|
|
|
श्रीमद् भागवत महापुराण
स्कंध ८ वा - अध्याय २१ वा - अन्वयार्थ
बलीचे बंधन - नरदेव - हे राजा - नखेन्दुभिः हतस्वधामद्युतिः - नखरूपी चंद्रांनी नष्ट झाली आहे स्वतःच्या स्थानाची कांती ज्याच्या असा - (स्वगणेन) आवृतः - आपल्या गणांनी वेष्टिलेला - अब्जभवः - ब्रह्मदेव - सत्यं (वामनचरणेन स्पृष्टं) समीक्ष्य - विष्णूचा सत्यलोकाला चरण लागला असे पाहून तेथे आला - मरीचिमिश्राः ऋषयः - मरीचिप्रमुख ऋषि - बृहद्‌व्रताः - मोठमोठी व्रते आचरणारे नैतिक ब्रह्मचारी - सनन्दनाद्याः योगिनः - सनंदनादिक योगी - अभ्यगुः - आले. ॥१॥ वेदोपवेदाः - वेद व उपवेद - नियमान्विताः यमाः - नियमाने युक्त यम - तर्केतिहासांगपुराणसंहिताः - तर्क, इतिहास, वेदांगे, पुराणे व संहिता - ये च अपरे - आणि जे दुसरे - योगसमीरदीपितज्ञानाग्निना - योगरूपी वायूने प्रज्वलित झालेल्या ज्ञानरूप अग्नीने - रन्धितकर्मकल्मषाः (सन्ति) - जळून गेले आहेत कर्मफलरूपी मळ ज्यांचे असे आहेत - ते - ते - यत्स्मरणानुभावतः - ज्याच्या स्मरणाच्या प्रभावाने - अकर्मकं स्वायंभुवं धाम गताः - कर्माने न मिळणार्‍या ब्रह्मलोकाला पोचलेले असे - (तं) ववन्दिरे - त्या भगवंताला नमन करिते झाले. ॥२॥ अथ शुचिश्रवाः पद्मभवः - नंतर निर्मळ कीर्तीचा ब्रह्मदेव - स्वयं यन्नाभिपङकेरुहसंभवः (अस्ति) - स्वतः ज्याच्या नाभिकमळापासून उत्पन्न झाला आहे - तस्य विष्णोः प्रोन्नमिताय अङघ्रे - त्या विष्णूच्या वर उचलिलेल्या पायाला - अर्हणोदकम् उपाहरत् - पाद्योदक अर्पिता झाला - समर्च्य भक्त्या अभ्यगृणात् - पूजा करून स्तविता झाला. ॥३॥ नरेन्द्र - हे राजा - धातुः तत् कमण्डलुजलं - ब्रह्मदेवाच्या कमंडलूंतील ते उदक - उरुक्रमस्य पादावनेजनपवित्रतया - विष्णूचे पाय धुवून पवित्र झाल्यामुळे - स्वर्धुनी अभूत् - स्वर्गीची नदी गंगा झाले - भगवतः विशदा कीर्तिः इव - परमेश्वराच्या शुद्ध कीर्तीप्रमाणे - सा नभसि पतती - ती आकाशात पडणारी - लोकत्रयं निमार्ष्टि - त्रैलोक्याला पवित्र करते. ॥४॥ सानुगाः ब्रह्मादयः लोकनाथाः - अनुचरांसह ब्रह्मदेव आदिकरून लोकपाल - समादृताः - आदरपूर्वक - संक्षिप्तात्मविभूतये - ज्याने आपले विस्तृत स्वरूप आवरिले आहे - स्वनाथाय - अशा आपल्या स्वामीला - बलिम् आजह्नुः - पूजा करिते झाले. ॥५॥ समर्हणैः तोयैः - पूजेला उपयोगी अशा पाण्यानी, - स्नग्भिः दिव्यगन्धानुलेपनैः - माळांनी, दिव्य गंधांच्या उट्यांनी, - सुरभिभिः धूपैः दीपैः - सुगंधी धूप व दीप यांनी - लाजाक्षतफलाङ्कुरैः - व लाह्या, अक्षता, फळे व दूर्वांकूर यांनी - स्तवनैः - स्तुतींनी - तद्वीर्यमहिमाङकितैः - आणि त्याच्या पराक्रमाने व माहात्म्याने युक्त - जयशब्दैः च - अशा जयजयकारांनी - नृत्यवादित्रगीतः च - आणि नर्तन, वाद्ये व गायन यांनी - शङ्खदुन्दुभिनिस्वनैः च - आणि शंख, दुन्दुभि यांच्या शब्दांनी. ॥