|
|
|
श्रीमद् भागवत महापुराण
स्कंध ३ रा - अध्याय २४ वा - अन्वयार्थ
कपिलदेवांचा जन्म - शुक्लाभिव्याहृतम् - शुक्लस्वरूपी श्रीहरीच्या वचनाला - स्मरन् - स्मरणारा असा - दयालुः - कृपाळू - मुनिः - कर्दम मुनि - एवम् - याप्रमाणे - निर्वेदवादिनीम् - खेदाने बोलणार्‍या अशा - शालिनीम् - स्तुत्य अशा - मनोः - मनूच्या - दुहितरम् - कन्येला - आह - म्हणाला. ॥१॥ अनिन्दिते - निन्दा करण्यास अयोग्य अशा - राजपुत्रि - हे राजकन्ये - आत्मानम् प्रति - स्वतःविषयी - इत्थम् - याप्रमाणे - मा खिदः - खेद करू नकोस - अक्षरः - अविनाशी - भगवान् - श्रीहरि - ते - तुझ्या - गर्भम् - गर्भाशयाप्रत - अदूरात - लवकर - प्रपत्स्यते - प्राप्त होईल. ॥२॥ धृतव्रता - धारण केली आहेत व्रते जिने अशी - असि - तू आहेस - ते - तुझे - भद्रम् - कल्याण असो - दमेन - इन्द्रियनिग्रहाने - च - आणि - नियमेन - स्वधर्माने - च - आणि - तपोद्रविणदानैः - तपश्चर्या व द्रव्यदाने यांच्या योगाने - च - आणि - श्रद्धया - भक्तीने - ईश्वरम् - श्रीहरीला - भज - भज. ॥३॥ त्वया - तुजकडून - आराधितः - आराधिलेला - मामकम् - माझ्यासंबंधी - यशः - कीर्तीला - वितन्वन् - विस्तृत करणारा असा - ओदर्यः - पुत्र असा - ब्रह्मभावनः - ब्रह्माचा उपदेश करणारा - सः - तो - शुक्लः - शुक्लस्वरूपी श्रीहरि - ते - तुझ्या - हृदयग्रन्थिम् - अहंकाररूपी बन्धनाला - छेत्ता - तोडील ॥४॥ देवहूती अपि - देवहूती देखील - प्रजापतेः - प्रजापति कर्दमाच्या - संदेशम् - आज्ञेवर - गौरवेण - आदराने - सम्यक् - उत्तमप्रकारे - श्रद्धाय - विश्वास ठेवून - कूटस्थम् - निर्वकार अशा - गुरुम् - उपदेशक अशा - पुरुषम् - श्रीहरीला - अभजत् - सेविती झाली ॥५॥ बहुतिथे - पुष्कळ दिवसांचा - काले गते - काळ निघून गेला असता - दारुणि - काष्ठांत - अग्निः इव - अग्नि जसा तसा - भगवान् - भगवान् - मधुसूदनः - विष्णू - कार्दमम् - कर्दम ऋषींच्या - वीर्यम् - वीर्याप्रत - आपन्नः - प्राप्त झालेला - तस्याम् - त्या देवहूतीमध्ये - जज्ञे - उत्पन्न झाला ॥६॥ तदा - त्या वेळी - व्योम्नि - आकाशात - वादित्राणि - वाद्ये - अवादयन् - वाजवू लागले - घनाघनाः - वृष्टि करणारे मेघ - जगर्जुः - गर्जना करू लागले - गन्धर्वाः - गंधर्व - तम् - त्या भगवंताचे - गायन्ति स्म - गायन करू लागले - अप्सरसः - अप्सरा - मुदा - हर्षाने - नृत्यन्ति स्म - नाचू लागल्या ॥७॥ खेचरैः - देवांनी - अपवर्जिताः - उधळलेली - दिव्याः - दिव्य - सुमनसः - पुष्पे - पेतुः - पडू लागली - च - आणि - सर्वाः - सर्व - दिशः - दिशा - च - आणि - अम्भांसि - उदके - च - आणि - मनांसि - अन्तःकरणे - प्रसेदुः - प्रसन्न झाली ॥८॥ स्वयम्भूः - ब्रह्मदेव - मरीच्यादिभिः - मरीचि आहे प्रमुख ज्यांमध्ये अशा - ऋषिभिः साकम् - ऋषींसह - सरस्वत्या - सरस्वती नदीने - परिश्रितम् - वेष्टिलेल्या अशा - तत् - त्या - कर्दमाश्रमपदम् - कर्दम ऋषींच्या आश्रमस्थानाला - अभ्ययात् - प्राप्त झाला ॥९॥ शत्रुहन् - हे शत्रुनाशका विदुरा - परं ब्रह्म - परब्रह्मस्वरूप - भगवन्तम् - श्रीहरीला - तत्त्वसंख्यानविज्ञप्त्यै - तत्त्वांची आहे गणना ज्यामध्ये अशा सांख्य शास्त्राचा उपदेश करण्याकरिता - सत्त्वेन अंशेन - सत्त्वगुणरूप अंशाने - जातम् - अवतरलेला असा - विव्दान् - जाणणारा असा - स्वराट् - स्वतःसिद्ध ज्ञानी - अजः - ब्रह्मदेव - विशुद्धेन - अत्यन्त शुद्ध अशा - चेतसा - अन्तःकरणाने - तच्चिकीर्षितम् - त्या कर्दमाच्या इष्ट कार्याची - सभाजयन् - प्रशंसा करणारा असा - प्रहृष्यमाणैः - प्रफुल्लित झालेल्या अशा - असुभिः - इन्द्रियांनी - उपलक्षितः - युक्त असा - कर्दमम् - कर्दम मुनीला - च - आणि - देवहूतीम् - देवहूतीला - इदम् - असे - अभ्यधात् - म्हणाला ॥१०-११॥ मानद - मान देणार्‍या - तात - हे कर्दममुने - यत् - ज्याअर्थी - मानयन् - मान देणारे - मे - माझ्या - वाक्यम् - वचनाला - भवान् - आपण - संजगृहे - पाळिते झाला - तत् - त्या अर्थी - त्वया - तुजकडून - मे - माझी - अपचितिः - पूजा - निर्व्यलीकतः - निष्कपटणाने - कल्पिता - केली गेली ॥१२॥ पुत्रकैः - पुत्रांनी - पितरि - पित्याच्या ठिकाणी - गुरोः - गुरूचे - वचः - आज्ञेचा - गौरवेण - आदराने - बाढम् - ठीक आहे - इति - असे म्हणून - अनुमन्येत - स्वीकार करावा - एतावती एव - एवढीच - शुश्रूषा - सेवा - कार्या - करावी ॥१३॥ सभ्य वत्स - बाळा कर्दमा - इमाः - ह्या - तव - तुझ्या - सुमध्यमाः - सुंदर आहे कटिभाग ज्यांचा अशा - दुहितरः - कन्या - एतम् - ह्या - सर्गम् - सर्गाला - स्वैः - आपल्या - प्रभावैः - वंशांनी - अनेकधा - अनेकप्रकारे - बृंहयिष्यंति - वाढवितील ॥१४॥ अतः - यास्तव - अद्य - आज - त्वम् - तू - आत्मजाः - कन्यांना - ऋषिमुख्येभ्यः - मुख्य ऋषींना - यथाशीलम् - स्वभावानुरूप - यथारुचि - आवडीनुसार - परिदेही - दान कर - भुवि - पृथ्वीवर - यशः - कीर्ति - विस्तृणीहि - पसर ॥१५॥ मुने - हे ऋषे - अहम् - मी - आद्यं पुरुषम् - पुराणपुरुष विष्णूला - स्वमायया - आपल्या मायेने - अवतीर्णम् - अवतरलेला - भूतानाम् - प्राण्यांना - शेवधिम् - सर्व अभीष्ट वस्तु देणारा निधीच - कपिलम् - कपिलनामक - देहम् - शरीराला - विभ्राणम् - धारण करणारा असे - वेद - जाणतो ॥१६॥ मानवि - हे मनुकन्ये - ज्ञानविज्ञानयोगेन - शास्त्रोक्त ज्ञान व अपरोक्ष ज्ञान ह्या दोहोंच्या योगाने - कर्मणाम् - कर्मांच्या - जटाः - मुलांना - उद्धरन् - उपटणारा असा - कैटभार्दनः - कैटभ दैत्याचा नाश करणारा श्रीहरि - ते - तुझ्या - गर्भम् - गर्भाशयाप्रत - प्रविष्टः - प्रवेश केलेला असा - हिरण्यकेशः - सुवर्णासारखे आहेत केस ज्याचे असा - पद्माक्षः - कमलासारखे आहेत नेत्र ज्याचे असा - पद्ममुद्रापदाम्बुजः - पद्म चिन्हाने युक्त आहेत चरणकमले ज्याची असा - एषः - हा - अविद्यासंशयग्रन्थिम् - अज्ञानरूपी संशयाच्या बंधनाला - छित्वा - तोडून - गाम् - पृथ्वीवर - संचरिष्यति - संचार करील ॥१७-१८॥ ते कीर्तिवर्धनः - तुझ्या कीर्तीला वाढविणारा असा - सिद्धगणाधीशः - सिद्धांच्या समुदायाचा अधिपति असा - सांख्याचार्यैः - सांख्यशास्त्रज्ञांनी - सुसंमतः - उत्तमप्रकारे मान दिलेला असा - अयम् - हा पुत्र - लोके - जगात - कपिलः - कपिल - इति - अशा - आख्याम् - नावाला - गन्ता - प्राप्त होईल ॥१९॥ सहनारदः - नारदासहित - कुमारैः सह - सनत्कुमारांसहित - जगत्स्त्रष्टा - जगाला उत्पन्न करणारा असा - हंसः - ब्रम्हदेव - तौ - त्या देवहूतीला व कर्दमाला - आश्वास्य - आश्वासन देऊन - हंसेन यानेन - हंसरूप वाहनाने - परमम् - श्रेष्ठ अशा - त्रिधाम - सत्यलोकाला - ययौ - गेला ॥२०॥ क्षत्तः - हे विदुरा - शतधृतौ गते - ब्रह्मदेव गेला असता - तेन - ब्रह्मदेवाने - चोदितः - प्रेरणा केलेला - कर्दमः - कर्दम मुनि - ततः - नंतर - यथोदितम् - सांगितल्याप्रमाणे - स्वदुहितृः - आपल्या कन्यांना - विश्वसृजाम् - सृष्टिकर्त्या प्रजापतींना - प्रादात् - देता झाला ॥२१॥ कलाम् - केलेला - मरीचये - मरीचि ऋषीप्रत - प्रादात् - देता झाला - अथ - आणि - अनसूयाम् - अनूसयेला - अत्रये - अत्रि ऋषीप्रत - श्रद्धाम् - श्रद्धेला - अङ्गिरसे - अङ्गिरा ऋषीप्रत - तथा - त्याप्रमाणे - हविर्भुवम् - हविर्भूला - पूलस्त्याय - पुलस्त्य ऋषीप्रत - अयच्छत् - देता झाला ॥२२॥ युक्ताम् - योग्य अशा - गतिम् - गतीला - पुलहाय - पुलह ऋषीप्रत - सतीम् - गुणसंपन्न अशा - क्रियाम् - क्रियेला - क्रतवे - क्रतु ऋषीप्रत - च - आणि - ख्यातिम् - ख्यातीला - भृगवे - भृगु ऋषीप्रत - च - आणि - अरुन्धतीम् अपि - अरुन्धतीला देखील - वसिष्ठाय - वसिष्ठाप्रत - अयच्छत् - देता झाला ॥२३॥ यया - जिच्याकडून - यज्ञः - यज्ञ - वितन्यते - विस्तारिला जातो - ताम् - त्या - शान्तिम् - शान्तीला - अथर्वणे - अथर्वण ऋषीप्रत - अददात् - देता झाला - कृतोव्दाहान् - केले आहेत विवाह ज्यांचे अशा - सदारान् - स्त्रियांसह वर्तमान अशा - विप्रर्षभान् - ब्राह्मणश्रेष्ठांना - समलालयत् - संतोषित करिता झाला ॥२४॥ क्षत्तः - हे विदुरा - ततः - नंतर - ते - ते - कृतदाराः - केल्या आहेत स्त्रिया ज्यांना असे - ऋषयः - ऋषि - नन्दिम् - हर्षाला - आपन्नाः - प्राप्त झालेले असे - तम् - त्या कर्दम ऋषीला - निमन्‌त्र्य - विचारून - स्वं स्वम् - आपआपल्या - आश्रममण्डलम् - आश्रमस्थानाला - प्रातिष्ठन् - निघून गेले ॥२५॥ सः - तो कर्दम मुनि - विबुधर्षभम् - देवश्रेष्ठ अशा - त्रियुगम् - तिन्ही युगांमध्ये उत्पन्न होणार्‍या श्रीहरीला - अवतीर्णम् - अवतार घेतलेला असे - आज्ञाय - जाणून - विविक्ते - एकान्तांत - उपसङ्गम्य - जवळ जाऊन - च - आणि - प्रणम्य - नमस्कार करून - समभाषत - म्हणाला ॥२६॥ अहो - अहो - इह - ह्या सृष्टीमध्ये - स्वैः - आपल्या - अमङ्गलैः - पापांनी - निरये - नरकासमान अशा संसारात - पापच्यमानानाम् - अत्यन्त पोळून निघणार्‍या अशा प्राण्यांना - भूयसा - पुष्कळ - कालेन - कालाने - देवताः - देवता - नूनम् - निश्चयाने - प्रसीदन्ति - प्रसन्न होतात ॥२७॥ यतयः - संन्यासी - बहुजन्मविपक्वेन - पुष्कळ जन्मांनी परिपक्व झालेल्या अशा - सम्यग्योगसमाधिना - भक्तियोगातील एकाग्रतेच्या योगाने - शून्यागारेषु - एकान्तस्थानात - यत्पदम् - ज्याच्या चरणाला - द्रष्टुम् - पाहाण्याकरिता - यतन्ते - यत्न करितात ॥२८॥ यः - जो - स्वानाम् - आपल्या भक्तांच्या - पक्षपोषणः - पक्षाला पुष्ट करणारा असा - अस्ति - आहे - सः एव - तोच - भगवान् - श्रीहरि - हेलनम् - अवज्ञेला - न गणय्य - न गणता - प्राम्याणाम् - खेडवळ अशा - नः - आमच्या - गृहेषु - घरांत - अद्य - आज - जातः - जन्मास आलेला - अस्ति - आहे ॥२९॥ भक्तानाम् - भक्तांच्या - मानवर्धनः - मानाला वाढविणारा असा - ज्ञानम् - ज्ञानाचे साधन जे सांख्यशास्त्र - चिकीर्षुः - करण्याची इच्छा करणारा असा - भगवान् - भगवान श्रीहरि - स्वीय वाक्यम् - स्वकीय वचनाला - ऋतम् - सत्य - कर्तुम् - करण्याकरिता - मे - माझ्या - गृहे - घरी - अवतीर्णः - अवतरलेला - असि - आहेस ॥३०॥ भगवन् - हे श्रीहरे - स्वजनानाम् - आपल्या भक्तांना - यानि यानि - जी जी रूपे - रोचन्ते - आवडतात - तानि एव - तीच - ते - तुझी - रूपाणि - रूपे - अरूपिण - वस्तुतः रूपरहित अशा - ते - तुला - च - खरोखर - अभिरूपाणि - योग्य अशी - सन्ति - आहेत ॥३१॥ अहम् - मी - सूरिभिः - विव्दानांनी - तत्त्वबुभुत्सया - तत्त्व जाणण्याच्या इच्छेने - अद्धा - साक्षात् - सदा - निरंतर - अभिवादार्हणपादपीठम् - नमस्काराला योग्य आहे पादपीठ ज्याचे अशा - ऐश्वर्यवैराग्ययशोऽवबोधवीर्यश्रियाम् - ऐश्वर्य, वैराग्य, कीर्ति, ज्ञान, पराक्रम व शोभा यांनी - पूर्तम् - पूर्ण अशा - त्वाम् - तुला - प्रपद्ये - शरण आलो आहे ॥३२॥ परम् - श्रेष्ठ - स्वच्छन्दशक्तिम् - स्वाधीन आहेत शक्ति ज्याच्या अशा - प्रधानम् - प्रकृतिरूप - पुरुषम् - प्रकृतीचा नियन्ता - महान्तम् - महत्तत्त्वरूप अशा - कालम् - कालस्वरूप अशा - त्रिवृतम् - त्रिगुणोत्पन्न अहंकाररूप - लोकपालम् - लोकांचे पालन करणार्‍या - आत्मानुभूत्या - आपल्या ज्ञानशक्तीमुळे - अनुगतप्रपञ्चम् - लय पावला आहे प्रपञ्च ज्याच्या ठिकाणी अशा - कविम् - सर्वज्ञ - कपिलम् - कपिलाला - प्रपद्ये - शरण आलो आहे ॥३३॥ त्वया - तुजकडून - अवतीर्णार्णः - निवृत्त झाली आहेत दैवादि ऋणे ज्याची असा - उत - खरोखर - आप्तकामः - पूर्ण झालेले आहेत मनोरथ ज्याचे असा - अहम् - मी - प्रजानाम् - लोकांचा - पतिम् - रक्षक अशा - त्वाम् - तुला - अद्य - आज - आ अभिपृच्छे स्म - थोडे विचारतो - परिव्रजत्पदवीम् - संन्याशांच्या मार्गाचा - आस्थितः - आश्रय केलेला - विशोकः - शोकरहित असा - त्वाम् - तुला - हृदि - अन्तःकरणात - युञ्जन् - स्मरणारा असा - अहं - मी - चरिष्ये - संचार करीन ॥३४॥ मुने - कर्दम मुने - हि - खरोखर - मया - मजकडून - सत्यलौकिके - वैदिक आणि लौकिक कृत्यांमध्ये - प्रोक्तम् - सांगितलेले - लोकस्य - लोकांना - प्रमाणम् - प्रमाण - अस्ति - आहे - अथ - आता - यत् - जे - अहम् - मी - तुभ्यम् - तुला - अवोचम् - बोललो - तत् - त्याला - ऋतम् - खरे - कर्तुम् - करण्याकरिता - मया - मजकडून - अजनि - जन्म घेतला गेला ॥३५॥ अस्मिन् - ह्या - लोके - लोकामध्ये - एतत् - हा - मे - माझा - जन्म - जन्म - दुराशयात् - दुर्गम आहे आशय ज्याचा अशा षोडश कलात्मक लिङ्गदेहापासून - मुमुक्षूणाम् - मुक्त होण्याची इच्छा करणार्‍या पुरुषांना - आत्मदर्शने - आत्मज्ञानाविषयी - संमताय - संमत असलेल्या अशा - तत्त्वानाम् - तत्त्वांच्या - प्रसंख्यानाय - ज्ञानाकरिता - अस्ति - आहे ॥३६॥ एषः - हा - अव्यक्तः - सूक्ष्म असा - आत्मपथः - ज्ञानमार्ग - भूयसा - पुष्कळ - कालेन - कालाने - नष्टः - नष्ट झालेला - अस्ति - आहे - तम् - त्या ज्ञानमार्गाला - प्रवर्तयितुम् - प्रवृत्त करण्यासाठी - मया - मजकडून - धृतम् - धारण केलेल्या अशा - इमम् - ह्या - देहम् - देहाला - विद्धि - जाण ॥३७॥ मया - मजकडून - आपृष्टः - अनुमोदन दिलेला असा - कामम् - इच्छेप्रमाणे - गच्छ - गमन कर - मयि - माझ्या ठिकाणी - संन्यस्तकर्मणा - अर्पण केलेल्या कर्माच्या योगाने - सुदुर्जयम् - जिंकण्यास अशक्य अशा - मृत्युम् - मृत्यूला - जित्वा - जिंकून - अमृतत्त्वाय - मोक्षाकरिता - माम् - मला - भज - तू भज ॥३८॥ स्वयंज्योतिः - स्वयंप्रकाश अशा - सर्वभूतगुहाशयम् - सर्व प्राण्यांच्या हृदयात राहणार्‍या अशा - आत्मानम् - आत्मस्वरूप अशा - माम् - मला - आत्मनि एव - आत्म्यामध्येच - आत्मना - अन्तःकरणाने - वीक्ष्य - पाहून - विशोकः - दुःखरति असा - अभयम् - मोक्षाला - ऋच्छसि - प्राप्त होशील ॥३९॥ सर्वकर्मणाम् - सर्व कर्मांचा - शमनीम् - नाश करणार्‍या अशा - आध्यात्मिकीं विद्याम् - आत्मज्ञानाला - मात्रे - मातेप्रत - वितरिष्ये - मी देईन - यया - ज्या अध्यात्मविद्येच्या योगाने - असौ - ही माता देवहूती - भवम् - संसाराला - अतितरिष्यति - तरून जाईल ॥४०॥ तेन कपिलेन - त्या कपिलाकडून - एवम् - याप्रमाणे - समुदितः - उत्तम प्रकारे बोलला गेलेला असा - प्रजापतिः - प्रजापति कर्दम - प्रीतः - संतुष्ट झालेला - तम् - त्या कपिलाला - प्रदक्षिणीकृत्य - प्रदक्षिणा करून - वनम् एव - वनातच - जगाम ह - गेला. ॥४१॥ मौनं व्रतम् आस्थितः - मौनव्रताचा आश्रय केलेला असा - आत्मैकशरणः - आत्मा हाच एक आहे रक्षक ज्याचा असा - अनग्निः - अग्नि ज्याला नाही असा - अनिकेतनः - गृह ज्याला नाही असा - निःसङ्गः - संगरहित असा - सः - तो - मुनिः - कर्दम ऋषि - क्षोणीम् व्यचरत् - पृथ्वीवर संचार करिता झाला. ॥४२॥ यत् यत् - जे ते - सदसतः - कारण व कार्य या दोन्हीहून - परम् - निराळे - अस्ति - आहे - तस्मिन् - त्या - गुणावभासे - त्रिगुणांचा प्रकाश करणार्‍या अशा - विगुणे - निर्गुण अशा - एकभक्त्या - एकनिष्ठ भक्तीने - अनुभाविते - अनुभविलेल्या अशा - ब्रह्मणि - परब्रह्माच्या ठायी - मनः - मनाला - युञ्जानः - युक्त करणारा. ॥४३॥ निरहङ्कतिः - अहंकाररहित - निर्ममः - निस्पृह - निर्व्दन्‌व्दः - सुखदुःखरहित - निर्वैरः - वैररहित - समदृक् - समदृष्टि - स्वदृक् - आत्म्याला पाहणारा - प्रत्यक्प्रशान्तधीः - परमेश्वराच्या ठिकाणी आसक्त आहे निश्चल बुद्धि ज्याची असा - च - आणि - प्रशान्तोर्मिः - शान्त झालेल्या आहेत वासनात्मक लाटा ज्याच्या अशा - उदधिःइव - समुद्राप्रमाणे - धीरः - गम्भीर असा - अभवत् - झाला. ॥४४॥ सर्वज्ञे - सर्वज्ञ अशा - प्रत्यगात्मनि - सर्व जीवांचा अन्तर्यामि अशा - भगवति - ऐश्वर्यसंपन्न अशा - वासुदेवे - श्रीहरीच्या ठिकाणी - परेण - अखंड अशा - भक्तियोगेन - भक्तियोगाने - लब्धात्मा - प्राप्त झाले आहे ज्ञान ज्याला असा - मुक्तबन्धनः - सुटलेली आहेत बन्धने ज्याची असा. ॥४५॥ सर्वभूतेषु - सर्व प्राण्यांच्या ठिकाणी - अवस्थितम् - असलेल्या - आत्मानाम् - परमात्म्याला - च - आणि - सर्वभूतानि - सर्व प्राण्यांना - भगवति - परमेश्वरामध्ये - आत्मनि अपि - आणि आत्म्याच्या ठिकाणी सुद्धा - अपश्यत् - पाहता झाला. ॥४६॥ इच्छाद्वेषविहीनेन - इच्छा व द्वेष यांनी रहित अशा - सर्वत्र - सर्व ठिकाणी - समचेतसा - सारखे आहे चित्त ज्याचे अशा - भगवद्भक्तियुक्तेन - श्रीहरीच्या ठिकाणी जी भक्ति तिने युक्त अशा - तेन - त्या कर्दमाने - भागवती - भगवव्दिषयक - गतिः - स्थान - प्राप्ता - प्राप्त करून घेतले. ॥४७॥ तृतीयः स्कन्धः - अध्याय चोविसावा समाप्त |