|
|
|
श्रीमद् भागवत महापुराण
स्कंध ३ रा - अध्याय २९ वा - अन्वयार्थ
भक्तीचे मर्म आणि कालाचा महिमा - प्रभो - हे कपिल मुने - अमीषाम् - ह्या प्रकृत्यादि तत्त्वांचे - पारमार्थिकम् - खरे - स्वरूपम् - स्वरूप - येन - ज्या लक्षणाने - लक्ष्यते - समजते - तत् - ते - महदादीनाम् - महत्तत्त्वादिकांचे - प्रकृतेः - प्रकृतीचे - च - आणि - पुरुषस्य - पुरुषाचे - लक्षणम् - लक्षण - यथा - जसे - सांख्येषु - सांख्यशास्त्रात - अस्ति - आहे - तथा - तसे - कथितम् - सांगितले - तत् - ते लक्षण - यन्मूलम् - जो भक्तियोग आहे मूल ज्याचे असे - प्रचक्षते - म्हणतात - तस्य - त्या - भक्तियोगस्य - भक्तियोगाच्या - मार्गम् - मार्गाला - मे - मला - विस्तरशः - विस्ताराने - ब्रूहि - सांग ॥१-२॥ भगवान् - हे कपिल मुने - येन - ज्या जन्मकथनाने - पुरुषः - पुरुष - सर्वतः - सर्व ठिकाणी - विरागः - आसक्तिरहित असा - भवेत् - होईल - ताः - त्या - जीवलोकस्य - जीवसमुदायाच्या - विविधाः - नानाप्रकारच्या - संसृतीः - जन्मांना - मम - मला - आचक्ष्व - सांग ॥३॥ जनाः - लोक - यद्धेतोः - ज्याच्यामुळे - कुशलम् - पुण्य - कुर्वन्ति - करितात - तस्य - त्या - परेषाम् - श्रेष्ठ अशा ब्रह्मदेवादिकांचा - परस्य - नियन्ता अशा - च - आणि - ईश्वररूपस्य - मोठा आहे प्रभाव ज्याचा अशा - ते - तुझ्या - कालस्य - कालाचे - बत - खरे - स्वरूपम् - स्वरूप - आचक्ष्व - सांग ॥४॥ अचक्षुषः - अज्ञानी अशा - मिथ्याभिमतेः - मिथ्याभूत देहादिकांच्या ठिकाणी आहे अभिमान ज्याला अशा - कर्मसु - कर्मामध्ये - अनुविद्धया - आसक्त असलेल्या अशा - धिया - बुद्धीच्या योगाने - श्रान्तस्य - थकलेल्या अशा - अनाश्रये - अपार - तमसि - संसारामध्ये - चिरम् - पुष्कळ कालपर्यंत - प्रसुप्तस्य - झोपी गेलेल्या अशा - लोकस्य - लोकाचा - योगभास्करः - योगाला सूर्याप्रमाणे प्रकाशित करणारा असा - त्वम् - तू - किल - निश्चयाने - आविः आसीः - प्रगट झालास ॥५॥ करुश्रेष्ठ - हे कुरुकुलश्रेष्ठा विदुरा - इति - याप्रमाणे - मातुः - मातेच्या - श्लक्ष्णम् - मधुर - वचः - भाषणाचा - प्रतिनन्‌द्य - गौरव करून - प्रीतः - संतुष्ट झालेला असा - करुणयार्दितः - दयेने पीडित झालेला असा - महामुनिः - कपिलमहामुनि - ताम् - त्या देवहूतीला - आबभाषे - म्हणाला ॥६॥ भामिनी - हे देवहूति - भक्तियोगः - भक्तियोग - मार्गैः - विविध मार्गांनी - बहुविधः - अनेक प्रकारचा - भाव्यते - समजतो - पुसाम् - पुरुषांचा - भावः - अभिप्राय - स्वभावगुणभेदेन - स्वभावभूत गुणांच्या भिन्न भिन्न वृत्तींनी - भिद्यते - भेद पावतो ॥७॥ संरम्भी - क्रोधी असा - भिन्नदृक् - भेदयुक्त आहे दृष्टि ज्याची असा - यः - जो पुरुष - हिंसाम् - हिंसा - दम्भम् - दम्भ - वा - किंवा - मात्सर्यम् - मत्सर - अभिसंधाय - मनात ठेवून - मयि - माझ्या ठिकाणी - भावम् - भक्ति - कुर्यात् - करील - सः - तो - तामसः - तामसी भक्त - अस्ति - होय ॥८॥ पृथग्भावः - भिन्न आहे बुद्धि ज्याची असा - यः - जो पुरुष - विषयान् - विषयसुखाची - यशः - कीर्तीची - वा - किंवा - ऐश्वर्यम् एव - ऐश्वर्याचीच - अभिसंधाय - इच्छा ठेवून - अर्चादौ - मूर्ति इत्यादिकांच्या ठिकाणी - माम् - मला - अर्चयेत् - पूजील - सः - तो - राजसः - राजसभक्त - अस्ति - होय ॥९॥ पृथग्भावः - भिन्न आहे बुद्धि ज्याची असा - यः - जो पुरुष - कर्मनिर्हारम् - पापक्षयाची - वा - किंवा - परस्मिन् - परमेशवराच्या ठिकाणी - तदर्पणम् - कर्माच्या अर्पणाची - वा - अथवा - यष्टव्यम् इति - आराधना करणे कर्तव्य आहे असा - उद्दिश्य - उद्देश ठेवून - यजेत - आराधना करील - सः - तो - सात्त्विकः - सात्त्विक भक्त - अस्ति - होय ॥१०॥ यथा - ज्याप्रमाणे - गंगाम्भसः - गंगेच्या पाण्याची - गतिः - गमन - अम्बुधौ - समुद्रामध्ये - तथा - त्याप्रमाणे - सर्वगुहाशये - सर्वांच्या हृदयात वास करणार्‍या अशा - मयि - माझ्या ठिकाणी - मग्दुणश्रुतिमात्रेण - माझ्या गुणांच्याच केवळ श्रवणाने - अविच्छिन्ना - एकसारखी - मनोगतिः - मनाची गति - इति - अशी - या - जी - पुरुषोत्तमे - पुरुषांमध्ये उत्तम अशा श्रीहरीच्या ठिकाणी - अहैतुकी - हेतुविरहित - अव्यवहिता - भेददृष्टिने रहित - अस्ति - आहे - सा - ती - भक्तिः - भक्ति - निर्गुणस्य - निर्गुण अशा - भक्तियोगस्य - भक्तियोगाचे - लक्षणम् - लक्षण - हि - निश्चयाने - उदाहृतम् - सांगितले आहे ॥११-१२॥ जनाः - भक्त लोक - मत्सेवनं विना - माझ्या सेवेवाचून - सालोक्यसार्ष्टिसामीप्यसारुप्यैकत्वम् - सालोक्य, सार्ष्टि, सामीप्य व सारुप्य अशा चार प्रकारच्या मुक्ति - दीयमानम् अपि उत - दिल्या जात असता सुद्धा - न गृह्‌णन्ति - ग्रहण करीत नाहीत ॥१३॥ सः एव - तोच - भक्तियोगाख्यः - भक्तियोग नावाचा - आत्यन्तिकः - अत्यन्त श्रेष्ठ असा - योगः - योग - उदाहृतः - सांगितला आहे - येन - ज्याच्या योगाने - त्रिगुणम् - तीन गुणांचा परिणाम अशा संसाराला - अतिव्रज्य - उल्लंघून - मद्भावाय - माझ्या स्वरूपाला - उपपद्यते - प्राप्त होते ॥१४॥ अनिमित्तेन - कामनारहित अशा - निषेवितेन - उत्तमप्रकारे आचरण केलेल्या अशा - स्वधर्मेण - स्वधर्माच्या योगाने - महीयसा - श्रद्धादिकांनी युक्त अशा - शस्तेन - निष्काम अशा - न अतिहिंस्त्रेण - विशेष हिंसा नसलेल्या अशा - नित्यशः - नित्य - क्रियायोगेन - विशेष पूजा प्रकाराच्या योगाने ॥१५॥ मद्धिषदर्शनस्पर्शपूजास्तुत्यभिवन्दनैः - माझ्या मूर्ती इत्यादिकांचे दर्शन, पूजन, स्तवन व अभिवन्दन यांच्या योगाने - भूतेषु - प्राण्यांच्या ठिकाणी - मद्भावनया - माझ्या भावनेच्या योगाने - सत्त्वेन - धैर्याने - च - आणि - असङ्गमेन - वैराग्याच्या योगाने ॥१६॥ महताम् - सत्पुरुषांच्या - बहुमानेन - बहुमानाने - दीनानाम् - अनाथावरील - अनुकम्पया - दयेने - आत्मतुल्येषु - आपल्याशी स्वभावादिकांनी समान असलेल्यांच्या ठिकाणी - मैत्र्या एव - मित्रभावानेच - च - आणि - यमेन - यमाच्या योगाने - च - आणि - नियमेन - नियमाच्या योगाने ॥१७॥ आध्यात्मिकानुश्रवणात् - आत्मस्वरूपाचे प्रतिपादन करणार्‍या शास्त्रांच्या श्रवणाने - मे - माझ्या - नामसंकीर्तनात् - नावाच्या उत्तम कीर्तनामुळे - च - आणि - आर्जवेन - निष्कपटपणाने - आर्यसङ्गेन - श्रेष्ठ लोकांच्या संगतीच्या योगाने - तथा - तसे - निरहंक्रियया - अहंकार सोडून ॥१८॥ एतैः - ह्या - गुणैः - गुणांनी - परिसंशुद्धः - अत्यंत शुद्ध झालेले असे - मद्धर्मणः - भागवत धर्माचे अनुष्ठान करणार्‍या अशा - पुरुषस्य - पुरुषाचे - आशयः - अन्तःकरण - श्रुतमात्रगुणम् - केवळ श्रवण केले आहेत गुण ज्याचे अशा - माम् - मला - अञ्जसा - अनायासे - हि - निश्चयाने - अभ्येति - प्राप्त होते ॥१९॥ यथा - ज्याप्रमाणे - वातरथः - वायु आहे वाहून नेणारा ज्याचा असा - गन्धः - गन्ध - आशयात् - पुष्पादिकांच्या स्थानापासून - घ्राणम् - घ्राणेन्द्रियाला - आवृङ्क्ते - आकर्षून घेतो - एवम् - याप्रमाणे - यत् - जे - अविकारि - विकाररहित असे - योगरतम् - भक्तियोगात रममाण झालेले असे - चेतः - अन्तःकरण - तत् - ते - आत्मानम् - आत्म्याला - आवृङ्क्ते - वश करिते ॥२०॥ भूतात्मा - प्राण्यांचा आत्मा असा - अहम् - मी - सर्वेषुभूतेषु - सर्व प्राण्यांच्या ठिकाणी - सदा - निरंतर - अवस्थितः - राहिलेला असा - अस्मि - आहे - मर्त्यः - मनुष्य - तम् माम् - त्या माझी - अवज्ञाय - अवज्ञा करून - अर्चाविडम्बनम् - पूजेच्या योगाने उपहास - कुरुते - करतो ॥२१॥ सर्वेषु भूतेषु - सर्व प्राण्यांच्या ठिकाणी - सन्तम् - असलेल्या अशा - आत्मानम् - आत्मस्वरूप अशा - ईश्वरम् - सर्वसमर्थ अशा - माम् - मला - हित्वा - सोडून - यः - जो - मौढ्यात् - मूर्खपणामुळे - अर्चाम् - मूर्तिपूजा - भजते - करतो - सः - तो पुरुष - भस्मनि एव - भस्मामध्येच - जुहोति - होम करतो ॥२२॥ परकाये - दुसर्‍याच्या देहामध्ये - माम् - माझा - व्दिषतः - व्देष करणार्‍या अशा - मानिनः - अहंकारी अशा - भिन्नदर्शिनः - भेददृष्टीने पहाणार्‍या अशा - भूतेषु - प्राण्यांच्या ठिकाणी - बद्धवैरस्य - धरिले आहे वैर ज्याने अशा - पुरुषस्य - पुरुषाचे - मनः - अन्तःकरण - शान्तिम् - शान्तीला - न ऋच्छति - प्राप्त होत नाही ॥२३॥ अनघे - हे निष्पापे - अहम् - मी - भूतग्रामावमानिनः - प्राण्यांच्या समूहाची अवहेलना करणार्‍या अशा - पुरुषस्य - पुरुषाच्या - उच्चावचैः - लहानमोठ्या - द्रव्यैः - द्रव्यांच्या योगाने - उत्पन्नया - उत्पन्न केलेल्या - क्रियया - उपचाराच्या योगाने - अर्चायाम् - मूर्तीच्या ठिकाणी - अर्चितः - पूजिलेला असा - न एव तुष्ये - संतुष्टच होत नाही ॥२४॥ यावत् - जोपर्यंत - सर्वभूतेषु - सर्व प्राण्यांच्या ठिकाणी - अवस्थितम् - असलेल्या अशा - माम् ईश्वरम् - मी जो ईश्वर त्याला - स्वहृदि - आपल्या हृदयात - न वेद - जाणत नाही - तावत् - तोपर्यंत - स्वकर्मकृत् - आपल्या क्रिया करणार्‍या अशा - पुरुषः - पुरुषाने - अर्चादौ - मूर्ति इत्यादिकांच्या ठिकाणी - तम् - त्याला - अर्चयेत - पूजावे ॥२५॥ यः - जो - आत्मनः - स्वतःच्या - च - आणि - परस्य - दुसर्‍याच्या - अरम् उत् - स्वल्प अशाहि - अन्तरा - भेदाला - करोति - करतो - मृत्युः - मृत्युस्वरूप असा - अहम् - मी - भिन्नदृशः - भेदयुक्त आहे दृष्टि ज्याची असा - तस्य - त्या पुरुषाला - उल्बणम् - मोठे - भयम् - भय - विदधे - करितो ॥२६॥ अथ - यास्तव - सर्वभूतेषु - सर्व प्राण्यांच्या ठिकाणी - कृतालयम् - केले आहे स्थान ज्याने अशा - भूतात्मानम् - प्राण्यांचा आत्मा अशा - माम् - मला - दानमानाभ्याम् - दान व मान यांच्या योगाने - मैत्र्या - मित्रतेने - च - आणि - अभिन्नेन - भेदरहित अशा - चक्षुषा - दृष्टीने - अर्चयेत् - पूजावे ॥२७॥ शुभे - हे कल्याणि - आजीवानाम् - निर्जीव पदार्थामध्ये - जीवाः - सजीव पदार्थ - हि - निश्चयाने - श्रेष्ठाः - श्रेष्ठ - ततः - सजीवांहून - प्राणभृतः - प्राणाला धारण करणारे - ततः - त्यापेक्षा - सचित्ताः - ज्ञानवान् - च - आणि - ततः - त्याहून - इन्द्रियवृत्तयः - इन्द्रियांच्या आहेत क्रिया ज्यामध्ये असे जीव - प्रवराः - श्रेष्ठ - ( सन्ति - होत ) ॥२८॥ तत्र अपि - त्यामध्येही - स्पर्शवेदिभ्यः - स्पर्श जाणणार्‍या जीवांपेक्षा - रसवेदिनः - रस जाणणारे जीव - प्रवरा - श्रेष्ठ - तेभ्यः - त्याहून - गन्धविदः - गन्ध जाणणारे प्राणी - श्रेष्ठाः - श्रेष्ठ - ततः - त्याहून - शब्दविदः - शब्द जाणणारे प्राणी - वराः - श्रेष्ठ - सन्ति - होत ॥२९॥ तेभ्यः - त्याहून - रूपभेदविदः - रूपांचा भेद जाणणारे प्राणी श्रेष्ठ होत - ततः - त्याहून - उभयतोदतः - खाली वर दात असणारे प्राणी श्रेष्ठ आहेत - तेषाम् - त्यामध्ये - बहुपदाः - अनेक आहेत पाय ज्यांना असे प्राणी - श्रेष्ठः - श्रेष्ठ - ततः - त्याहून - चतुष्पादः - चार आहेत पाय ज्यांना असे प्राणी - ततः - त्याहून - व्दिपात् - दोन आहेत पाय ज्यांना असे प्राणी - श्रेष्ठाः - श्रेष्ठ - सन्ति - होत ॥३०॥ च - आणि - ततः - त्याहून - चत्वारः - चार - वर्णाः - वर्ण - तेषाम् - त्या वर्णांमध्ये - ब्राह्मणः - ब्राह्मण - उत्तमः - उत्तम - ब्राह्मणेषु अपि - ब्राह्मणांमध्ये देखील - वेदज्ञः - वेद पठण करणारा - ततः - त्याहून - अर्थज्ञः - अर्थ जाणणारा - हि - निश्चयाने - अभ्यधिकः - अतिशय अधिक - अस्ति - होय ॥३१॥ अर्थज्ञात् - अर्थ जाणणार्‍याहून - संशयच्छेत्ता - संशय दूर करणारा - ततः - त्याहून - स्वकर्मकृत् - आपले विहित कर्म करणारा - श्रेयान् - श्रेष्ठ - ततः - त्याहून - मुक्तसङ्गः - टाकलेला विषयाभिलाष ज्याने असा - आत्मनः - आपल्या - धर्मम् - धर्माच्या - अदोग्धा - फलाची इच्छा न करणारा असा - भूयान् - श्रेष्ठ - अस्ति - होय ॥३२॥ तस्मात् - त्याहून - मयि - माझ्या ठिकाणी - अर्पिताशेषक्रियार्थात्मा - अर्पण केली आहेत संपूर्ण कर्मफले व देह ज्याने असा - निरन्तरः - अन्तर न मानणारा असा - पुरुषः - पुरुष - श्रेष्ठः - श्रेष्ठ - अस्ति - होय - मयि - माझ्या ठिकाणी - अर्पितात्मनः - अर्पण केला आहे देह ज्याने अशा - मयि - माझ्या ठिकाणी - संन्यस्तकर्मणः - अर्पण केली आहेत कर्मे ज्याने अशा - अकुर्तुः - कर्तृत्वाच्या अभिमानाने शून्य अशा - समदर्शनात् - सम आहे दृष्टी ज्याची अशा - पुंसः - पुरुषाहून - परम् - श्रेष्ठ अशा - भूतम् - प्राण्याला - न पश्यति - पहात नाही ॥३३॥ एतानि - ह्या - भूतानि - प्राण्यांमध्ये - जीवकलया - जीवरूपाने - भगवान् - भगवान - ईश्वरः - ईश्वर - प्रविष्टः - प्रवेश केलेला - अस्ति - आहे - इति - अशा - मनसा - सदसव्दिवेकबुद्धीने - बहु मानयन् - बहुमान देणार्‍या अशा पुरुषाने - प्रणमेत् - नमस्कार करावा ॥३४॥ मानवि - हे मनुकन्ये - मया - माझ्याकडून - भक्तियोगः - भक्तियोग - च - आणि - योगः च - अष्टाङ्गयोग - उदीरितः - सांगितला गेला - ययोः - ज्यापैकी - एकतरेण - एकानेच - पुरुषः - मनुष्य - पुरुषम् - परमेश्वराला - व्रजेत - प्राप्त होईल ॥३५॥ एतत् - हे - परमात्मनः - परमात्मस्वरूप अशा - भगवतः - षड्‌गुणैश्वर्य संपन्न अशा - ब्रह्मणः - ब्रह्माचे - रूप - रूप - यत् - जे - तत् - ते - प्रधानम् - प्रकृति - पुरुषम् - पुरुष - च - आणि - परम् - त्यापलीकडचे श्रेष्ठ तत्त्व - अस्ति - आहे - च - आणि - तत् - ते - कर्मविचेष्टितम् - कर्मांच्या आहेत विविध जन्ममरणरूप गति ज्यापासून असे - दैवम् - दैव - आहुः - म्हणतात ॥३६॥ रूपभेदास्पदम् - पदार्थांच्या निराळेपणाला कारण अशा - दिव्यम् - अलौकिक अशा रूपाला - कालः - काल - इति - असे - अभिधीयते - म्हटले जाते - यत् - ज्या कालापासून - महदादीनाम् - महतत्त्व इत्यादि - भूतानाम् - भूतांचा - च - आणि - भिन्नदृशाम् - भेदयुक्त आहे दृष्टि ज्यांची अशा जीवांना - भयम् - भय - भवति - होते ॥३७॥ अखिलाश्रयः - सर्व पदार्थांचा आधार असा - यः - जो काल - अन्तः - आत - प्रविश्य - प्रवेश करून - भूतैः - भूतांकडून - भूतानि - भूतांचा - अत्ति - संहार करितो - सः - तो - असौ - हा - कलयताम् - स्वाधीन ठेवणार्‍या ब्रह्मदेवादिकांचा - प्रभुः - नियन्ता असा - अधियज्ञः - यज्ञाचे फल देणारा - विष्‌ण्वाख्यः - विष्णु आहे नाव ज्याचे असा - कालः - काल - अस्ति - होय ॥३८॥ अस्य - ह्या कालाचा - कश्चित् - कोणी - दयितः - प्रिय - न - नाही - च - आणि - व्देष्यः - अप्रिय - न - नाही - च - आणि - बान्धवः - बान्धव - न - नाही - अन्तकृत् - संहार करणारा असा - असौ - हा काल - अप्रमत्तः - सावध राहणारा असा - प्रमत्तम् - सावध न राहणार्‍या - जनम् - मनुष्यामध्ये - आविशति - प्रवेश करतो ॥३९॥ यद्भयात् - ज्या कालाच्या भीतीमुळे - अयम् - हा - वातः - वायु - वाति - वहातो - यद्भयात् - ज्याच्या भयामुळे - सूर्यः - सूर्य - तपति - प्रकाशतो - यद्भयात् - ज्याच्या भीतीमुळे - देवः - इन्द्र - वर्षते - वृष्टि करितो - भगणः - नक्षत्रसमूह - यद्भयात् - ज्याच्या भीतीमुळे - भाति - प्रकाशतो ॥४०॥ वनस्पतयः - वनस्पती - च - आणि - औषधिभिःसह - औषधीसह - लताः - लता - यतः - ज्याच्यापासून - भीताः - भ्यालेल्या अशा - स्वे स्वे काले - आपापल्या ऋतूत - पुष्पाणि - पुष्पांना - च - आणि - फलानि - फलांना - अभिगृहणन्ति च - प्रसवतात ॥४१॥ यतः - ज्याच्यापासून - भीताः - भ्यालेल्या अशा - सरितः - नद्या - स्त्रवन्ति - वहातात - उदधिः - समुद्र - न उत्सर्पति - वाढत नाही - यद्भयात् - ज्याच्या भयामुळे - अग्निः - अग्नि - इन्धे - प्रदीप्त होतो - सगिरिभिः - पर्वतांसह - भूः - पृथ्वी - न मज्जति - बुडत नाही ॥४२॥ अदः - हे - नभः - आकाश - श्वसताम् - प्राण्यांना - पदम् - स्थान - ददाति - देते - महान् - महत्तत्त्व - लोकम् - लोकस्वरूप अशा - स्वदेहम् - आपल्या देहाला - सप्तभिः - सात लोकांनी - आवृतम् - वेष्टिलेल्या अशा - तनुते - पसरिते ॥४३॥ येषाम् - ज्यांच्या - वशे - स्वाधीन - एतत् - हे - चराचरम् - स्थावरजंगम - अस्ति - आहे - ते - ते - गुणाभिमानेन - सत्त्वादि गुणांचे नियंते असे - देवाः - ब्रह्मादिक देव - अनुयुगम् - प्रत्येक युगात - अस्व - ह्या जगाच्या - सर्गादिषु - उत्पत्ति इत्यादिकांमध्ये - यद्भयात् - ज्याच्या भीतीमुळे - वर्तन्ते - प्रवृत्त होतात ॥४४॥ सः - तो - अन्तकरः - संहार करणारा असा - अन्ततः - ज्याचा अन्त नाही असा - अनादिः - अनादि - आदिकृत् - जगाला आरंभ करणारा - अव्ययः - अव्यय - जनेन - लोकांकडून - जनम् - लोकांना - जनयन् - उत्पन्न करणारा असा - मृत्युना - मृत्युरूपाने - अन्तकम् - मृत्यूचा - मारयन् - संहार करणारा असा - कालः - काल - अस्ति - आहे ॥४५॥ तृतीयः स्कन्धः - अध्याय एकोणतिसावा समाप्त |