|
|
|
श्रीमद् भागवत महापुराण
स्कंध ३ रा - अध्याय ३१ वा - अन्वयार्थ
मनुष्ययोनी प्राप्त झालेल्या जीवाच्या गतीचे वर्णन - जन्तुः - प्राणी - देहोपपत्तये - शरीराच्या प्राप्तीकरिता - दैवनेत्रेण - परमेश्वर आहे प्रेरक ज्याचा अशा - कर्मणा - कर्माच्या योगाने - पुंसः - पुरुषाच्या - रेतःकणाश्रयः - वीर्याच्या कणांचा आश्रय करणारा असा - स्त्रियाः - स्त्रीच्या - उदरम् - उदरात - प्रविष्टः - प्रवेश केलेला असा - भवति - होतो ॥१॥ एकरात्रेण - एका रात्रीने - कललम् - वीर्य व रक्त यांनी मिश्रित असे - पञ्चरात्रेण - पाच रात्रींनी - बुद्‌बुदम् - बुडबुडा - दशाहेन - दहा दिवसांनी - तु - तर - कर्कन्धूः - बोरासारखा कठीण गोळा - ततःपरम् - त्याच्यापुढे - पेशी - मासाचा पिंडासारखा आकार - वा - किंवा - अण्डम् - अण्डे - भवति - होते ॥२॥ मासेन - एका महिन्याने - तु - तर - शिरः - मस्तक - व्दाभ्याम् - दोन महिन्यांनी - बाह्वंघ्रयाद्यङ्गविग्रहः - हात, पाय इत्यादि अवयवांचा विभाग - त्रिभिः - तीन महिन्यांनी - नखलोमास्थिचर्माणि - नखे, लव, हाडे व कातडी - च - आणि - लिङ्गच्छिद्रोद्धवः - लिङ्गाची व योनीच्छिद्राची उत्पत्ति - भवति - होते ॥३॥ चतुर्भिः - चार महिन्यांनी - सप्त - सात - धातवः - धातु - पञ्चभिः - पाच महिन्यांनी - क्षुत्तृडुद्भवः - भुकेची व तहानेची उत्पत्ति - षड्‌भिः - सहा महिन्यांनी - जरायुणा - गर्भवेष्टनाने - वीतः - वेष्टिलेला असा - दक्षिणे - उजव्या - कुक्षौ - कुशीमध्ये - भ्राम्यति - फिरतो ॥४॥ मातुः - मातेच्या - जग्धान्नपानाद्यैः - खाल्लेल्या अन्नपान इत्यादिकांच्या योगाने - एधद्धातुः - वाढत आहेत सप्त धातु ज्याच्या असा - सः - तो - जन्तुः - प्राणी - असंमते - संमत नसलेल्या अशा - जन्तुसंभवे - जन्तूंची आहे उत्पत्ति ज्यामध्ये अशा - विण्मूत्रयोः - विष्ठा व मूत्र यांच्या - गर्ते - खळग्यामध्ये - शेते - शयन करितो ॥५॥ तत्रत्यैः - तेथे असलेल्या अशा - क्षुधितैः - भुकेलेल्या अशा - कृमिभिः - कृमींनी - मुहुः - वारंवार - क्षतसर्वाङ्गः - टोचलेले आहेत सर्व अवयव ज्याचे असा - सौकुमार्यात् - कोमलपणामुळे - उरुक्लेशः - अतिशय आहेत क्लेश ज्याला असा - सः - तो प्राणी - प्रतिक्षणम् - प्रत्येकक्षणी - मूर्छाम् - मूर्च्छेला - प्राप्नोति - प्राप्त होतो ॥६॥ मातृभुक्तैः - मातेने भक्षण केलेल्या अशा - उल्बणैः - सहन करण्यास अशक्य अशा - कटुतीक्ष्णोष्णलवणरुक्षाम्लादिभिः - कडू, तिखट, उष्ण, खारट, रुक्ष, आंबट इत्यादि पदार्थांनी - उपस्पृष्टः - स्पर्श केलेला असा ॥७॥ उल्बेण - गर्भाशयाने - संवृतः - झाकलेला असा - च - आणि - बहिः - बाहेर - अन्त्रैः - आतड्यांनी - आवृतः - वेष्टिलेला असा - सः - तो प्राणी - भुग्नपृष्ठशिरोधरः - कमानदार आणि मस्तकाला धारण करणारा असा - कुक्षौ - कुशीत - शिरः - मस्तक - कृत्वा - करून - तस्मिन् - त्या ठिकाणी - आस्ते - असतो ॥