९॥ प्रलम्बं बलशालिना - प्रलंबासुराला बलवान अशा - बलेन निहतं दृष्ट्वा - बलरामाने मारिलेला पाहून - सुविस्मिताः गोपाः - आश्चर्यचकित झालेले गोप - साधु साधु इति वादिनः आसन् - ‘ठीक, चांगले झाले’ असे बोलू लागले ॥३०॥ तदर्हणं तं - आशिर्वादाला योग्य अशा त्या बलरामाला - आशिषः अभिगृणन्तः - आशिर्वाद देत - प्रेमविह्वलचेतसः (गोपाः) - प्रेमाने विव्हळ झाली आहेत अन्तःकरणे ज्यांची असे ते गोप - प्रेत्य आगतं इव - जणू मरून परत आलेल्या - आलिंग्य - त्याला आलिंगन देऊन - प्रशशंसुः - स्तुती करिते झाले ॥३१॥ पापे प्रलम्बे निहते - पापी प्रलम्बासुर मारिला असता - परमानिर्वृताः देवाः - अत्यंत सुखी झालेले देव - माल्यैः बलं अभ्यवर्षन् - फुलांनी बलरामावर वृष्टि करिते झाले - साधु साधु इति शशंसुः - चांगले, चांगले असे म्हणून प्रशंसा करू लागले ॥३२॥ अध्याय अठरावा समाप्त |