६-७॥ मनोजवः - मनाप्रमाणे वेगवान असा - जाम्बवान् ऋक्षराजः तु - जाम्बवाननामक अस्वलांचा राजा तर - भेरीशब्दैः - दुंदुभीच्या शब्दांनी - सर्वासु दिक्षु - सर्व दिशांमध्ये - महोत्सवं - मोठया आनंदाने युक्त सर्व दिशांचे ठिकाणी - विजयं अघोषयत् - विजयघोष करिता झाला. ॥८॥ दीक्षितस्य - यज्ञदीक्षा घेतलेल्या - स्वभर्तुः सर्वां महीं - आपल्या बलिराजाची सर्व पृथ्वी - त्रिपदव्याजयाञ्चया - तीन पावलांच्या मिषाने मागून - हृतां दृष्ट्वा - हरण केलेली पाहून - अत्यमर्षिताः असुराः ऊचुः - फारच रागावलेले असुर म्हणाले. ॥९॥ अयं ब्रह्मबन्धुः न वा (अस्ति) - हा नीच ब्राह्मण तर नव्हे - मायाविनां वरः विष्णुः - कपटी लोकांमध्ये श्रेष्ठ असा विष्णु - द्विजरूपप्रतिच्छन्नः - गुप्त रीतीने ब्राह्मणवेष घेतलेला असा - देवकार्यं चिकीर्षति - देवांचे कार्य करण्यास इच्छितो. ॥१०॥ अनेन याचमानेन बटुरूपिणा शत्रुणा - ह्या याचना करणार्‍या बटुरूपी शत्रूने - बर्हिषि न्यस्त - यज्ञ चालू असल्यामुळे - दण्डस्य नः भर्तुः - शासनकृत्य ज्याने सोडून दिले आहे अशा आमच्या स्वामीचे - सर्वस्वं हृतं - सर्वस्व हरण केले. ॥११॥ सततं सत्यव्रतस्य - नेहमी खर्‍या मार्गाने चालणार्‍या - विशेषतः दीक्षितस्य - विशेषतः यज्ञदीक्षा घेतलेल्या, - ब्रह्मण्यस्य दयावतः (अस्य) - ब्राह्मणांचे कल्याण करणार्‍या व दयाळू अशा या बलिराजाला - अनृतं भाषितुं न शक्यं - असत्य भाषण करणे शक्य नाही. ॥१२॥ तस्मात् - म्हणून - अस्य वधः - ह्याला ठार मारणे - नः भर्तुः शुश्रूषणं च धर्मः - व आमच्या स्वामीची सेवा करणे हा आमचा धर्म होय - इति बलेः अनुलचराः असुराः - असे म्हणून बलिराजाचे सेवक दैत्य - आयुधानि जगृहुः - आयुधे घेते झाले. ॥१३॥ राजन् - हे राजा - शूल पटटिशपाणयः - हातात शूळ व पटटे घेतलेले - ते सर्वे जातमन्यवः - ते सर्व दैत्य क्रुद्ध होऊन - बलेः अनिच्छतः - बलिराजाची इच्छा नसतानाही - वामनं हन्तुं प्राद्रवन् - वामनाला मारण्याकरिता धावले. ॥१४॥ नृप - हे राजा - विष्णोः अनुचराः - विष्णूचे सेवक - तान् दितिजानीकपान् - ते दैत्य सैन्यांचे अधिपति - अभिद्रवतः दृष्ट्वा - आपल्याकडे धावत येत आहेत असे पाहून - प्रहस्य उदायुधाः - हास्य करून व हातात आयुधे घेऊन - प्रत्यषेधन् - त्यांचा प्रतिबंध करिते झाले. ॥१५॥ नन्दः सुनंदः - नंद, सुनंद, - अथ जयः विजयः - त्याचप्रमाणे जय, विजय, - प्रबलः बलः - प्रबल, बल, - कमुदः कुमुदाक्षः च - कुमुद, कुमुदाक्ष आणि - विष्वक्सेनः पतत्त्रिराट् - विष्वक्सेन व पक्षिराज गरुड - जयन्तः च श्रुतदेवः - जयंत आणि श्रुतदेव, - पुष्पदन्तः अथ सात्वतः - पुष्पदंत त्याचप्रमाणे सात्वत - सर्वे ते नागायुतप्राणाः - ते सगळे दहा हजार हत्तींचे बळ असणारे विष्णुसेवक - आसुरीं चमूं जघ्नुः - दैत्यसेनेला मारिते झाले. ॥१६॥ पुरुषानुचरैः - विष्णुसेवक - स्वकान् हन्यमानान् दृष्ट्वा - आपल्या सैन्यांचा नाश करीत आहे असे पाहून - काव्यशापम् अनुस्मरन् बलिः - शुक्राचार्याच्या शापाचे स्मरण करणारा बलिराजा - संरब्धान् (तान्) वारयामास - खवळलेल्या त्या दैत्याचे निवारण करिता झाला. ॥१७॥ हे विप्रचित्ते हे राहो हे नेमे - हे विप्रचित्ते, हे राहो, हे नेमे - (मम) वचः श्रूयताम् - माझे भाषण ऐका - मा युद्‌ध्यत - युद्ध करू नका - निवर्तध्वं - परत फिरा - अयं कालः - हा काळ - नः अर्थकृत् न - आम्हाला अर्थप्राप्ती करून देणारा नाही. ॥१८॥ दैत्याः - दैत्य हो - यः सर्वभूतानां - जो काळ सर्व प्राण्यांना - सुखदुःखोपपत्तये प्रभुः - सुखे व दुःखे मिळवून देण्यास समर्थ आहे - तम् अतिवर्तितुं - त्या काळाला उल्लंघिण्यास - पुमान् ईश्वरः न (अस्ति) - पुरुष समर्थ नाही. ॥१९॥ प्राक् - पूर्वी - यः नः भवाय (च) - जो आमच्या उत्कर्षाकरिता आणि - दिवौकसां अभवाय आसीत् - देवांच्या नाशाकरिता होता - सः एव भगवान् - तोच भगवान काळ - अद्य तद्विपर्ययं वर्तते - आज त्याच्या उलट स्थितीला प्राप्त झाला आहे. ॥२०॥ जनः - लोक - बलेन सचिवैः बुद्‌ध्या - सैन्याने, प्रधानांच्या सहाय्याने व बुद्धीने - दुर्गैः मन्त्रौषधादिभिः - किल्ले, मंत्र, औषधी इत्यादिकांनी - सामादिभिः उपायैः च - व साम, दाम, भेद व दंड ह्या उपायांनी - कालं न वै अत्येति - कालाला खरोखर उल्लंघित नाही. ॥२१॥ दैवेन ऋद्धैः - दैवाने समृद्ध अशा - भवद्‌भिः - आपणाकडून - एते हरेः - हे विष्णुदूत - अनुचराः बहुशः हि निर्जिताः - पुष्कळप्रकारे जिंकले गेले होते - ते एव अद्य युधि - तेच आज युद्धात - नः जित्वा नदन्ति - आम्हाला जिंकून गर्जना करीत आहेत. ॥२२॥ यदि - जर - दैवं प्रसीदति - दैव प्रसन्न होईल - वयं एतान् विजेष्यामः - आम्ही यांना जिंकू - तस्मात् (अनुकूलं) कालं प्रतीक्षध्वं - ह्याकरिता अनुकूल काळाची वाट पाहा - यः नः - जो काळ आम्हाला - अर्थत्वाय कल्पते - अर्थ मिळवून देण्यास समर्थ होईल. ॥२३॥ राजन् - हे राजा - विष्णुपार्षदताडिताः - विष्णूच्या सेवकगणांनी ताडिलेले - दैत्यदानवयूथपाः - दैत्यांचे व दानवांचे सेनापति - पत्युः निगदितं श्रुत्वा - बलिराजाचे भाषण ऐकून - रसां विविशुः - पाताळात शिरले. ॥२४॥ अथ क्रतौ - नंतर त्या यज्ञामध्ये - सौत्ये अहनि - सोमरस काढण्याच्या दिवशी - तार्क्ष्यसुतः विराट् - तार्क्ष्यपुत्र पक्षांचा राजा गरुड - प्रभुचिकीर्षितं ज्ञात्वा - श्रीविष्णूच्या मनात काय करावयाचे आहे ते जाणून - वारुणैः पाशैः बलिं बबन्ध - वरुणपाशाने बलिराजाला बांधता झाला. ॥२५॥ प्रभविष्णुना विष्णुना - महा प्रभावशाली विष्णुने - असुरपतौ गृह्यमाणे - दैत्यपति बलिराजा बांधून टाकीला असता - रोदस्योः सर्वतः दिशं - स्वर्ग व भूमि ह्याठिकाणी दाही दिशांकडे - महान् हाहाकारः आसित् - मोठा हाहाकार झाला. ॥२६॥ नृप - हे राजा - भगवान् वामनः - सर्वगुणसंपन्न वामन - वारुणैः पाशैः बद्धं - वरुणपाशांनी बांधलेल्या - नष्टश्रियं - ऐश्वर्यापासून भ्रष्ट झालेल्या, - स्थिरप्रज्ञं - स्थिरबुद्धि - उदारयशसं तं - व मोठया कीर्तिमान त्या बलिराजाला - आह - म्हणाला. ॥२७॥ असुर - हे दैत्य - त्वया मह्यं - तुझ्याकडून मला - भूमेः त्रीणि पदानि दत्तानि - तीन पावले भूमि दिली गेली - द्वाभ्यां सर्वा मही क्रान्ता - दोन पावलांनी सर्व भूमि व्यापून गेली - तृतीयं उपकल्पय - तिसर्‍या पावलाची सिद्धता कर. ॥२८॥ असौ (सूर्यः) गोभिः - हा सूर्य आपल्या किरणांनी - यावत् तपति - जेथपर्यंत प्रकाशतो - इंदुः उडुभिः सह यावत् (प्रकाशते) - चंद्र नक्षत्रांसह जेथपर्यंत प्रकाशतो - पर्जन्यः यावत् वर्षति - जेथपर्यंत पाऊस पडतो - तावती इयं तव भूः (अस्ति) - तेथपर्यंतही ही सर्व भूमि तुझी आहे. ॥२९॥ स्वं (ऐश्वर्य) पश्यतः ते - तू स्वतःचे ऐश्वर्य पाहात असता - मया आत्मना एकेन पदा - माझ्या स्वतःकडून एका पावलाने - भूर्लोकः आक्रान्तः - भूलोक व्यापिला गेला - तनोः खं दिशः च - शरीराने आकाश आणि दिशा - स्वर्लोकः तु द्वितीयेन (आक्रान्तः) - स्वर्ग लोक तर दुसर्‍या पावलाने व्यापिला गेला. ॥३०॥ प्रतिश्रुतम् अदातुः ते - कबूल केलेले न देणार्‍या तुला - निरये वासः इष्यते - नरकात राहणेच योग्य आहे - तस्मात् च गुरुणा अनुमोदितः त्वं - आणि म्हणून गुरु शुक्राचार्याने अनुमोदन दिलेला तू निरयं विश - नरकात शिर. ॥३१॥ यः प्रतिश्रुतस्य - जो कबूल केलेले - अदानेन अर्थिनं विप्रलम्भते - न देऊन याचकाला फसवितो - तस्य मनोरथः वृथा (भवति) - त्याची इच्छा व्यर्थ होते - स्वर्गः दूरे (तिष्ठति) - स्वर्ग त्याला फार लांब असतो - (सः) अधः पतति - तो अधोगतीला जातो. ॥३२॥ आढयमानिना त्वया च - आणि आपण मोठे आहो असा अभिमान बाळगणार्‍या तुझ्याकडून - ददामि इति अहं विप्रलब्धः - देतो अशी प्रतिज्ञा करून मी फसविला गेलो - तद्‌व्यलीकफलं निरयं - त्या खोटया बोलण्याचे फळ असा नरक - कतिचित् समाः भुङ्‌क्ष्व - कित्येक वर्षे भोग. ॥३३॥ अष्टमः स्कन्धः - अध्याय एकविसावा समाप्त |