|
|
|
श्रीमद् भागवत महापुराण
स्कंध ८ वा - अध्याय २२ वा - अन्वयार्थ
बलीकडून भगवंतांची स्तुती आणि त्यांचे त्याच्यावर प्रसन्न होणे - नरदेव - हे राजा - नखेन्दुभिः हतस्वधामद्युतिः - नखरूपी चंद्रांनी नष्ट झाली आहे स्वतःच्या स्थानाची कांती ज्याच्या असा - (स्वगणेन) आवृतः - आपल्या गणांनी वेष्टिलेला - अब्जभवः - ब्रह्मदेव - सत्यं (वामनचरणेन स्पृष्टं) समीक्ष्य - विष्णूचा सत्यलोकाला चरण लागला असे पाहून तेथे आला - मरीचिमिश्राः ऋषयः - मरीचिप्रमुख ऋषि - बृहद्‌व्रताः - मोठमोठी व्रते आचरणारे नैतिक ब्रह्मचारी - सनन्दनाद्याः योगिनः - सनंदनादिक योगी - अभ्यगुः - आले. ॥१॥ उत्तमश्लोक सुरवर्य - हे श्रेष्ठकीर्तीच्या देवश्रेष्ठा - भवान् यदि मम ईरितं वचः - आपण जर माझे बोललेले भाषण - व्यलीकं मन्यते - असत्य मानीत असाल - (तर्हि) तत् ऋतं करोमि - तर ते मी खरे करितो - प्रलम्भनं न भवेत् - फसवणे होणार नाही - मे शीर्ष्णि निजं तृतीयं पदं कुरु - माझ्या मस्तकावर आपले तिसरे पाऊल ठेव. ॥२॥ अहं यथा असाधुवादात् - मी जसा असत्य भाषणापासून - भृशम् उद्विजे - अत्यंत खेद पावतो - (तथा) निरयात् न बिभेमि - तसा नरकाला भीत नाही - पदच्युतः - भ्रष्ट झालेला असूनही - पाशबन्धात् - पाशाच्या बंधनाला - दुरत्ययात् व्यसनात् न (बिभेमि) - किंवा अति कठीण संकटाला मी भीत नाही - अर्थकृच्छ्रात् भवतः - दारिद्र्याला किंवा तुझ्यापासून होणार्‍या - विनिग्रहात् (वा) द न एव (बिभेमि) - बंधनाला सुद्धा मी भीत नाही. ॥३॥ पुंसां अर्हत्तमार्पितं - मी, पुरुषांना परमपूज्य लोकांनी दिलेली - दंडं श्लाघ्यतमं मन्ये - शिक्षा अत्यंत स्तुत्य मानितो - यं माता पिता - जी शिक्षा आई, बाप, - भ्राता सुहृदः च न हि आदिशन्ति - भाऊ व मित्र खरोखर करीत नाहीत. ॥४॥ त्वं नूनं असुराणां - तू खरोखर दैत्य अशा - नः पारोक्ष्यः परमः गुरुः (असि) - आमचा अप्रत्यक्ष श्रेष्ठ गुरु आहेस - यः अनेकमदान्धानां - जो तू अनेकप्रकारच्या मदांनी आंधळे बनलेल्या - नः विभ्रंशं चक्षुः आदिशत् - आम्हाला ऐश्वर्यभ्रंशरूप दृष्टि देता झालास. ॥५॥ बहवः विबुधेतराः - पुष्कळ दैत्य - यस्मिन् रूढेन वैरानुबन्धेन - ज्याविषयी वाढलेल्या वैरसंबंधाने - एकान्तयोगिनः - एकान्तभक्ति करणारे योगी - यां प्राप्नुवन्ति - ज्या सिद्धीला मिळवितात - (तां) उ ह सिद्धिं लेभिरे - त्याच सिद्धीला खरोखर मिळविते झाले. ॥६॥ तेन भूरिकर्मणा भवता - त्या मोठे पराक्रम करणार्‍या तुझ्याकडून - अहं निगृहीतः अस्मि - मी बांधला गेलो आहे - वारुणैः पाशैः बद्धः च - आणि वरुणपाशांनी बद्ध झालो आहे - न अतिव्रीडे च न व्यथे - पण मी फारसा लाजत नाही व दुःखही करीत नाही. ॥