|
|
|
श्रीमद् भागवत महापुराण
स्कंध ८ वा - अध्याय ३ रा - अन्वयार्थ
गजेंद्राकडून भगवंतांची स्तुति आणि त्याचे संकटातून मुक्त होणे - एवं - याप्रमाणे - बुद्‌ध्या - स्वतःच्या बुद्धीने - व्यवसितः - निश्चय केलेला - मनः - अंतःकरण - हृदि - हृदयामध्ये - समाधाय - स्थिर करून - प्राग्जन्मनि - पूर्वजन्मी - अनुशिक्षितं - शिकलेल्या - परमं - श्रेष्ठ - जाप्यं - स्तोत्राला - जजाप - जपता झाला. ॥१॥ यतः - ज्याच्यापासून - एतत् - हे - चिदात्मकं (भवती) - चैतन्यादि प्राप्त होते - तस्मै - त्या - ओम् - प्रणवरूपी - भगवते - सर्वगुणसंपन्न - पुरुषाय - सर्वांच्या शरीरात आत्मरूपाने राहणार्‍या - आदिबीजाय - सृष्टीचे आद्यबीज अशा - परेशाय - परमेश्वराला - नमः - नमस्कार - अभिधीमही - करितो.॥२॥ यस्मिन् - ज्याठिकाणी - इदं (स्थितं) - हे विश्व राहिले आहे - च - आणि - यतः - ज्यापासून - इदं (जातम्) - हे विश्व उत्पन्न झाले - येन - ज्याच्यामुळे - इदं (प्रतीयते) - हे विश्व दृग्गोचर होते - अस्मात् - ह्या कारणाहून - च - आणि - परस्मात् - कार्याहून - परः - पलीकडे असणार्‍या - तं - त्या - स्वयंभुवं - स्वतःसिद्ध परमेश्वराला - प्रपद्ये - शरण जातो. ॥३॥ स्वात्मनि - स्वस्वरूपामध्ये - इदं - हे जग - निजमायया - स्वतःच्या मायेने - अर्पितं - आरोपिलेले - तत् - ते जग - क्वचित् - काही ठिकाणी - विभातं - भासलेले - च - आणि - क्व - कोठे कोठे - तिरोहितं - आच्छादिलेले - तत् - त्या - उभयं - दिसणार्‍या व न दिसणार्‍या अशा दोन्ही प्रकारच्या जगाला - यः - जो - अविद्धदृक् - दृष्टिलोप न झालेला असा - साक्षी - साक्षीरूपाने - ईक्षते - पाहतो - सः - तो - परात् - पराहून - परः - पलीकडे असणारा - आत्ममूलः - स्वयंप्रकाश ईश्वर - मां - माझे - अवतु - रक्षण करो. ॥४॥ कृत्स्त्रशः - सर्वप्रकाराने - लोकेषु - लोक - पालेषु - लोकपाल - च - आणि - सर्व हेतुषु - सर्व कारणे - कालेन - कालगतीने - पञ्चत्वं - मृत्यूप्रत - इतेषु - प्राप्त झाला असता - तदा - त्या वेळी - गहनं - निबिड - गभीरं - अपरंपार - तमः - अंधार - आसीत् - होता - तस्य - त्या अंधाराच्या - पारे - पलीकडे - यः - जो - विभुः - व्यापक ईश्वर - अभिविराजते - शोभतो. ॥५॥ यथा - ज्याप्रमाणे - आकृतिभिः - आकारांनी - विचेष्टतः - चेष्टा करणार्‍या - नरस्य - पुरुषाच्या - देवाः - देव - ऋषयः - ऋषी - यस्य - ज्याच्या - पदं - स्वरूपाला - न विदु - जाणत नाहीत - पुनः - पुनः तर - कः - कोणता - जन्तुः - प्राणी - गन्तुं - मिळविण्यास - वा - अथवा - ईरितुं - स्तविण्यास - अर्हति - योग्य होतो - दुरत्ययानुक्रमणः - ज्याचे चरित्र वर्णन करणे फारच कठीण आहे असा - सः - तो परमेश्वर - मां - माझे - अवतु - रक्षण करो.॥६॥ यस्य - ज्याच्या - सुमङगलं - अत्यंत मंगलकारक अशा - पदं - स्थानाला - दिदृक्षवः - पाहण्याची इच्छा करणारे - विमुक्तसंगाः - सर्वसंगपरित्याग केलेले - सुहृदः - प्रेमळ अंतःकरणाचे - सुसाधवः - अत्यंत सदाचारसंपन्न - मुनयः - ऋषी - भूतात्मभूताः - सर्व प्राण्यांच्या ठिकाणी आपलेपणा बाळगणारे असे - वने - अरण्यामध्ये - अव्रणं - न्यूनत्वरहित अशा - अलोकव्रतं - अलौकिक व्रताला - चरन्ति - आचरितात - सः - तो परमेश्वर - मे - माझी - गतिः - आधार॥७॥ यस्य - ज्याला - जन्म - जन्म - वा - किंवा - कर्म - कर्म - न विद्यते - असत नाही - च - आणि - नामरूपे - नाव व रूप - वा - अथवा - गुणदोषः एव - गुण आणि दोषही - न - नाही - तथापि - तरीसुद्धा - यः - जो - लोकाप्ययसंभवाय - लोकांचा नाश व उत्पत्ति करण्याकरिता - स्वमायया - आपल्या मायेने - तानि - ती - अनुकालं - त्या त्या काळाला अनुसरून - ऋच्छति - स्वीकारतो. ॥८॥ तस्मै - त्या - अनन्तशक्तये - अलोट शक्तीच्या - ब्रह्मणे - ब्रह्मस्वरूपी - परेशाय - परमेश्वराला - नमः - नमस्कार असो - अरूपाय - निराकार अशा - ऊरुरूपाय - अनेक रूपे धारण करणार्‍या - आश्चर्यकर्मणे - ज्याची कर्मे आश्चर्य जनक आहेत अशा - नमः - नमस्कार असो. ॥९॥ साक्षिणे - साक्षिरूपाने राहणार्‍या - आत्मप्रदीपाय - स्वयंप्रकाशी - गिरां - वाणीच्या - मनसः - मनाच्या - चेतसां - चित्तवृत्तीच्या - अपि - सुद्धा - विदूराय - अगदी पलीकडे असणार्‍या - परमात्मने - परमेश्वराला - नमोनमः - वारंवार नमस्कार असो. ॥१०॥ विपश्चिता - ज्ञानी पुरुषाकडून - नैष्कर्म्येण - फलेच्छारहित कर्माच्या योगे - सत्त्वेन - सत्त्वगुणाच्यायोगे - प्रति लभ्याय - मिळविल्या जाणार्‍या - कैवल्यनाथाय - मोक्षाधिपति अशा - निर्वाणसुखसंविदे - मोक्षसुखाचा अनुभव घेणार्‍या - नमः - नमस्कार असो. ॥११॥ शान्ताय - शान्तस्वरूपी - घोराय - उग्रस्वरूपी - मूढाय - मूढस्वरूपी - गुणधर्मिणे - गुणांच्या धर्माप्रमाणे वागणार्‍या - निर्विशेषाय - न्यूनाधिकभावरहित बुद्धीने चालणार्‍या - साम्याय - साम्यावस्थेत असणार्‍या - च - आणि - ज्ञानघनाय - ज्ञानपूर्ण अशा - नमोनमः - वारंवार नमस्कार असो.॥१२॥ सर्वाध्यक्षाय - सर्वत्र अध्यक्षत्वाने पाहणार्‍या - साक्षिणे - साक्षिभूत अशा - क्षेत्रज्ञाय - शरीरात आत्मरूपाने राहणार्‍या - पुरुषाय - पुरुषस्वरूपी - आत्ममूलाय - आत्मा हेच ज्याचे मूळचे स्वरूप आहे अशा - मूलप्रकृतये - सर्वांचे मूळस्वरूप अशा - तुभ्यं - तुला - नमोनमः - वारंवार नमस्कार असो. ॥१३॥ सर्वेंद्रियगुणद्रष्ट्रे - सर्व इंद्रियांच्या गुणांना पाहणार्‍या - सर्वप्रत्ययहेतवे - सर्व वस्तूंचे ज्ञान होण्यास कारणीभूत अशा - सदाभासाय - विषयांच्या ठिकाणी खरा वाटणारा आहे आभास ज्याचा अशा - असता छायया उक्ताय - मिथ्याभूत प्रतिबिंबाने बोलून दाखविलेल्या - ते - तुला - नमः - नमस्कार असो. ॥१४॥ अखिलकारणाय - सर्व पदार्थांच्या उत्पत्तीला कारण अशा - निष्कारणाय - ज्याच्या उत्पत्तीला कोणतेही कारण नाही अशा - अद्भुतकारणाय - आश्चर्योत्पत्तीला कारणीभूत अशा - ते - तुला - नमोनमः - वारंवार नमस्कार असो. - सर्वांगमाम्नाय महार्णवाय - संपूर्ण वेदशास्त्रांचा मोठा समुद्रच अशा - परायणाय - साधूंना आश्रय देणारा अशा - अपवर्गाय - मोक्षरूपी ईश्वराला - नमः - नमस्कार असो. ॥१५॥ गुणारणिच्छन्नचिदूष्मपाय - गुणरूपी अरणीने आच्छादिलेला अग्निच अशा - तत्क्षोभविस्फूर्जितमानसाय - त्या गुणांचा क्षोभ झाल्यामुळे ज्याच्या अंतःकरणाचे तेज सर्वत्र फाकू लागते अशा - नैष्कर्म्यभावेन - फलेच्छारहित कर्मे करण्याची भावना ठेविल्यामुळे - विवर्जितागमस्वयंप्रकाशाय - वैदिक मार्ग झुगारणार्‍यांच्या अंतःकरणात स्वतः ज्ञानप्रकाश देणार्‍या - नमस्करोमि - मी नमस्कार करितो.॥१६॥ मुक्ताय - मुक्त झालेल्या - भूरिकरुणाय - अत्यंत दयाळू अशा - मादृक्प्रपन्नपशुपाशविमोक्षणाय - माझ्यासारख्या शरण आलेल्या पशूंची, पाशांतून मुक्तता करणार्‍या - आलयाय - आळसरहित - नमः - नमस्कार असो - स्वांशेन - आपल्या अंशाने - सर्वतनुभृन्मनसि - सर्व प्राण्यांच्या अंतःकरणात - प्रतीतप्रत्यग्दृशे - प्रसिद्ध ज्ञानप्रकाश दाखविणार्‍या - बृहते - विशाल अशा - भगवते - षड्‌गुणैश्वर्यसंपन्न अशा - ते - तुला - नमः - नमस्कार असो.॥१७॥ आत्मात्मजाप्तगृहवित्तजनेषु - शरीर, पुत्र, संबंधी, घर, द्रव्य व इतर लोक ह्यांचे ठिकाणी - सक्तैः - आसक्ती ठेवणार्‍यांना - दुष्प्रापणाय - मिळण्यास कठीण अशा - गुणसंगविवर्जिताय - त्रिगुणांची संगति सोडणार्‍या - मुक्तात्मभिः - मोक्ष मिळविलेल्या प्राण्यांनी - स्वहृदये - आपल्या हृदयामध्ये - परिभाविताय - चिंतिलेल्या - ज्ञानात्मने - ज्ञानरूपी - भगवते ईश्वराय - भगवान परमेश्वराला - नमः - नमस्कार असो. ॥१८॥ धर्मकामार्थविमुक्तिकामाः - धर्म, काम, अर्थ व मोक्ष यांची इच्छा करणारे पुरुष - यं - ज्या ईश्वराची - भजन्तः - सेवा करून - इष्टां - इच्छित - गतिं - गति - आप्नुवन्ति - मिळवितात - किंतु - एवढेच नव्हे तर - आशिषः - इतर भोग्य पदार्थ - अव्ययं देहम् अपि - अविनाशी देहसुद्धा - राति - देतो - अदभ्रदयः - अत्यंत दयाळु असा - मे - माझी - विमोक्षणं - सुटका - करोतु - करो. ॥१९॥ यस्य एकान्तिनः - ज्या ईश्वराची अत्यंत भक्ती करणारे - कंचन अर्थं - कोणत्याही अर्थाला - न वाञ्‌छन्ति - इच्छित नाहीत - (तथा) वै - त्याचप्रमाणे - ये - जे - भगवत्प्रपन्नाः - भगवंताला शरण गेलेले - अत्यद्भुतं - अत्यंत आश्चर्यजनक - सुमंगलं - अत्यंत कल्याणकारक - तच्चरितं - त्या भगवंताच्या चरित्राला - गायन्तः - गाणारे - आनन्दसमुद्रमग्नाः (भवन्ति) - आनंदसागरात गढून जातात. ॥२०॥ अक्षरं - अविनाशी - ब्रह्म - सर्वाहून मोठा अशा - परं - सर्वांच्या पलीकडील - परेशं - श्रेष्ठ ईश्वर अशा - अव्यक्तं - कोणाच्याही दृष्टीला गोचर न होणार्‍या - आध्यात्मिकयोगगम्यं - अध्यात्मज्ञानाच्या योगानेच जाणता येणार्‍या - सूक्ष्मं इव - जणू काय लहानाहून लहान अशा - अतीन्द्रियं - इंद्रियांना न कळणार्‍या - अतिदूरं - अत्यंत दूर असणार्‍या - अनन्तं - अनंत अशा - आद्यं - सर्वांच्या अगोदर अस्तित्वात असणार्‍या - परिपूर्णं - सर्व गुणांनी पूर्ण अशा - तं - त्या ईश्वराला - ईडे - मी स्तवितो.॥२१॥ यस्य - ज्या ईश्वराच्या - फल्ग्व्या कलया - अति सूक्ष्म अंशाने - ब्रह्मादयः - ब्रह्मादिक - देवाः - देव - वेदाः - वेद - च - आणि - चराचराः - स्थावरजंगमात्मक - लोकाः - लोक - नामरूपविभेदेन - नावे व स्वरूपे ह्यांच्या भेदाने - कृताः - निर्माण केले आहेत. ॥२२॥ यथा - ज्याप्रमाणे - स्वरोचिषः अग्नेः - स्वतःसिद्ध प्रकाशमान अशा अग्नीपासून - अर्चिषः - ज्वाळा - च - आणि - सवितुः - सूर्यापासून - गभस्तयः - किरण - असकृत् - वारंवार - निर्यान्ति - बाहेर पडतात - संयान्ति - त्यात लीन होतात - तथा - त्याप्रमाणे - यतः - ज्या परमेश्वरापासून - बुद्धि - बुद्धि - मनः - अंतःकरण - खानि - इंद्रिये - शरीरसर्गाः - देहोत्पत्ति - अयं - हा - गुणसंप्रवाहः - गुणांचा प्रवाह - संयाति निर्याति च - बाहेर पडतो व आत लीन होतो. ॥२३॥ सः - तो परमेश्वर - वै - खरोखर - देवासुरमर्त्यतिर्यक् - देव, दैत्य, मनुष्य व पशुपक्षी - न - नव्हे - स्त्री - स्त्री - न - नव्हे - षण्ढः - नपुंसक - न - नव्हे - पुमान् - पुरुष - न - नव्हे - जन्तुः - प्राणी - न - नव्हे - अयं - हा - गुणः - गुण - न - नव्हे - कर्म - कर्म - न - नव्हे - सत् - चांगले - च - आणि - असत् - वाईट - न - नव्हे - निषेधशेषः - निषेध केल्यावर उरणारा - अशेषः - जेथे काहीएक शेष राहात नाही असा ईश्वर - जयतात् - जय पावो.॥२४॥ अन्तः - आत - च - आणि - बहिः - बाहेर - आवृतया - वेष्टिलेल्या - अमुया - ह्या - इभयोन्या - गजयोनीशी - (मे) किम् - मला काय कर्तव्य आहे - अहं - मी - इह - या गजयोनीत - न जिजीविषे - जगण्याची इच्छा करीत नाही - यस्य - ज्याचा - कालेन - कालगतीने - न विप्लवः - नाश होत नाही - तस्य - त्या - आत्मलोकावरणस्य - आत्मप्रकाशाला आच्छादणार्‍या अज्ञानापासून - मोक्षं - सुटका - इच्छामि - इच्छितो.॥२५॥ सः - तो - अहं - मी - विश्वसृजं - जगाची उत्पत्ति करणार्‍या - विश्वं - विश्वस्वरूपी - अविश्वं - जगाहून निराळ्या - विश्ववेदसं - जगाला ओळखणार्‍या - विश्वात्मानं - जगात आत्मस्वरूपाने वावरणार्‍या - अजं - जन्मरहित - ब्रह्म - ब्रह्मात्मक - परं पदं - श्रेष्ठ आश्रयस्थान अशा परमेश्वराला - प्रणतः - नम्र झालेला - अस्मि - आहे.॥२६॥ योगरन्धितकर्माणः - योगाने दग्ध झाली आहेत कर्मे ज्यांची असे - योगिनः - योगी - योगविभाविते हृदि - योगाने शुद्ध झालेल्या हृदयामध्ये - यं - ज्याला - प्रपश्यन्ति - पाहतात - तं - त्या - योगेशं - योगाधिपति परमेश्वराला - अहं - मी - नतः - शरण आलेला - अस्मि - आहे. ॥२७॥ असह्यवेगशक्तित्रयाय - ज्याच्या तीनही शक्तींचा वेग असह्य आहे अशा - अखिलधीगुणाय - सर्व इंद्रियांच्या ठिकाणी विषयस्वरूपाने असणार्‍या - कदिन्द्रियाणां - दुष्ट इंद्रिये असणार्‍या दुर्जनांना - अनवाप्यवर्त्मने - ज्याचा मार्ग सापडत नाही अशा - प्रपन्नपालाय - शरणागतांचे रक्षण करणार्‍या - दुरन्तशक्तये - ज्याच्या शक्तींचा पार लागणे कठीण आहे अशा - तुभ्यं - तुला - नमोनमः - वारंवार नमस्कार असो.॥२८॥ अयं - हा - यच्छक्त्या - ज्या ईश्वराची मायाशक्ती अशा - स्वं - स्वतःच्या - आत्मानं - आत्म्याला - न वेद - जाणत नाही - अहं - मी - तं - त्या - दुरत्यमाहात्म्यं - ज्याचे माहात्म्य समजणे कठीण आहे अशा - भगवंतं - परमेश्वराला - इतःअस्मि - शरण गेलो आहे. ॥२९॥ विविधलिंगभिदाभिमानाः - अनेक मूर्तिभेदांचा अभिमान धरणारे - एते - हे - ब्रह्मादयः - ब्रह्मदेव आदिकरून - एवं - याप्रमाणे - उपवर्णितनिर्विशेषं - वर्णिले आहे भेदरहित स्वरूप ज्याने अशा - गजेन्द्रं - गजेंद्राजवळ - यदा - जेव्हा - न उपससृपुः - प्राप्त झाले नाहीत - निखिलात्मकत्वात् - सर्वांचा आत्माच असल्यामुळे - अखिलामरमयः - सर्वदेवस्वरूपी - हरिः - श्रीविष्णु - तत्र - तेथे - आविरासीत् - प्रगट झाला.॥३०॥ जगन्निवासः - श्रीविष्णु - चक्रायुधः - हातात सुदर्शन चक्र घेऊन आलेला - तद्वत् - तशा रीतीने - आर्तं - पीडिलेल्या - तं - त्या गजेंद्राला - उपलभ्य - जाणून - स्तोत्रं - स्तुतीला - निशम्य - श्रवण करून - संस्तुवद्भिः - स्तुति करणार्‍या - दितिजैः सह - देवांसह - छंदोमयेन गरुडेन - वेदमय गरुडाने - समुह्यमानः - वाहून आणिला जाणारा असा - यतः - जेथे - गजेन्द्रः (आसीत्) - गजेंद्र होता - आशु - सत्वर - अभ्यगमत् - प्राप्त झाला.॥३१॥ अंतःसरसि - सरोवरामध्ये - उरुबलेन (नक्रेण) - बलाढय अशा नक्राने - गृहीतः - धरलेला - आर्तः - पीडिलेला - सः - तो गजेंद्र - खे - आकाशात - गरुत्मति (आसीनं) - गरुडावर बसलेल्या - उपात्तचक्रं - सुदर्शन चक्र धारण केलेल्या - हरिं - श्रीविष्णुला - दृष्ट्‌वा - पाहून - साम्बुजकरं - कमळयुक्त सोंडेला - उत्क्षिप्य - वर उचलून - कृच्छ्रात् - मोठया कष्टाने - नारायण - हे नारायणा - अखिलगुरो - हे जगद्‌गुरो - भगवन् - हे भगवंता - ते - तुला - नमः - नमस्कार असो. - (इति) गिरं - अशी वाणी - आह - उच्चारिता झाला.॥३२॥ अजः - जन्मरहित श्रीविष्णु - तं - त्या गजेंद्राला - पीडितं - पीडिलेला - वीक्ष्य - पाहून - सहसा - त्वरेने - अवतीर्य - खाली उतरून - कृपया - दयेने - सग्राहं - नक्रासह - सरसः - सरोवरातून - आशु - लवकर - उज्जहार - वर काढिता झाला - हरिः - श्रीविष्णु - उस्रियाणां संपश्यतां - देव पाहत असताना - अरिणा - सुदर्शनचक्राने - विपाटितमुखात् - ज्याचे तोंड चिरून टाकिले आहे अशा - ग्राहात् - नक्रापासून - गजेंद्रं - गजेंद्राला - अमूमुचत् - सोडविता झाला.॥३३॥ अष्टमः स्कन्धः - अध्याय तिसरा समाप्त |