|
|
|
श्रीमद् भागवत महापुराण
स्कंध ८ वा - अध्याय १ ला - अन्वयार्थ
मन्वन्तरांचे वर्णन - गुरो - अहो आचार्य - इह - येथपर्यंत - अयं - हा - स्वायंभुवस्य - स्वायंभुवमनूचा - वंशः - वंश - विस्तरात् - विस्तृतरीतीने - यत्र - ज्या वंशामध्ये - विश्वसृजां सर्गः (वर्णितः) - प्रजापतींची सृष्टी सांगितली आहे. - अन्यान् मनून् - दुसर्‍या मनूंचा वृत्तांत - नः - आम्हाला - वदस्व - सांगा. ॥१॥ ब्रह्मन् - हे ब्रह्मनिष्ठ मुने - कवयः - विद्वान लोक - यत्र यत्र - ज्या ज्या ठिकाणी - महीयसः - फार मोठया अशा - हरेः - भगवंताचा - जन्म - जन्म - च - आणि - कर्माणि - कर्मे - गृणन्ति - वर्णितात - तानि - ती कर्मे - शृण्वतां - श्रवण करणार्‍या - नः - आम्हांला - वद - सांग. ॥२॥ ब्रह्मन् - हे ब्रह्मज्ञ मुने - विश्वभावनः - जगाचा चालक - भगवान् - परमेश्वर - यस्मिन् - ज्या - अतीते - गेलेल्या - अन्तरे - मन्वन्तरामध्ये - यत् - जे - कृतवान् - करिता झाला - हि - त्याचप्रमाणे - अनागते (अन्तरे) - येणार्‍या मन्वन्तरामध्ये - कर्ता - करील - वा - किंवा - अद्य - आज - कुरुते - करीत आहे. ॥३॥ अस्मिन् कल्पे - ह्या कल्पामध्ये - स्वायंभुवादयः षट् मनवः - स्वायंभुवादि सहा मनु - व्यतीताः - होऊन गेले - यत्र - ज्यांमधील - आद्यः - पहिला मनु - देवादीनां संभवः च - आणि देवादिकांची उत्पत्ति - ते - तुला - कथितः - सांगितली आहे. ॥४॥ भगवान् - परमेश्वर - तस्य - त्या - मनोः - स्वायंभूवमनूच्या - आकूत्यां - आकूतिनामक - च - आणि - देवहूत्यां - देवहूतिनामक - दुहित्रोः - कन्यांच्या ठिकाणी - वै - खरोखर - धर्मज्ञानोपदेशार्थं - धर्मज्ञानाचा उपदेश करण्याकरिता - पुत्रतां - पुत्रपणाप्रत - गतः - प्राप्त झाला. ॥५॥ कुरूद्वह - हे कुरूश्रेष्ठा - पुरा - पूर्वी - भगवतः कपिलस्य - भगवान कपिल महामुनीचे - कृतं अनुवर्णितं - कृत्य वर्णन केले - भगवान् यज्ञः - भगवान यज्ञ - यत् चकार - जे करिता झाला - तत् आख्यास्ये - ते मी सांगतो. ॥६॥ कामभोगेषु - विषयसेवनाविषयी - विरक्तः - वैराग्य प्राप्त झालेला - प्रभुः - समर्थ - शतरूपापतिः - शतरूपेचा पति स्वायंभुव मनु - राज्यं विसृज्य - राज्य सोडून - सभार्यः - पत्नीसह - तपसे - तपश्चर्येकरिता - वनं आविशत् - अरण्यात जाता झाला. ॥७॥ भारत - हे भरतकुलोत्पन्ना - सुनंदायां - सुनंदा नदीच्या काठी - वर्षशतं - शंभर वर्षे - एकेन पदा - एका पायाने - भुवं स्पृशन् - पृथ्वीला स्पर्श करून - घोरं तपः - भयंकर तप - तप्यमानः - करणारा - इदं - हे - अन्वाह - म्हणाला. ॥८॥ येन - ज्यामुळे - विश्वं - विश्व - चेतयते - चैतन्ययुक्त होते - विश्वं - विश्व - यं - ज्याला - न चेतयते - चेतना देऊ शकत नाही - अस्मिन् शयाने - हे विश्व लीन झाले असता - यः - जो - जागर्ति - जागा राहतो - तं - त्याला - अयं - हा लोक - न वेद - जाणत नाही - सः - तो - वेद - जाणतो. ॥