७॥ मे पितामहः - माझा आजोबा - आविष्कृतसाधुवादः - ज्याचा चांगुलपणा प्रसिद्ध आहे असा - त्वत्परमः - तुलाच श्रेष्ठ मानणारा - भवद्विपक्षेण स्वपित्रा - तुझा शत्रु व स्वतःचा पिता अशा हिरण्यकश्यपूने - विचित्रवैशसं संप्रापितः - नानाप्रकारच्या यातनांनी छळलेला - प्रह्लादः - प्रल्हाद - भवदीयसंमतः (आसीत्) - तुझ्या भक्तांना मान्य झाला होता. ॥८॥ मर्त्यस्य अनेन आत्मना किम् - मनुष्याला ह्या शरीराचा काय उपयोग आहे - यः अन्ततः जहाति - जे शरीर अंतकाळी सोडून जाते - रिक्थहारैः - संपत्ति हरण करणार्‍या - स्वजनाख्यदस्युभिः किम् - नातेवाईक अशा चोरांचा काय उपयोग आहे - संसृतिहेतुभूतया - संसाराला कारणीभूत अशा - जायया किम् - स्त्रीचा काय उपयोग आहे - गेहैः च किम् - आणि घरांशी काय कर्तव्य आहे - इह आयुषः व्ययः (एव भवति) - येथे आयुष्याचा व्यय मात्र होतो. ॥९॥ इत्थं निश्चित्य - असा निश्चय करून - जनात् भीतः सः महान् - जनसंबंधापासून भ्यालेला तो महात्मा - अगाधबोधः सत्तमः पितामहः - अपरिमित ज्ञानी साधुश्रेष्ठ आजोबा प्रह्लाद - स्वपक्षक्षपणस्य अपि भवतः - आपल्या पक्षाचा क्षय करणार्‍याही तुझ्या - अकुतोभयं ध्रुवं - निर्भय व अविनाशी अशा - पादपद्मं हि प्रपेदे - चरणकमलाचा खरोखर आश्रय करिता झाला. ॥१०॥ अथ - नंतर - दैवेन प्रसभं - दैवाने बलात्काराने टाकायला लाविली आहे - त्याजितश्रीः - राज्यसंपत्ति ज्याला असा - अहम् अपि - मी सुद्धा - आत्मरिपोः तव अन्तिकं - स्वतःचा शत्रु अशा तुझ्याजवळ - नीतः - आणिला गेलो आहे - यया - ज्या संपत्तीमुळे - स्तब्धमतिः - ताठरबुद्धीचा मनुष्य - इदं कूतान्तान्तिकवर्ति - ह्या मृत्यूसंनिध असणार्‍या - अध्रुवं जीवितं न बुद्‌ध्यते - क्षणिक जीविताला जाणत नाही. ॥११॥ कुरुश्रेष्ठ - हे परीक्षित राजा - तस्य इत्थं भाषमाणस्य - तो ह्याप्रमाणे भाषण करीत असता - भगवत्प्रियः प्रह्लादः - प्रमेश्वराचा आवडता भक्त प्रल्हाद - उत्थितः राकापतिः इव - उगवलेला पूर्णिमेचा चंद्रच जणू काय असा - आजगाम - आला. ॥१२॥ इन्द्रसेनः - बलिराजा - श्रिया विराजमानं - लक्ष्मीने शोभणार्‍या - नलिनायतेक्षणं - कमळाप्रमाणे विशाल नेत्राच्या, - प्रांशुं पिशंगांबरं प्रलम्बबाहुं - उंच, पिंगट वस्त्र धारण केलेल्या, - अंजनत्विषं सुभगं - आजानुबाहु कज्जलाप्रमाणे कांतीच्या, भाग्यशाली अशा - तं स्वपितामहं - त्या आपल्या आजोबाला - समैक्षत - पाहता झाला. ॥१३॥ वारुणपाशयन्त्रितः बलिः - वरुणपाशाने बांधलेला बलिराजा - तस्मै - त्या प्रल्हादाला - समर्हणं पूर्ववत् - पूर्वीप्रमाणे पूजोपचार - न उपजहार - अर्पण करू शकला नाही - मूर्न्धा ननाम - मस्तकाने नमन करिता झाला - अश्रुविलोललोचनः - पाण्यानी भरून आले आहेत डोळे ज्याचे असा - सव्रीडनीचीनमुखः बभूव ह - व लज्जेने खाली मुख केलेला असा खरोखर झाला. ॥१४॥ महामनाः सः - थोर मनाचा तो प्रल्हाद - तत्र आसीनं - तेथे असलेल्या - सुनन्दनंदाद्यनुगैः उपासितं - सुनंद, नंद इत्यादि पार्षदगणांनी सेविलेल्या - सत्पतिं उदीक्ष्य - भगवंताला पाहून - शिरसा उपेत्य - मस्तक नम्र करून - भूमौ मूर्न्धा ननाम - भूमीवर मस्तकाने नमस्कार घालिता झाला - पुलकाश्रुविह्‌वलः (बभूव) ह - रोमांच व अश्रु ह्यांनी युक्त होऊन विव्हळ झाला. ॥१५॥ त्वया एव ऊर्जितं ऐन्द्रं पदं दत्तं - तूच योग्य असे इंद्रपद दिलेस - तत् एव अद्य तथा एव हृतं - हेच आज त्याचप्रमाणे तू हरण केलेस - इति शोभनं (अभवत्) - हे ठीकच झाले - यत् (अयं) - जो हा बलिराजा - श्रियः आत्ममोहनात् - आत्म्याला मोहित करणार्‍या ऐश्वर्यापासून - विभ्रंशितः - भ्रष्ट केला गेला - (सः) अस्य महान् अनुग्रहः कृतः - तो त्याच्यावर मोठा अनुग्रहच केला गेला - (इति) मन्ये - असे मी मानितो. ॥१६॥ यया - ज्या संपत्तीमुळे - यतः अपि विद्वान् मुह्यतेहि - इंद्रिय निग्रह केलेल्याहि विद्वानाला खरोखर मोह पडतो - तत् - त्या संपत्तीमध्ये - आत्मनः गतिं - आत्म्याचे वास्तविक स्वरूप - यथा (वत्) कः वै विचष्टे - कोणता पुरुष खरोखर पाहू शकेल - तस्मै जगदीश्वराय - त्या जगत्पती - अखिललोकसाक्षिणे - व सर्व लोकांमध्ये साक्षिरूपाने - नारायणाय ते नमः - राहणार्‍या नारायण अशा तुला नमस्कार असो. ॥१७॥ राजन् - हे परीक्षित राजा - तस्य कृताञ्जलेः - तो हात जोडलेला - प्रह्लादस्य अनुशृण्वतः - प्रल्हाद श्रवण करीत असता - भगवान् हिरण्यगर्भः - भगवान ब्रह्मदेव - मधुसूदनम् उवाच - श्रीविष्णूला म्हणाला. ॥१८॥ नृप - हे परीक्षित राजा - साध्वी तत्पत्नी - त्या बलिराजाची पतिव्रता स्त्री - पतिं बद्धं वीक्ष्य - पतीला बांधलेला पाहून - भयविह्‌वला अवाङ्‌मुखी - भीतीने विव्हळ झालेली खाली मुख करून - प्रञ्जलिः प्रणता च - हात जोडून व नम्र होऊन - उपेन्द्रं बभाषे - विष्णुला म्हणाली. ॥१९॥ ईश - हे विष्णो - ते आत्मनः क्रीडार्थं - तू स्वतःच्या क्रीडेकरिता - इदं त्रिजगत् कृतं - हे त्रैलोक्य निर्माण केले आहेस - तत्र तु अपरे - पण त्यात दुसरे - कुधियः वाम्यं कुर्युः - अप्रबुद्ध लोक आपले स्वामित्व मानितात - त्यक्तह्लियः - टाकिली आहे लाज ज्यांनी असे - त्वदवरोपितकर्तृवादाः - ज्यांच्या कर्तेपणाचा अभिमान तुझ्याकडून ताडला गेला आहे असे - कर्तुः अस्यतः च प्रभोः - उत्पत्ति व संहार करण्यास समर्थ अशा तुला - तव किम् आवहन्ति - काय अर्पण करितील. ॥