८॥ पञ्जरे - पिंजर्‍यात - शकुन्तः - पक्षी - इव - जसा तसा - स्वाङ्गचेष्टायाम् - आपल्या अवयवांच्या हालचालीविषयी - अकल्पः - असमर्थ असा - तत्र - त्या ठिकाणी - दैवात् - पूर्वकर्मामुळे - लब्धस्मृति - उत्पन्न झाले आहे स्मरण ज्याला असा - जन्मशतोद्भवम् - शंभर जन्मात उत्पन्न झालेल्या अशा - कर्म - कर्माला - स्मरन् - स्मरणारा - दीर्घम् - लांब - अनुच्छवासम् - उच्छ्‌वास न होईल अशा रीतीने - स्थितः - असलेला असा - किं नाम - काय बरे - शर्म - सुख - लभते - मिळवितो ॥९॥ सप्तमात् - सातव्या - मासात् - महिन्यापासून - आरभ्य - आरम्भ करून - लब्धबोधः अपि - प्राप्त झाले आहे ज्ञान ज्याला असा असूनहि - सूतिवातैः - प्रसूतीच्या वायूंनी - वेपितः - कापविलेला असा - सोदरः - एका उदरात जन्म पाविलेल्या अशा - विष्ठाभूः इव - विष्ठेतील कृमीप्रमाणे - एकत्र - एका ठिकाणी - न आस्ते - असत नाही ॥१०॥ नाथमानः - पश्चाताप पावलेला - ऋषिः - देह व आत्मा यांच्या स्वरूपाला जाणणारा असा - भीतः - भ्यालेला असा - सप्तवध्रिः - सात आहेत बंधनभूत धातु ज्याला असा - सः - तो प्राणी - कृताञ्चलिः - जोडिलेले आहेत हात ज्याने असा - येन - ज्या परमेश्वराने - उदरे - उदरात - अर्पितः - घातला - तम् - त्या परमेश्वराची - विक्लवया - सद्‌गदित अशा - वाचा - वाणीच्या योगाने - स्तुवीत - स्तुति करितो ॥११॥ येन - ज्या परमेश्वराने - ईदृशी - अशा प्रकारची - असतः - दुष्ट अशी - मे - मला - अनुरूपा - योग्य अशी - गतिः - गर्भवासरूप स्थिती - अदर्शि - दाखविली - सः अहम् - तो मी - तस्य - त्या - उपसन्नम् - शरण आलेल्या अशा - जगत् - जगाचे - अवितुम् - रक्षण करण्याच्या - इच्छया - इच्छेने - आत्तनानातनोः - स्वीकारिलेली आहेत अनेक शरीरे ज्याने अशा परमेश्वराच्या - अकुतोभयम् - कोठूनही भय नाही ज्याला अशा - भुवि - पृथ्वीवर - चलच्चरणारविन्दम् - संचार करणार्‍या अशा चरणकमलाला - शरणं व्रजामि - शरण जातो ॥१२॥ यः - जो - तु - तर - अत्र - मातेच्या शरीरात - भूतेंद्रियाशयमयीम् - भूते, इन्द्रिये आणि अन्तःकरण हेच आहे स्वरूप जिचे अशा - मायाम् - मायेचा - अवलम्ब्य - आश्रय करून - कर्मभिः - कर्मांनी - आवृतात्मा - झाकलेले आहे स्वरूप ज्याचे असा - बद्धः इव - बांधलेल्याप्रमाणे - आस्ते - रहातो - सः अहम् - तो मी - अखण्डबोधम् - अखंड आहे ज्ञान ज्याचे अशा - विशुद्धम् - निर्मल अशा - आतप्यमानहृदये - सर्वतोपरि तापल्या जाणार्‍या अशा हृदयात - अवसितम् - निश्चित होणार्‍या अशा - अविकारम् - विकाररहित अशा - त्वाम् - तुला - नमामि - नमस्कार करितो ॥१३॥ यः - जी - पञ्चभूतरचिते - पंचमहाभूतांनी निर्मिलेल्या अशा - शरीरे - शरीरात - छन्नः - आच्छादिलेला असा - तेन - त्या शरीराने - रहितः - रहित असा - अस्ति - आहे - सः - तो - अयथेन्द्रियगुणार्थचिदात्मकः - मिथ्याभूत अशी इन्द्रिये, सत्वादिगुण, शब्दादि विषय व चिदाभास ह्यांच्या स्वरूपाचा - अहम् - मी - प्रकृतिपुरुषयोः - प्रकृति व पुरुष यांचा - परम् - नियन्ता अशा - ऋषिम् - सर्वज्ञ अशा - तेन - त्या शरीराने - अविकुण्ठमहिमानम् - लुप्त झाला नाही स्वरूपानंद ज्याचा अशा - तम् एनं पुमांसम् - त्या ह्या पुरुषाला - वन्दे - नमस्कार करितो ॥१४॥ यन्मायया - ज्याच्या मायेच्या योगाने - नष्टस्मृतिः - नष्ट झाली आहे स्मृति ज्याची असा - उरुगुणकर्मनिबन्धने - अनेक सत्त्वादिगुणनिमित्तक जी कर्मे ती आहेत अतिशय बन्धने ज्यामध्ये अशा - अस्मिन् - ह्या - सांसारिके पथि - संसारसंबंधी मार्गामध्ये - तदभिश्रमेण - त्या संसाराच्या क्लेशाच्या योगाने - चरन् - संचार करणारा असा - अयम् - हा - महदनुग्रहम् अन्तरेण - ईश्वराच्या अनुग्रहावाचून - पुनः - पुनः - कया युक्त्या - कोणत्या साधनाच्या योगाने - लोकं प्रवृणीत - स्वरूपानंदाने सेवन करील ॥१५॥ यत् - जे - एतत् - हे - त्रैकालिकम् - तिन्ही कालात उत्पन्न होणारे असे - ज्ञानम् - ज्ञान - अस्ति - आहे - तत् - ते - तं विना - त्यावाचून - मयि - माझ्या ठिकाणी - कतमः - कोणता पुरुष - अदधात् - उत्पन्न करील - किंतु - परंतु - सः देवः - तो देव - स्थिरचरेषु - स्थावर व जंगम या दोन्हीमध्ये - अनुवर्तितांशः - अन्तर्यामिरूपाने रहात आहे अंश ज्याचा असा - अस्ति - आहे - अतः - म्हणून - जीवकर्मपदवीम् - जीवरूप कर्ममार्गाला - अनुवर्तमानाः - अनुसरणारे असे - वयम् - आम्ही - तापत्रयोशमनाय - त्रिविध तापांच्या शान्तीसाठी - तम् - त्या परमेश्वराला - भजेम - भजतो ॥१६॥ अन्यदेहविवरे - दुसर्‍याच्या देहाच्या विवरात - असृग्विण्मूत्रकूपपतितः - रक्त, विष्ठा व मूत्र यांच्या विहिरीत पडलेला असा - जठराग्निना - जठराग्नीच्या योगाने - भृशतप्तदेहः - अतिशय संतप्त झाला आहे देह ज्याचा असा - इतः - येथून - विवसितुम् - बाहेर निघण्यासाठी - इच्छन् - इच्छा करणारा असा - स्वमासान् गणयन् - आपल्या महिन्यांना मोजणारा असा - कृपणधीः - दीन झाली आहे बुद्धि ज्याची असा - देही - प्राणी - कदा - केव्हा - नु - अहो - निर्वास्यते - बाहेर जाईल ॥१७॥ ईश - हे परमेश्वरा - पुरुदयेन - पुष्कळ आहे दया ज्याला अशा - भवादृशेन - तुझ्यासारखा - येन - ज्याने - दशमास्यः - दहा महिन्यांचा - असौ - हा जीव - ईदृशीं गतिम् - अशा प्रकारच्या ज्ञानाप्रत - संग्राहितः - प्राप्त केला - सः दीननाथः - अनाथांचा त्राता - स्वेन एव - स्वतःच्याच - कृतेन - कृतीने - तुष्यतु - संतुष्ट होवो - अञ्जलिं विना अन्यत् - नमस्कारावाचून दुसरे - अस्य - ह्या परमेश्वराच्या - तत्प्रति - त्या उपकाराबद्दल - कः नाम - कोण बरे - कुर्यात् - करील ॥१८॥ अयम् - हा - अपरः - दुसरा - सप्तवध्रिः - सप्त धातूंच्या बंधनांनी बांधलेला जीव - स्वदेहे - आपल्या शरीरातील - शारीरिके - शरीरसंबन्धी सुखदुःखे - ननु - निश्चयाने - पश्यति - पहातो - अहम् - मी - यत्सृष्टया - ज्याने उत्पन्न केलेल्या - घिषणया - बुद्धीच्या योगाने - दमशरीरी - दम, शम इत्यादि आहेत शरीरामध्ये ज्याच्या असा - आस - झालो - तम् - त्या - पुराणं पुरुषम् - अनादि पुरुषाला - बहिः - बाहेर - च - आणि - हृदि - हृदयात - चैत्यम् - जीवाला - इव - जसा तसा - प्रतीनम् - प्रत्यक्ष झालेला असा - पश्ये - पहातो ॥१९॥ विभो - हे परमेश्वरा - बहुदुःखवासम् - अनेक दुःखांनी युक्त अशा या गर्भवासामध्ये - वसम् अपि - वास करणारा असा असूनही - सः अहम् - तो मी - गर्भात् बहिः - गर्भाच्या बाहेर - न निर्जिगमिषे - निघू इच्छित नाही - यत् - कारण - देवमाया - परमेश्वराची माया - अन्धकूपे - अंधकाराचा खड्डा अशा - यत्र - ज्या संसारामध्ये - उपयातम् - प्राप्त झालेल्या अशा - जीवम् - जीवाच्या - उपसर्पति - जवळ येते - यदनु - जिच्यामागे - मिथ्या मतिः - मिथ्या बुद्धि - च - आणि - एतत् - हे - संसृतिचक्रम् - संसार चक्र - उपसर्पति - प्राप्त होते ॥२०॥ तस्मात् - यास्तव - उपसादितविष्णुपादः - प्राप्त केले आहेत विष्णूचे चरण ज्याने असा - अहम् - मी - विगतविक्लवः - गेले आहे दुःख ज्याचे असा - सुहृदा - साह्यकारी अशा - आत्मनाएव - स्वतःच्याच योगाने - आत्मानम् - स्वतःला - तमसः - अज्ञानातून - आशु - लवकर - उद्धरिष्ये - वर काढीन - यथा - जेणेकरून - भूयः - पुनः - तत् - त्या - अनेकरन्ध्रम् - अनेक आहेत गर्भवासरूप छिद्रे ज्यामध्ये असे - व्यसनम् - दुःख - मे - मला - मा भविष्यत् - होणार नाही ॥२१॥ एवम् - याप्रमाणे - कृतमतिः - केला आहे निश्चय ज्याने असा - दशमास्यः - दहा महिन्याचा - ऋषि - ज्ञानयुक्त झालेला जीव - स्तुवन् - स्तुति करणारा असा - गर्भे - गर्भात - यावत् - जोपर्यंत - आस्ते - असतो - तावत् - तितक्यात - सूतिमारुतः - प्रसूतिवायु - अवाचीनम् - खाली मुख असलेल्या अशा - तम् - त्या जीवाला - प्रसूत्यै - प्रसूतीसाठी - सद्यः - तत्काल - क्षिपति - फेकतो ॥२२॥ तेन - त्या प्रसूतीवायूने - अवसृष्टः - खाली फेकलेला असा - आतुरः - व्याकुळ झालेला असा - निरुच्छ्‌वास - उच्छ्‌वासरहित असा - सः - तो जीव - हतस्मृतिः - नष्ट झाली आहे स्मृति ज्याची असा - शिरः - मस्तक - अवाक् - खाली - कृत्वा - करून - कृच्छ्रेण - कष्टाने - सहसा - एकाएकी - विनिष्क्रामति - बाहेर निघतो ॥२३॥ भुवि - पृथ्वीवर - पतितः - पडलेला असा - विष्ठाभूः इव - विष्ठेतील किड्यांप्रमाणे - असृङ्मूत्रे - रक्तात व मूत्रात - चेष्टते - वळवळतो - ज्ञाने गते - ज्ञान नष्ट झाल्यामुळे - विपरीतां गतिम् - विरुद्ध गतीला - गतः - प्राप्त झालेला असा - रोरूयति - अतिशय रडतो ॥२४॥ परिच्छन्दम् - अभिप्रायाला - न विदुषा - न जाणणार्‍या अशा - जनेन - लोकांकडून - पुष्यमाणः - पोषिला जाणारा असा - सः - तो बालक - अनभिप्रेतम् - अनभिलषित वस्तूला - आपन्नः - प्राप्त झालेला असा - प्रत्याख्यातुम् - प्रतिबंध करण्यासाठी - अनीश्वरः - असमर्थ असा असतो ॥