९॥ जगत्यां - जगामध्ये - यत् किंचित् - जे काही - जगत् - गतियुक्त - इदं विश्वं - हे सर्व - आत्मावास्यं - परमात्म्याचेच राहण्याचे स्थान आहे - तेन - त्या परमात्म्याने - त्यक्तेन - दिलेल्या पदार्थाने - भुञ्जीथाः - आपली उपजीविका करा - कस्यस्वित् - कोणाच्याही - धनं मा गृधः - धनाचा अभिलाष करू नका. ॥१०॥ पश्यन्तं यं - पहाणार्‍या ज्याला - न पश्यति - पाहात नाही - यस्य चक्षुः - ज्याचे नेत्र - न रिष्यति - नाश पावत नाहीत - तं - त्या - भूतनिलयं - प्राण्यांचे वसतिस्थान अशा - देवं - दैदिप्यमान - सुपर्णं - सुपर्णनामक ईश्वराला - उपधावत - भजा. ॥११॥ यस्य - ज्याला - आद्यन्तौ - आदि व अंत - च - आणि - मध्यं - मध्य - न - नाही - स्वः - स्वकीय - परः - परकीय - अंतरं - आत - बहिः - बाहेर - न - नाही - विश्वस्य अमूनि - जगाचे हे आद्यंतादि विकार - यस्मात् - ज्याच्यापासून - च - आणि - विश्वं - सर्व जग - यत् - ज्या ईश्वराचे रूपच होय - तत् - तेच - ऋतं - सत्य - महत् (अस्ति) - मोठे परब्रह्म होय. ॥१२॥ सः - तो - अजः - जन्मरहित - सत्यः - सत्यस्वरूप - स्वयंज्योतिः - स्वयंप्रकाश - पुराणः - अतिप्राचीन - विश्वकायः - जग हेच ज्याचे शरीर आहे असा - पुरुहूतः - पुष्कळ नावे असणारा - ईशः - ईश्वर - अस्य - ह्या जगाचे - जन्मादि - उत्पत्ति आदिकरून - आत्मशक्त्या - स्वतःची शक्ति अशा - अजया - मायेने - धत्ते - चालवितो - तां (च) - आणि त्या मायेला - विद्यया - ज्ञानाने - उदस्य - दूर करून - निरीहः - निरिच्छ असा - आस्ते - राहतो. ॥१३॥ अथ - आता - अग्रे - प्रथम - ऋषयः - ऋषि - अकर्महेतवे - कर्मातून सुटून मोक्ष मिळण्यासाठी - कर्माणि - कर्मे - ईहन्ते - इच्छितात - हि - कारण - (कर्माणि) ईहमानः - कर्मे इच्छिणारा - पुरुषः - पुरुष - प्रायः - बहुतकरून - अनीहां - निष्क्रियत्वाला - प्रपद्यते - पावतो. ॥१४॥ आत्मलाभेन - आत्मप्राप्तीच्या योगे - पूर्णार्थः - कृतार्थ झालेला - भगवान् - षड्‌गुणैश्वर्यसंपन्न - ईशः - परमेश्वर - (कर्माणि) ईहते - कर्मे करण्याची इच्छा करितो - तत्र - त्या ठिकाणी - हि - खरोखर - न विषज्जते - आसक्त होत नाही - ये - जे - तम् - त्याला - अनु (सरन्ति) - अनुसरतात - न अवसीदन्ति - दुःख पावत नाहीत. ॥१५॥ निजवर्त्मसंस्थितं - आपल्या मार्गामध्ये उत्तम प्रकारे राहणार्‍या - ईहमानं - कर्मे करण्याची इच्छा करणार्‍या - बुधं - ज्ञानसंपन्न - निरहङ्‌कृतं - अहंकाररहित - पूर्णं - परिपूर्ण - निराशिषं - फलाची इच्छा न करणार्‍या - अनन्यचोदितं - दुसर्‍याने न प्रेरिलेल्या - अखिलधर्मभावनं - सर्व धर्म चालविणार्‍या - नृन् शिक्षयन्तं - मनुष्यांना शिकविणार्‍या - तं - त्या - प्रभुं - समर्थ ईश्वराला - प्रपद्ये - मी शरण जातो. ॥