२०॥ भूतभावन भूतेश - जगाची उत्पत्ति करणार्‍या व प्राण्याचे रक्षण करणार्‍या - देवदेव जनन्मय - देवाधिदेवा जगत्स्वरूपी हे परमेश्वरा - हृतसर्वस्वं एनं मुञ्च - सर्वस्व हरण केलेल्या ह्या बलिराजाला सोडून दे - अयं निग्रहं न अर्हति - हा बन्धनाला योग्य नाही. ॥२१॥ अनेन ते कृत्स्रा भूः दत्ता - ह्याने तुला संपूर्ण पृथ्वी दिली - कर्मार्जिताः च - आणि पुण्यकर्मांनी संपादिलेले - ये लोकाः (ते दत्ताः) - जे लोक तेही दिले - अविक्लवया धिया - न डगमगणार्‍या बुद्धीने - सर्वस्वं (निवेदितं) - सर्वस्व अर्पण केले - आत्मा च (निवेदितः) - आणि शरीरही दिले. ॥२२॥ अशठधीः - निष्कपटबुद्धीचा पुरुष - यत्पादयोः सलिलम् अपि प्रदाय - ज्याच्या चरणांना उदकही अर्पण करून - दूर्वांङ्कुरैः अपि - दुर्वांकुरांनीसुद्धा - सतीं सपर्यां विधाय - चांगल्या प्रकारची पूजा करून - उत्तमां गतिं अपि भजते - श्रेष्ठ गतीला मिळवितो - (तस्मै) त्रिलोकीं दाश्वान् - त्या तुज परमेश्वराला त्रैलोक्य देऊन - अविक्लवमनाः - ज्याचे मन विव्हळत नाही असा - असौ - हा बलिराजा - कथं आर्तिं ऋच्छेत् - कसा पीडित होण्यास योग्य होईल. ॥२३॥ ब्रह्मन् - हे ब्रह्मदेवा - अहं यम् अनुगृह्‌णामि - मी ज्यावर अनुग्रह करितो - तद्विशः विधुनोमि - ज्याची संपत्ती मी नष्ट करितो - यन्मदः स्तब्धः पुरुषः - ज्या संपत्तीच्या मदाने युक्त असा गर्विष्ठ पुरुष - लोकं माम् च अवमन्यते - लोकाला व मला अवमानितो. ॥२४॥ अयं अनीशः जीवात्मा - हा परतंत्र असा जीवात्मा - निजकर्मभिः - आपल्या कर्मांनी - नानायोनिषु संसरन् - अनेक योनींमध्ये जन्म घेत - यदा कदाचित् - एखादे वेळी कदाचित - पौरुषीं गतिं आव्रजेत् - मनुष्यजन्माला पावतो. ॥२५॥ अस्य जन्मकर्म - ह्या मनुष्याला जन्म, कर्म, - वयोरूपविद्यैश्वर्यधनादिभिः - वय, स्वरूप, विद्या, ऐश्वर्य व धन इत्यादिकांनी - स्तम्भः यदि न भवेत् - जर गर्व होणार नाही - तत्र अयं मदनुग्रहः - तर ही माझी कृपाच होय. ॥२६॥ मत्परः - माझीच भक्ती करणारा पुरुष - मानस्तम्भनिमित्तानां - गर्व व ताठा ह्याला कारणीभूत अशा - समन्ततः - सर्वतोपरी - सर्वश्रेयःप्रतीपानां - सर्व कल्याणांना प्रतिकूल अशा - जन्मादीनां - जन्मादिकांच्यामुळे - हन्त न मुह्येत् - खरोखर मोह पावणार नाही. ॥२७॥ दानवदैत्यानां अग्रणीः - दानव व दैत्य ह्यांचा नायक - कीर्तिवर्धनः एषः - व कीर्तीला वाढविणारा हा बलिराजा - अजयां मायाम् अजैषीत् - अजिंक्य मायेला जिंकिता झाला - सीदन् अपि न मुह्यति - संकटे आली असतांहि मोह पावला नाही. ॥