२५॥ जन्तुस्वेदजदूषिते - स्वेदज प्राण्यांनी दूषित झालेल्या अशा - अशुचिपर्यङ्के - घाणेरड्या अंथरुणावर - शायितः - निजविलेला असा - सः - तो बालक - अङ्गानाम् - अवयवांना - कंडूयने - खाजविण्याविषयी - च - आणि - आसनोत्थानचेष्टने - बसणे, उठणे, हलणे याविषयी - न ईशः - असमर्थ असा असतो ॥२६॥ दंशाः - डास - मशकाः - माशा - च - आणि - मत्कुणादयः - ढेकूण इत्यादी प्राणी - विगतज्ञानम् - नष्ट झाले आहे ज्ञान ज्याचे अशा - आमत्वचम् - कोमल आहे त्वचा ज्याची अशा - रुदन्तम् - रडणार्‍या अशा - तम् - त्या बालकाला - यथा - ज्याप्रमाणे - कृमयः - किडे - कृमिकम् - लहान किड्याला - तथा - त्याप्रमाणे - तुदंति - पीडा देतात - इति एवम् - ह्याप्रमाणे - शैशवम् - बाल्यावस्थेतील - च - आणि - एवम् - असेच - पौगण्डम् - आड वयातील - दुःखम् - दुःख - भुक्त्वा - भोगून - अलब्धाभीप्सितः - प्राप्त झाल्या नाहीत इष्ट वस्तु ज्याला असा - शुचा - शोकाने - अर्पितः - व्याकुळ झालेला असा - अज्ञानात् - अज्ञानामुळे - इद्धमन्युः - प्रदीप्त झाला आहे क्रोध ज्याचा असा - भवति - होतो ॥२७-२८॥ कामी - विषयाभिलाषी असा तो जीव - देहेन सह - देहाबरोबर - वर्धमानेन - वाढणार्‍या अशा - मानेन - मानाच्या योगाने - च - आणि - मन्युना - क्रोधाच्या योगाने - आत्मनः - आपल्या - अन्ताय - नाशासाठी - कामिषु - कामी लोकांमध्ये - विग्रहम् - वैर - करोति - करतो ॥२९॥ अबुधः - अज्ञानी असा - कुमतिः - दुष्ट आहे आग्रह ज्याचा असा - देही - देहवान प्राणी - पञ्चभिः - पाच - भूतैः - भूतांनी - आरब्धे - उत्पन्न केलेल्या अशा - देहे - देहावर - अहम् - मी - मम - माझे - इति - अशी - असकृत् - निरंतर - मतिम् - बुद्धि - करोति - करतो ॥३०॥ अविद्याकर्मबन्धनः - अज्ञान व अदृष्ट ही आहेत बंधने ज्याची असा - यः - जो - क्लेशम् - दुःख - ददत् - देणारा असा - अनुयाति - प्राप्त होतो - तदर्थम् - त्या देहासाठी - कर्म - कर्म - कुरुते - करितो - यद्‌बद्धः - ज्या देहामुळे बद्ध झालेला असा - संसृतिम् - संसारात - याति - जातो ॥३१॥ जन्तुः - प्राणी - यदि - जर - असद्भिः - दुष्ट अशा - शिश्नोदरकृतोद्यमैः - शिश्न व उदर यांच्यासाठी केलेल्या उद्योगांनी - आस्थितः - व्याप्त झालेला असा - तेषाम् - त्यांच्या - पथि - मार्गात - रमते - रमू लागेल - तर्हि - तर - पुनः - पुनः - पूर्ववत् - पूर्वीप्रमाणे - तमः - अज्ञानात - विशति - प्रवेश करील ॥३२॥ सत्यम् - सत्य - शौचम् - शुद्धता - दया - दया - मौनम् - मौन - बुद्धिः - बुद्धि - श्रीः - संपत्ति - ह्रीः - लज्जा - यशः - कीर्ति - क्षमा - सहनशीलता - शमः - इंद्रियनिग्रह - दमः - मनोनिग्रह - च - आणि - भगः - ऐश्वर्य - इति - हे - यत्संगात् - ज्याच्या संगतीमुळे - संक्षयम् - क्षयाला - याति - जाते ॥