१६॥ इति - याप्रमाणे - मंत्रोपनिषदं - उपनिषन्मय मंत्राचा - व्याहरन्तं - जप करणार्‍या - समाहितं - समाधिस्थ अशा - दृष्ट्‌वा - पाहून - असुराः - असुर - यातुधानाः - राक्षस - क्षुधा - भुकेमुळे - जग्धुं - खाण्याकरिता - अभ्यद्रवन् - धावत आले. ॥१७॥ सर्वगतः - सर्वव्यापी - यज्ञः - यज्ञावतारी - हरिः - श्रीविष्णु - तथा - त्याप्रमाणे - अवसितान् - निश्चय केलेल्या - तान् - त्या असुरांना व राक्षसांना - वीक्ष्य - पाहून - हत्वा - त्यांना मारून - यामैः - यामनामक - देवैः - देवानी - परिवृतः - वेष्टिलेला असा - त्रिविष्टपं - स्वर्गाला - अशासत् - शासिता झाला. ॥१८॥ द्वितीयः - दुसरा - स्वारोचिषः - स्वारोचिष - मनुः - मनु - तु - तर - अग्नेः - अग्नीचा - सुतः - पुत्र - अभवत् - होता - च - आणि - तस्य - त्या स्वारोचिष मनूचे - द्युमत्सुषेणरोचिष्मत्प्रमुखाः - द्युमान्, सुषेण, रोचिष्मान् इत्यादि - आत्मजाः - पुत्र. ॥१९॥ तत्र - त्या स्वारोचिष मन्वन्तरामध्ये - इंद्रः - इंद्र - तु - तर - रोचनः - रोचन - आसीत् - होता - च - आणि - तुषितादयः - तुषित इत्यादि - देवाः - देव - ऊर्जस्तम्भादयः - ऊर्जस्तंभ आदिकरून - ब्रह्मवादिनः - ब्रह्मवेत्ते - सप्त - सात - ऋषयः - ऋषि. ॥२०॥ वेदशिरसः - वेदशिरा नावाच्या - ऋषेः तु - ऋषीची तर - तुषिता नाम - तुषिता नावाची - पत्नी - पत्नी - अभूत् - होती - ततः - त्या वेदशिरापासून - तस्यां - त्या तुषितेच्या ठिकाणी - विभुः - विभु - इति - अशा नावाने - अभिविश्रुतः - प्रसिद्ध - देवः - देव - जज्ञे - उत्पन्न झाला. ॥२१॥ अष्टाशीतिसहस्त्राणि - अठठयांशी हजार - धृतव्रताः - व्रताचरण करणारे - ये - जे - मुनयः - ऋषि - ब्रह्मचारिणः - बाल्यावस्थेपासून ब्रह्मचर्यव्रत पाळणारे - तस्य - त्याचे - व्रतं - व्रत - अन्वशिक्षन् - शिकले. ॥२२॥ नृप - हे परीक्षित राजा - उत्तमः नाम - उत्तम नावाचा - प्रियव्रतसुतः - प्रियव्रताचा मुलगा - तृतीयः - तिसरा - मनुः - मनु - तत्सुताः - त्याचे मुलगे - पवनः - पवन - सृंजयः - सृंजय - यज्ञहोत्राद्याः - यज्ञहोत्र आदि करून ॥२३॥ प्रमदादयः - प्रमद इत्यादि - वसिष्ठतनयाः - वसिष्ठाचे मुलगे - सप्त - सात - ऋषयः - ऋषि - सत्याः - सत्य - वेदश्रुताः - वेदश्रुत - भद्राः - भद्र - देवाः - देव - सत्यजित् - सत्यजित - तु - तर - इंद्रः - इंद्र. ॥२४॥ भगवान् - षड्‌गुणैश्वर्यसंपन्न - पुरुषोत्तमः - श्रीविष्णु - धर्मस्य - धर्माच्या - सूनृतायां तु - सूनृतानामक पत्नीच्या ठिकाणी तर - सत्यव्रतैः सह - सत्यव्रतांसह - सत्यसेनः इति ख्यातः - सत्यसेन ह्या नावाने प्रसिद्ध असा - जातः - जन्मला. ॥