२८॥ क्षीणरिक्थः - द्रव्य नष्ट झालेला असा हा - स्थानात् च्युतः - स्वस्थानापासून च्युत झाला - शत्रुभिः क्षिप्तः बद्धः च - शत्रूंनी खाली घालून बांधिला - ज्ञातिभि परित्यक्तः - ज्ञातींनी सोडिला - यातनां अनुयापितः - आणि यातना भोगावयाला लाविला. ॥२९॥ गुरुणा भर्त्सितः शप्तः च - गुरु शुक्राचार्याने निंदिलेला व शापिलेला - सुव्रतः अयं - खरे व्रत पाळणारा हा बलिराजा - सत्यं न जहौ - सत्याला सोडिता झाला नाही - मया छलैः धर्मः उक्तः - मी कपटांनी धर्म सांगितला - सत्यवाक् अयं - सत्य बोलणारा हा बलिराजा - (तं धर्मं) न त्यजति - धर्माला टाकीत नाही. ॥३०॥ एषः मे अमरैः अपि - हा बलिराजा माझ्याकडून देवांनाही दुर्लभ अशा - दुष्प्रापं स्थानं प्रापितः - स्थानाला पोचविला गेला आहे - मदाश्रयः अयं - माझा आश्रय करणारा हा बलिराजा - सावर्णेः अन्तरस्य इंद्रः भविता - सावर्णि मन्वन्तरामध्ये इंद्र होईल. ॥३१॥ तावत् विश्वकर्मविनिर्मितं - तोपर्यंत हा बलिराजा विश्वकर्म्याने निर्मिलेल्या - सुतलं अध्यास्ताम् - सुतलामध्ये राहो - यत् निवसतां - जेथे राहणार्‍यांना - मम ईक्षया - माझ्या कृपावलोकनाने - आधयः व्याधयः न (संभवन्ति) - मानसिक चिंता व शारीरिक रोग होत नाहीत - क्लमः तन्द्रा पराभवः - आणि ग्लानि, आळस, पराजय - उपसर्गः च न संभवन्ति - व पीडा होत नाहीत. ॥३२॥ भो इंद्रसेन महाराज - हे महाराजा बले - ते भद्रं अस्तु - तुझे कल्याण असो - ज्ञातिभिः परिवारितः (त्वं) - बांधवांनी वेष्टिलेला तू - स्वर्गिभिः प्रार्थ्यं - देवांनी प्रार्थना करण्याजोग्या - सुतलं याहि - अशा सुतलाला जा. ॥३३॥ लोकेशाः त्वां न अभिभविष्यन्ति - लोकपाल तुझा पराजय करू शकणार नाहीत - अपरे किम् उत - मग दुसरे कसा करतील - मे चक्रं - माझे सुदर्शनचक्र - त्वच्छासनान्तिगान् दैत्यान् - तुझी आज्ञा मोडणार्‍या दैत्यांना - सूदयिष्यति - मारून टाकील. ॥३४॥ अहं त्वां सानुगं - तुला सेवकांसह - सपरिच्छदं सर्वतः रक्षिष्ये - व परिवारांसह मी सर्वप्रकारे राखीन - वीर - हे पराक्रमी बलिराजा - तत्र भवान् मां सदा - तेथे तू मला नेहमी - सन्निहितं द्रक्ष्यते - जवळ असलेला पाहशील. ॥३५॥ तत्र - तेथे - मदनुभावं दृष्ट्‌वा - माझा प्रभाव पाहून - दानवदैत्यानां - दानव व दैत्य ह्यांच्या - सङगात् (जातः) - संगतीमुळे उत्पन्न झालेला - ते आसुरः भावः - तुझा आसुरी स्वभाव - सद्यः कुण्ठः - तत्काळ कुंठित होऊन - विनंक्ष्यति वै - खरोखर नाश पावेल. ॥३६॥ अष्टमः स्कन्धः - अध्याय बाविसावा समाप्त |