३३॥ तेषु - त्या - अशान्तेषु - शान्तिरहित अशा - मूढेषु - अज्ञानी अशा - खण्डितात्मसु - संकुचित आहे बुद्धि ज्यांची अशा - शोच्येषु - कीव करण्यास योग्य अशा - च - आणि - योषित्क्रिडामृगेषु - स्त्रियांना खेळातील मृगाप्रमाणे झालेल्या अशा - असाधुषु - दुष्ट लोकांच्या ठिकाणी - सङ्गम् - संगति - न कुर्यात् - करू नये ॥३४॥ यथा - ज्याप्रमाणे - योषित्संगात् - स्त्रियांच्या संगतीमुळे - च - आणि - तत्सङ्गिसंगतः - त्या स्त्रियांचा समागम करणार्‍या पुरुषांच्या संगतीमुळे - अस्य - ह्या - पुंसः - पुरुषाला - मोहः - मोह - च - आणि - बन्धः - बंधन - भवेत् - होईल - तथा - त्याप्रमाणे - अन्यसंगतः - दुसर्‍याच्या संगतीपासून - न भवेत् - होणार नाही ॥३५॥ सः प्रजापतिः - तो ब्रह्मदेव - स्वाम् - स्वकीय अशा - दुहितरम् - कन्येला - दृष्ट्वा - पाहून - तद्रूपधर्षितः - तिच्या रूपाने मोहित झालेला असा - रोहिद्भूताम् - हरिणीचे स्वरूप धारण केलेल्या अशा तिच्या - हतत्रपः - नष्ट झाली आहे लज्जा ज्याची असा - ऋक्षरूपी - हरिणस्वरूप - भूत्वा - होऊन - अन्वधावत् - मागे धावू लागला ॥३६॥ नारायणम् ऋषिम् ऋते - नारायण ऋषीवाचून - तत्सृष्टसृष्टसृष्टेषु - त्या ब्रह्मदेवाने उत्पन्न केलेले जे मरिच्यादि ऋषि, त्यांनी उत्पन्न केलेली जी कश्यपादि ऋषिसृष्टि, व तीमुळे उत्पन्न झालेले देव व मनुष्य यांमध्ये - कः नु - कोण बरे - पुमान् - पुरुष - इह - ह्या जगात - योषिन्मय्या - स्त्रीस्वरूप अशा - मायया - मायेच्या योगाने - अखण्डितधीः - खण्डित झाली नाही बुद्धि ज्याची असा - अस्ति - आहे ॥३७॥ स्त्रीमय्याः - स्त्रीस्वरूप अशा - मे - माझ्या - मायायाः - मायेचे - बलम् - सामर्थ्य - पश्य - पहा - या - जी - केवलम् - केवळ - भ्रूविजृम्भेण - भुवया चढविण्याने - दिशां जयिनः - दिग्विजय करणार्‍या पुरुषांना - पदाक्रान्तान् - पादाक्रांत - करोति - करिते ॥३८॥ मत्सेवया - माझ्या सेवेच्या योगाने - प्रतिलब्धात्मलाभः - प्राप्त केला आहे आत्मरूप लाभ ज्याने असा - योगस्य - योगाच्या - परं पारम् - अत्युच्च स्थितीला - आरुरुक्षुः - चढण्याची इच्छा करणार्‍या अशा - पुमान् - पुरुषाने - प्रमदासु - स्त्रियांच्या ठिकाणी - सङ्गम् - संगति - जातु - केव्हाही - न कुर्यात् - करू नये - याः - ज्या स्त्रियांना - नरकव्दारम् - नरकाचे व्दार - वदन्ति - म्हणतात ॥३९॥ या - जी - देवनिर्मिता - परमेश्वराने निर्मिलेली अशी - माया योषित् - मायारूप स्त्री - शनैः - हळूहळू - उपयाति - जवळ येते - ताम् - तिला - तृणैः - गवताने - आवृतम् - आच्छादिलेल्या अशा - कूपम् - कूपाला - इव - जसे तसे - आत्मनः - स्वतःचा - मृत्युम् - मृत्युच असे - ईक्षेत - पहावे ॥४०॥ स्त्रीसङ्गतः - स्त्रियांच्या संगतीमुळे - स्त्रीत्वम् - स्त्रीरूपाला - प्राप्तः - प्राप्त झालेला - जीवः - प्राणी - मोहात् - अज्ञानामुळे - याम् - ज्या - ऋषभायतीम् - पुरुषाप्रमाणे आचरण करणार्‍या अशा - मन्मायाम् - माझ्या मायेला - वित्तापत्यगृहप्रदम् - द्रव्य, पुत्र व घर यांना देणार्‍या असा - पतिम् - पति - मन्यते - मानतो ॥४१॥ ताम् - त्या मायेला - यथा - ज्याप्रमाणे - मृगयोः - पारध्याचे - गायनम् - गाणे - तथा - त्याप्रमाणे - पत्यपत्यगृहात्मकम् - पति, पुत्र व घर हे आहे स्वरूप ज्याचे अशा - दैवोपसादितम् - दैवाने प्राप्त झालेल्या अशा - आत्मनः - स्वतःच्या - मृत्युम् - मृत्यूला - विजानीयात् - समजावे ॥४२॥ जीवभूतेन - जीवभूत अशा - देहेन - लिङ्गशरीराने - लोकात् - लोकापासून - लोकम् - लोकाला - अनुव्रजन् - जाणारा असा - भुञ्जानः एव - कर्मफलांचा उपभोग घेणारा असा - पुमान् - मनुष्य - अविरतम् - निरंतर - कर्माणि - कर्मे - करोति - करितो ॥४३॥ जीवः - जीवाचा उपाधि जो लिङ्गदेह तो - अस्य - ह्या आत्म्याचा - अनुगः - मागोमाग जाणारा - अस्ति - आहे - भूतेन्द्रियमनोमयः - भूते, इन्द्रिये आणि मन एतद्रूप - देहः - स्थूल देह - अस्ति - आहे - तन्निरोधः - त्या दोघांची अडवणूक - अस्य - ह्या जीवात्म्याचे - मरणम् - मरण - अस्ति - आहे - तु - परंतु - आविर्भावः - प्रगट होणे - संभवः - जन्म - अस्ति - होय ॥४४॥ द्रव्योपलब्धिस्थानरय - पदार्थांच्या अनुभवाचे स्थान जे स्थूल शरीर त्याची - द्रव्येक्षायोग्यता - पदार्थांच्या दर्शनाविषयी अयोग्यता - भवति - होते - तत् - ते - पञ्चत्वम् - मरण - अस्ति - होय - अहम्मानात् - अहंकारामुळे - द्रव्यदर्शनम् - पदार्थांचे त्याला दर्शन होणे - उत्पत्तिः - जन्म - अस्ति - होय ॥४५॥ यथा - ज्याप्रमाणे - यदा - ज्यावेळी - अक्ष्णोः - नेत्र गोलकांची - द्रव्यावयवदर्शनायोग्यता - पदार्थांच्या अवयवांच्या दर्शनाची अयोग्यता - भवत् - होते - तदा - त्यावेळी - चक्षुषः - चक्षुरिन्द्रियाची - अयोग्यता - अयोग्यता - भवति - होते - यदा - ज्यावेळी - अनयोः - नेत्रगोलक आणि चक्षुरिन्द्रिय यांची - अयोग्यता - अयोग्यता - भवति - होते - तदा एव - त्यावेळीच - द्रष्टुः - पहाणार्‍या जीवांची - द्रष्टत्वायोग्यता - पहाणेपणाची अयोग्यता होते ॥४६॥ तस्मात् - यास्तव - संत्रासः - दुःख - न कार्यः - करू नये - न कार्पण्यम् - दैन्य करू नये - न संभ्रमः - घाबरटपणा करू नये - धीरः - धैर्यवान् पुरुषाने - जीवगतिम् - प्राण्यांच्या गतीला - बुद्धा - जाणून - मुक्तसंग - टाकलेली आहे संगती ज्याने असा - इह - या भूतलावर - चरेत् - संचार करावा ॥४७॥ योगवैराग्ययुक्तया - योगाभ्यास व वैराग्य यांनी युक्त अशा - सम्यग्दर्शनया - उत्तम प्रकारे विचार करणार्‍या अशा - बुद्ध्या - बुद्धीच्या साह्याने - मायाविरचिते - मायेने उत्पन्न केलेल्या अशा - लोके - जगात - कलेवरम् - शरीराला - न्यस्य - ठेवून - चरेत् - संचार करावा ॥४८॥ तृतीयः स्कन्धः - अध्याय एकतिसावा समाप्त |