२५॥ सः तु - तो तर - सत्यजित्सखः - सत्यजिताबरोबर मैत्री संपादिलेला असा - अनृतव्रतदुःशीलान् - मिथ्याचारी व स्वभावाने दुष्ट अशा - असतः - नीच - यक्षराक्षसान् - यक्ष व राक्षस यांना - भूतद्रुहः - प्राणिमात्रांना पीडा देणार्‍या - भूतगणान् - भूतगणांना - अवधीत् - मारिता झाला. ॥२६॥ च - आणि - नाम्ना - नावाने - तामसः - तामस - उत्तमभ्राता - उत्तमाचा भाऊ - चतुर्थः मनुः (आसीत्) - चवथा मनु होय - पृथुः - पृथु - ख्यातिः - ख्याति - नरः - नर - केतुः - केतु - इत्याद्याः - इत्यादि - दश - दहा - तत्सुताः (आसन्) - त्या तामस मनूचे पुत्र होत. ॥२७॥ तामसे अन्तरे - तामस मन्वन्तरामध्ये - सत्यकाः - सत्यक - हरयः - हरि - वीराः - वीर - देवाः - देव - त्रिशिखः - त्रिशिख - ईश्वरः - इंद्र - ज्योतिर्धामादयः - ज्योतिर्धाम आदिकरून - सप्त - सात - ऋषयः - ऋषि. ॥२८॥ नृप - हे परीक्षित राजा - वैधृतयः नाम - वैधृतिनामक - विधृतेः - विधृतीचे - तनयाः - पुत्र - देवाः - देव - यैः - त्यांनी - कालेन - कालगतीने - नष्टाः - नष्ट झालेले - वेदाः - वेद - स्वेन तेजसा - स्वतःच्या पराक्रमाने - विधृताः - धारण केले. ॥२९॥ तत्र अपि - त्या मन्वन्तरामध्येही - भगवान् - श्रीविष्णु - हरिमेधसः - हरिमेधाच्या - हरिण्यां - हरिणीनामक पत्नीच्या ठिकाणी - हरिः इति आह्लतः - हरि या नावाने प्रसिद्ध असा - जज्ञे - जन्मास आला - येन - ज्याने - गजेन्द्रः - गजेंद्र - ग्रहात् - नक्रापासून - मोचितः - मुक्त केला. ॥३०॥ बादरायणे - हे शुकाचार्या - वयं - आम्ही - हरिः - हरि - ग्राहग्रस्तं - नक्राने गिळलेल्या - गजपतिं - गजेंद्राला - यथा - ज्याप्रकारे - अमूमुचत् - मुक्त करिता झाला - एतत् - हे - ते - तुझ्याकडून - श्रोतुं - श्रवण करण्याला - इच्छामहे - इच्छित आहो. ॥३१॥ यत्रयत्र - ज्या ज्या कथांमध्ये - उत्तमश्लोकः - सर्वोत्कृष्ट कीर्ति मिळविलेला - भगवान् - षड्‌गुणैश्वर्यसंपन्न - हरिः - श्रीविष्णु - गीयते - गायिला जातो - तत्कथासु - त्या कथांच्या ठिकाणी - धन्यं - धन्यता देणारे - स्वस्त्ययनं - कल्याणाचे घरच असे - शुभं - चांगले - महत् - मोठे - पुण्यं (अस्ति) - पुण्यकारक फल असते. ॥३२॥ विप्राः - शौनकादिक ऋषिहो - प्रायोपविष्टेन - प्रायोपवेशन करण्याचा संकल्प करून बसलेल्या - परीक्षिता - परीक्षित राजाने - कथासु - कथांविषयी - एवं - याप्रमाणे - चोदितः - प्रेरिलेला - सः - तो - बादरायणिः तु - शुकाचार्य तर - मुदा - आनंदाने - पार्थिवं - परीक्षित राजाला - प्रतिनन्द्य - गौरवून - सदसि - सभेमध्ये - मुनीनां शृण्वतां - ऋषि ऐकत असता - उवाच स्म - म्हणाला. ॥३३॥ अष्टमः स्कन्धः - अध्याय पहिला समाप्त |