|
|
|
श्रीमद् भागवत महापुराण
स्कंध ३ रा - अध्याय १५ वा - अन्वयार्थ
जय-विजय यांना सनकादिकांचा शाप - तत् - ते - तु - तर - परतेजोहनम् - दुसर्‍याच्या परक्रमाचा नाश करणारे - प्राजापत्यम् - कश्यपप्रजापतीचे - तेजः - तेज - दितिः - दिति - सुरार्दनात् - देवांना पीडा होईल म्हणून - शङ्कमानाः - भिणारी - शतं वर्षाणि - शंभर वर्षे - दधार - धारण करती झाली. ॥१॥ तेन - त्या गर्भाच्या योगाने - हतालोके - नष्ट झाला आहे प्रकाश ज्यातील अशा - लोके - जगात - हतौ जसः - नष्ट झाला आहे पराक्रम ज्याचा असे - लोकपालाः - इंद्रादि लोकपाल - दिशाम् ध्वान्तव्यतिकरम् - दिशा अंधकाराने भरून गेल्या आहेत असे - विश्वसृजे - ब्रह्मदेवाला - न्यवेदयन् - सांगते झाले. ॥२॥ विभो - प्रभो - यत् - ज्यामुळे - वयम् - आम्ही - भृशम् - अत्यंत - संविग्नाः - पीडित - स्मः - आहोत - एतत् - ह्या - तमः - अंधकाराला - वेत्थ - जाणतोस - हि - कारण - कालेन - कालाने - अस्पृष्टवर्त्मनः - स्पर्श केला नाही ज्ञानमार्ग ज्याचा अशा - भगवतः - भगवंताला - अव्यक्तम् - न जाणिलेले असे - किचिदपि - काहीही - न - नाही. ॥३॥ देवदेव - हे देवाधिदेवा - जगद्धातः - जगाच्या रक्षका - लोकनाथशिखामणे - हे लोकपालाच्या नायका - त्वम् - तू - परेषाम् - सूक्ष्म किंवा स्थावर - अपरेषाम् - स्थूल किंवा जंगम - भूतानाम् - प्राण्यांचा - भाववित् - अभिप्राय जाणणारा - असि - आहेस. ॥४॥ विज्ञानवीर्याय - विविध ज्ञान आहे बल ज्याचे अशा तुला - नमः - नमस्कार असो - मायया - मायेच्या योगाने - गृहीतगुणभेदाय - स्वीकारिला आहे गुणविशेष म्हणजे रजोगुण ज्याने अशा - इदम् - ह्या ब्रह्मदेव शरीराला - उपेयुषे - प्राप्त झालेल्या - व्यक्तयोनये - व्यक्तरूप प्रपञ्चाचे कारण अशा - ते - तुला - नमः - नमस्कार असो. ॥५॥ सदसदात्मकम् - कार्ये व कारणे हेच आहे स्वरूप ज्याचे अशा - आत्मनि - स्वतःच्या ठिकाणी - प्रोतभुवनम् - भरले आहे त्रिभुवन ज्याच्यामध्ये अशा - आत्मभावनम् - व सर्व जीवांना उत्पन्न करणारा अशा - परम् - श्रेष्ठ अशा - त्वाम् - तुझे - अनन्येन - एकनिष्ठ - भावेन - भक्तीने - ये - जे - भावयन्ति - ध्यान करतात. ॥६॥ जितश्वासेन्द्रियात्मनाम् - जिंकिलेली आहेत प्राण, इंद्रिये व मन ज्यांनी अशा - सुपक्वयोगानाम् - अत्यंत पूर्ण झाला आहे योगाभ्यास ज्यांचा अशा - लब्धयुष्मप्रसादानाम् - प्राप्त झाली आहे तुमची कृपा ज्यांना अशा - तेषाम् - त्या भक्तांचा - कुतश्चित् - कोठूनही - पराभवः - पराभव - न - नाही. ॥७॥ तन्त्या - दावणीने - यन्त्रितः - बांधलेल्या - गावः इव - गाईप्रमाणे - यस्य - ज्या ब्रह्मदेवाच्या - वाचा - वाणीने - आयताः - स्वाधीन केलेले - सर्वाः - सर्व - प्रजाः - लोक - बलिम् - बलि - हरन्ति - अर्पण करितात - तस्मै - त्या - मुख्याय - नायक, अशा - ते - तुला - नमः - नमस्कार असो. ॥८॥ भूमन् - हे सर्वव्यापका - सः त्वम् - तो तू - तमसा - अंधकारामुळे - लुप्तकर्मणाम् - लुप्त झाली आहेत कर्मे ज्यांची अशा - नः - आमचे - शम् - कल्याण - विधत्स्व - कर - आपन्नान् - विपत्तीत सापडलेल्या अशा - नः - आम्हाला - अदभ्रदयया - विपुल आहे दया जीमध्ये अशा - दृष्ट्या - दृष्टीने - ईक्षितुम् - पाहण्यास - अर्हसि - योग्य आहेस. ॥९॥ देव - हे ब्रह्मदेवा - एधसि - काष्ठामध्ये असलेल्या - अग्निः इव - अग्नीप्रमाणे - अर्पितम् - ठेवलेले - काश्यपम् - कश्यप ऋषीचे - ओजः - वीर्य - एषः - हा - दितेः - दितीचा - गर्भः - गर्भ - सर्वाः - सर्व - दिशः - दिशांना - तिमिरयन् - अंधकाराने व्याप्त करणारा असा - वर्धते - वाढत आहे. ॥१०॥ महाबाहो - मोठे आहेत बाहु ज्याचे अशा हे विदुरा - शब्दगोचरः - देवांच्या भाषणाचा विषय झालेला - सः - तो - भगवान् आत्मभूः - भगवान ब्रह्मदेव - प्रहस्य - हास्य करून - देवान् - देवांना - प्रीणन् - संतोषित करणारा असा - रुचिरया - मधुर अशा - गिरा - वाणीने - प्रत्याचष्ट - प्रत्युत्तर देता झाला. ॥११॥ युष्मत्पूर्वजाः - तुमच्या पूर्वी जन्मलेले - मे मानसाः सुताः - माझे मानस पुत्र - सनकादयः - सनकप्रभृति ऋषि - विगतस्पृहाः - गेली आहे इच्छा ज्यांची असे - लोकेषु - लोकांवर असलेल्या - लोकान् - लोकात - विहायसा - आकाशमार्गाने - चेरुः - संचार करते झाले. ॥१२॥ एकदा - एके वेळी - ते - ते ऋषि - अमलात्मनः - निर्मळ आहे स्वरूप ज्याचे अशा - भगवतः - ऐश्वर्यसंपन्न - वैकुण्ठस्य - विष्णूच्या - सर्वलोकनमस्कृतम् - सर्व लोकांना पूज्य अशा - वैकुण्ठनिलयम् - वैकुण्ठलोकाला - ययुः - गेले. ॥१३॥ यत्रः - ज्या वैकुण्ठ लोकांत - ये - जे - अनिमित्तनिमित्तेन - हेतु नाही प्रेरक ज्याचा अशा - धर्मेण - धर्माने - हरिम् - श्रीविष्णूला - आराधयन् - आराधिते झाले - सर्वे - सर्व - वैकुण्ठमूर्तयः - विष्णूसारखी आहेत स्वरूपे ज्यांची असे - पुरुषाः - पुरुष - वसन्ति - रहातात. ॥१४॥ च - आणि - यत्र - ज्या वैकुण्ठलोकात - आद्यःपुमान् - आदि पुरुष - वृषः - धर्मरूपी - शब्दगोचरः - वेदांनी केवल जाणला जाणारा - भगवान् - ऐश्वर्यसंपन्न विष्णु - निरजम् - रजोगुणरहित - सत्त्वम् - सत्त्वगुणाची मूर्ति - विष्टभ्य - धारण करून - स्वान् - भक्त अशा - नः - आम्हाला - मूडयन् - सुखविणारा - आस्ते - असतो. ॥१५॥ यत्र - ज्या वैकुण्ठलोकात - मूर्तिमत् - मूर्तिमान् - कैवल्यम् इव - मोक्षाप्रमाणे - सर्वर्तुश्रीभिः - सर्व ऋतूतील पुष्पफल इत्यादी आहे संपत्ती ज्यांमध्ये अशा - कामदुघैः - सर्व इच्छा पूर्ण करणार्‍या - द्रुमैः - वृक्षांनी - विभ्राजत् - शोभणारे - नैःश्रेयसं नाम - नैःश्रेयस नावाचे - वनम् - उद्यान - अस्ति - आहे. ॥१६॥ यत्र - ज्या उद्यानात - अन्तर्जले - पाण्यामध्ये - अनुविकसन्मधुमाधवीनाम् - पसरणार्‍या मकरंदाने युक्त अशा वसंत ऋतूतील पुष्पलतांच्या - गंधेन - सुगंधाने - खण्डितधियः अपि - विघ्र केलेली आहे बुद्धि ज्यांची असे असूनही - अनिलम् - वायूला - क्षिपन्तः - तिरस्कार करणारे - सललनाः - स्त्रियांसहवर्तमान - वैमानिकाः - विमानात बसलेले विष्णुभक्त - लोकशमलक्षपणानि - लोकांच्या पापाला दूर करणारी अशी - भर्तुः - पालनकर्त्या परमेश्वराची - चरितानि - चरित्रे - गायन्ति - गातात ॥१७॥ यः - जो - पारावतान्यभृतसारस - पारवे, कोकिल, सारस, चक्रवाक, - चक्रवाकदात्यूहहंसशुकतित्तिरिबर्हिणाम् - चातक, हंस, शुक, तित्तिर व मयूर यांचा - कोलाहलः - कलकलाट - सः - तो - भृङ्गाधिपे - मोठा भ्रमर - हरिकथाम् इव - श्रीहरीच्या कथालाच जणू काय - उच्चैः - मोठ्याने - गायमाने - गाऊ लागला असता - अचिरमात्रम् - क्षणमात्र - विरमते - बंद पडतो ॥१८॥ यस्मिन् - ज्या उद्यानात - मंदारकुन्दकुरबोत्पलचंपकार्ण - मंदार, कुंद, तिलक, कमोद, चंपक, अर्ण, - पुन्नागनागबकुलाम्बुजपारिजाताः - पुंनाग, नागकेसर, बकुल, कमल व पारिजातक - सुमनसः - पुष्पवृक्ष - तुलसिकाभरणेन - तुलसीची माला आहे अलंकार ज्याचा अशा श्रीहरीने - तुलस्याः - तुलसीच्या - गन्धेऽर्चिते - गंधाची प्रशंसा केली असता - तस्याः - त्या तुलसीच्या - तपः - तपश्चर्येला - बहु मानयन्ति - बहुमान देतात ॥१९॥ यत् - जे वैकुण्ठस्थान - हरिपदानतिमात्रदृष्टैः - विष्णूच्या चरणांना नमस्कार केल्यानेच दृष्टीस पडणार्‍या अशा - वैदुर्यमारकतहममयैः - वैदूर्यमणि, पाचू व सुवर्ण यांनी तयार केलेल्या अशा - विमानैः - विमानांनी - संकुलम् - व्याप्त - अस्ति - असते - कृष्णात्मनाम् - श्रीकृष्णाच्या ठिकाणी आहे अंतःकरणाला ज्याचे अशा - येषाम् - ज्या भक्तांना - बृहत्कटितटाः - विशाल आहे कटिभाग ज्यांचा अशा - स्मितशोभिमुख्यः - मंदहास्याच्या योगाने शोभणारी आहेत मुखे ज्यांची अशा स्त्रिया - उत्स्मयाद्यैः - परिहास, हावभाव इत्यादिकांनी - रजः - काम - न आदधुः - उत्पन्न करू शकत नाहीत ॥२०॥ यदनुग्रहणे - जिच्या अनुग्रहाविषयी - अन्ययत्नः - ब्रह्मादिक देवांचा प्रयत्न - अस्ति - आहे - सा - ती - श्रीः - लक्ष्मी - चरणारविन्दम् - चरणकमलाचा - क्वणयती - शब्द करणारी - मुक्तदोषा - टाकले आहे चांचल्य जिने अशी किंवा लांब केला आहे बाहू जिने अशी - रूपिणी - मनोहर रूप धारण केलेली - स्फटिककुड्ये - स्फटिकाच्या आहेत भिंती ज्याच्या अशा - उपेतहेम्नि - व सुवर्णपट्टिकांनी युक्त अशा - हरिसद्मनि - श्रीकृष्णाच्या घरात - लीलाम्बुजेन - क्रीडाकमलाने - संमार्जती इव - केर काढणारीच जणू काय - संलक्ष्यते - दिसते ॥२१॥ अग्ङ - हे देवांनो - यत् - ज्या वैकुण्ठलोकांत - प्रेप्यान्विता - दासींना युक्त अशी - निजवने - आपल्या वनात - तुलसीभिः - तुलसींनी - ईशम् - विष्णूची - अभ्यर्चती - पूजा करणारी - श्रीः - लक्ष्मी - विद्रुमतटासु - पोवळ्यांचे आहेत तट ज्यांचे अशा - अमलामृतासु - व निर्मल व गोड आहे पाणी ज्याचे अशा - वापीषु - विहिरीमध्ये - स्वलकम् - सुंदर आहेत केस ज्यावर अशा - उन्नसम् - उत्कृष्ट आहे नासिका ज्याची अशा - वक्त्रम् - मुखाला - समीक्ष्य - पाहून - भगवता - श्रीहरीने - उच्छेषितम् - चुंबन घेतलेले - इति - असे - अमत - मानिती झाली ॥२२॥ ये - जे पुरुष - अद्यभिदः - पापाला दूर करणार्‍या श्रीहरिच्या - रचनानुवादात् - सृष्टि इत्यादिकं लीलांच्या अनुवादाहून - अन्यविषयाः - इतर अर्थ, काम आदि आहेत विषय ज्यामध्ये - मतिन्घीः - बुद्धिभ्रंश करणार्‍या - कुकथाः - निंद्य कथा - शृण्वन्ति - ऐकतात - ते - ते - यत् - ज्या वैकुण्ठलोकाला - न व्रजन्ति - प्राप्त होत नाहीत - तु - परंतु - याः - ज्या कथा - हतभगैः - नष्ट झाले आहे भाग्य ज्यांचे अशा - नृभिः - पुरुषांनी - श्रुताः - ऐकिलेल्या - आत्तसाराः - घेतले आहे पुण्य ज्यांनी अशा - तान् तान् - त्या त्या श्रोत्यांना - अशरणेषु - निराश्रय अशा - तमःसु - नरकामध्ये - क्षिपन्ति - टाकतात - हन्त - हाय हाय ॥२३॥ यत्र - ज्या मनुष्य जातीमध्ये - सहधर्म - धर्मज्ञानासह - तत्त्वविषयम् - ब्रह्म आहे विषय ज्यामध्ये असे - ज्ञानम् - ज्ञान - भवति - होते - ताम् - त्या - नः अपि - आम्हांकडून देखील - अभ्यर्थिताम् - प्रार्थना केलेल्या - नृगतिम् - मनुष्य योनीला - प्रपन्ना - प्राप्त झालेले - ये - जे - भगवतः - विष्णूची - आराधनम् - आराधना - न वितरन्ति - करीत नाहीत - ते - ते - क्तितया - विस्तृत अशा - अमुष्य - ह्या विष्णूच्या - मायया - मायेने - मोहिताः बत - मोहित झालेले खरोखर होत ॥२४॥ भर्तुः - श्रीकृष्णाच्या - सुयशसः - उत्तम कीर्तीचे - मिथः - एकमेकांशी - कथनानुराग - कथांविषयीच्या प्रेमामुळे - वैक्लव्यबाष्पकलया - विव्हळ होऊन उत्पन्न झालेले जे आनंदाश्रु त्यांसह - पुलकीकृताङ्गाः - रोमाञ्चित झाले आहे शरीर ज्यांचे असे - दूरेयमाः - दूर आहे यम ज्यापासून असे - स्पृहणीयशीलाः - अनुकरणीय आहे शील ज्यांचे असे भक्त - अनिमिषाम् - देवांतील - ऋषभानुवृत्या - श्रेष्ठ जो विष्णु त्याच्या सेवेने - नः - आमच्या - उपरि - वर - यत् - ज्या वैकुण्ठाला - व्रजन्ति - जातात ॥२५॥ अथो - नंतर - तत् - त्यावेळी - मुनयः - ऋषि - विश्वगुर्वधिकृतम् - विश्वाचा गुरु जो विष्णु त्याने अधिकृत केलेल्या अशा - भुवनैकवंद्यम् - व त्रिभुवनाला सर्वथैव पूज्य अशा - दिव्यम् - अलौकिक अशा - विचित्रविबुधाम्यविमानशोचिः - चित्रविचित्र देवश्रेष्ठांच्या विमानांच्या प्रकाशाने युक्त अशा - तत् अपूर्वंविकुण्ठम् - त्या अपूर्व अशा वैकुण्ठाला - योगमायाबलेन - अष्टाङ्गयोगसाधनाच्या सामर्थ्याने - उपेत्य - प्राप्त करून - पराम् - फार - मुदम् - आनंदाला - आपुः - प्राप्त झाले ॥२६॥ असज्जमानाः - आसक्ती न करणारे - मुनयः - सनकादिक ऋषि - तस्मिन् - त्या वैकुण्ठामध्ये - षट् - सहा - कक्षाः - तटांचे दरवाजे - अतीत्य - ओलांडून - अथ - नंतर - सप्तमायाम् - सातव्या दरवाजामध्ये - समानवयसौ - समान आहे वय ज्यांचे असे - गृहीतगदौ - घेतल्या आहेत गदा ज्यांनी अशा - परार्ध्यकेयूरकुण्डकिरीट - बहुमोल बाहुभूषणे, कुंडले व किरीट - विटङ्कवेषौ - यामुळे सुंदर आहे वेष ज्यांचा अशा - देवौ - दोन देवांना - अचक्षत - पहाते झाले ॥२७॥ असितचतुष्टयबाहुमध्ये - श्यामवर्ण अशा चार बाहूंमध्ये - विन्यस्तया - घातलेल्या - मत्तद्विरेफवनमालिकया - मत्त भ्रमरांनी युक्त अशा वनमालेने - निवीतौ - वेष्टित - कुटिलया - वक्र अशा - भ्रुवा - भ्रुकुटीने - स्फुटनिर्गमाभ्याम् - फुललेल्या नाकपुड्यांनी - च - आणि - रक्तेक्षणेन - लाल डोळ्यांनी - मनाग्रभसम् - किंचित क्षुब्ध दिसणार्‍या अशा - वक्त्रम् - मुखाला - दधानौ - धारण करणारे ॥२८॥ ते मुनयः - ते सनत्कुमारप्रभृति ऋषि - याः - ज्या - पूर्वाः - पूर्वीच्या - पुरटवज्रकपाटिकायाः - सुवर्णाने अलंकृत केलेल्या आहेत हिर्‍याच्या फळ्या ज्यातील अशा - व्दारः - दरवाजात - यथा - जसे - विविशुः - शिरले - तथा - त्याप्रमाणे - सप्तमायाम् - सातव्या - व्दारि - दरवाजात - एतयोः मिषतोः - हे दोघे पुरुष पाहात असता - अपृष्ट्वा - न विचारता - निविविशुः - शिरले - ये - जे - अविहताः - प्रतिबन्ध न केलेले - अविषमया - सरळ अशा - स्वदृष्ट्या - आपल्या दृष्टीने - विगताभिशङ्काः - गेली आहे शंका ज्यांची असे - सर्वत्र - सर्व ठिकाणी - संचरन्ति - संचार करतात ॥२९॥ भगवत्प्रतिकूलशीलौ - विष्णूच्या स्वभावाच्या विरुध्द आहे स्वभाव ज्यांचा असे - तौ - ते दोघे व्दारपाल - वातरशनान् - वायुवस्त्र हेच आहे कटिवस्त्र ज्यांचे अशा - वृद्धान् - वृद्ध असा - दशार्धवयसः - पाच वर्षांचे आहे दिसण्यात वय ज्यांचे अशा - विदितात्मतत्त्वान् - व जाणिलेले आहे आत्मतत्त्व ज्यांनी अशा - तान् - त्या - चतुरः - चार - कुमारान् - कुमारांना - वीक्ष्य - पाहून - तेजः - सामर्थ्याला - विहस्य - हसून - अतदर्हणान् तान् - प्रतिबंध करण्यास अयोग्य अशा त्यांना - वेत्रेण - वेताने - अस्खलयताम् - प्रतिबंध करते झाले ॥३०॥ स्वर्हत्तमाः अपि - अत्यन्त पूज्य असे असूनहि - अनिमिषेषु मिषत्सु - देव पहात असता - हरेः - विष्णूच्या - ताभ्याम् - त्या दोघा - प्रतिहारपाभ्याम् - व्दारपालांनी - निषिध्यमानाः - प्रतिबन्ध केलेले - सुहृत्तमदिदृक्षितभग्ङे - अत्यंत प्रिय अशा श्रीहरीच्या दर्शनाच्या इच्छेचा भंग झाला असता - ईषत् - किंचित् - कामानुजेन - कामाचा धाकटा बंधू जो क्रोध त्याने - सहसा - एकाएकी - उपप्लुताक्षाः - व्याप्त झाली आहे दृष्टी ज्यांची असे - ते - सनत्कुमार प्रभृति मुनि - ऊचुः - बोलले ॥३१॥ उच्चैः - मोठ्या - भगवत्परिचर्यया - श्रीविष्णूच्या सेवेने - इह - ह्या वैकुण्ठलोकात - एत्य - येऊन - निवसताम् - राहाणार्‍या - तद्धर्मिणाम् - भागवतधर्माच्या पुरुषांमध्ये - वाम्- तुम्हा दोघांचा - कः - कोणता - अयम् - हा - विषमः - पक्षपाती - स्वभावः - स्वभाव - अस्ति - आहे - तस्मिन् - त्या - गतविग्रहे - गेला आहे विरोध ज्यापासून अशा - प्रशान्तपुरुषे - शांत पुरुषाच्या ठिकाणी - कुहकयोः - कपटी अशा - वाम् - तुम्हा दोघांना - आत्मवत् - तुमच्यासारखा कपटी - कः वा - कोणता बरे - परिशक्ङनीयः - शंका घेण्यास योग्य - अस्ति - आहे ॥३२॥ हि - कारण - धीराः - विव्दान् लोक - समस्तकुक्षौ - संपूर्ण विश्व आहे उदरात ज्याच्या अशा - यत्र - ज्या - इह - ह्या - भगवति - विष्णूच्या ठिकाणी - अन्तरम् - भेद - न पश्यन्ति - पहात नाहीत - किंतु - परंतु - नभसि - महादाकाशात - नभ इव - घटकाश असते त्याप्रमाणे - आत्मनि - त्या परमेश्वराच्या ठिकाणी - आत्मानम् - स्वतःला - पश्यन्ति - पहातात - तत्र - परमेश्वराच्या ठिकाणी - सुरलिग्ङिनोः - देवांचे चिन्ह धारण केलेल्या अशा - युवयोः - तुम्हा दोघांना - अस्य - श्रीविष्णूला - उदरभेदि - उदराचा भेद करणारे - भयम् - भय - यतः - ज्या कारणाने - व्युत्पादितम् - उत्पन्न झाले - तत् - ते - किम् - काय ॥३३॥ तत् - त्यास्तव - अमुष्य - ह्या - विकुण्ठभर्तुः - वैकुण्ठनायक - परमस्य - परमेश्वराचे सेवक अशा - वाम्‌मन्दधीभ्याम् - सेवक अशा तुम्हा दोघा मंदबुद्धीचे - प्रकृष्टम् - कल्याण - कर्तुम् - करण्याकरिता - इह - ह्या अपराधाविषयी - धीमहि - विचार करतो - अन्तरभावदृष्ट्या - भेदभावाच्या दृष्टीने युक्त अशा - अस्य पापीयसः - पापी पुरुषाचे - यत्र - ज्या लोकात - इमे रिपवः - काम, क्रोध आणि लोभ हे तीन शत्रु - सन्ति - आहेत - तान् लोकान् - त्या लोकांना - इतः - ह्या वैकुण्ठ लोकापासून - व्रजतम् - जा ॥३४॥ तेभ्यः मुनिभ्यः - त्या मुनींपासून - उरू - मोठे - बिभ्यतः - भय बाळगणार्‍या - हरेः - विष्णूचे - उभौ - दोघे - अनुचरौ - सेवक - इति - याप्रमाणे - तेषाम् - त्या मुनींचे - घोरम् - भयंकर - ईरितम् - भाषण - अवधार्य - ऐकून - तम् - त्या - ब्रह्मदण्डम् - ब्रह्मशापाला - अस्त्रपूगैः - शस्त्रांच्या समूहांनी - अनिवारणम् - निवारण करण्यास अशक्य असे - अवधार्य - जाणून - सद्यः - तत्काल - अतिकातरेण - अत्यन्त भयाने - तत्पादग्रहौ - त्या मुनींचे पाय धरणारे असे - अपतताम् - पडले ॥३५॥ भगवद्भिः - आपणांकडून - अघोनि - पाप्यांच्या ठिकाणी - यः - जो - दण्डः - दण्ड - अकारि - केला गेला - सः - तो - भूयात् - घडून येवो - यः - जो - नौ - आमच्या - अशेषम् - संपूर्ण - सुरहेलनम् अपि - ईश्वराच्या आज्ञेच्या उल्लंघनालाहि - हरेत - हरण करील - तु - परंतु - इह - ह्या अपराधामुळे - अधः अधः - खालच्या खालच्या योनीला - व्रजतोः - जाणार्‍या - नौ - आमचा - वः - तुमच्या - अनुतापकलया - कृपेने झालेल्या पश्चातापाच्या लेशाने - भगवत्स्मृतिघ्रः - भगवन्ताची स्मृति नष्ट करणारा असा - मोहः - मोह - मा भवेत् - होऊ नये ॥३६॥ तदा एव - त्यावेळीच - अरविन्दनाभः - नाभीपासून उत्पन्न झाले आहे कमल ज्याच्या असा - आर्यहृद्यः - साधूंचे मनोगत जाणणारा - भगवान् - विष्णु - स्वानाम् - आपल्या सेवकांचा - एवम् - याप्रमाणे - सदतिक्रमम् - साधूंच्या ठिकाणी घडलेला अपराध - विबुध्य - जाणून - परमहंसमहामुनीनाम् - परमहंसामध्ये श्रेष्ठ अशा सनत्कुमारादि मुनींच्या - अन्वेषणीयचरणौ - शोधण्यास योग्य अशा चरणांना - चलयन् - हालविणारा - सहश्रीः - लक्ष्मीसहित - तस्मिन् - त्या स्थानी - ययौ - गेला ॥३७॥ ते तू - ते मुनि तर - स्वपुम्भिः - विष्णूच्या सेवकांनी - प्रतिहृतौपयिकम् - आणिलेली आहेत गमनाला उचित अशी छत्रपादुकादि साधने ज्याला अशा - हंसश्रियोः - हंसाप्रमाणे आहे शोभा ज्यांची अशा - व्यजनयोः - दोन चवर्‍यांच्या - शिववायुलोलच्छुभ्रातपत्र - अनुकूल अशा वायूने हलणार्‍या - शशिकेसरसीकराम्बुं - चंद्रासारख्या शुभ्र छत्राचे जे मोत्यांचे सर त्यातून गळत आहेत जलकण ज्याच्यावर अशा - त्त्वसमाधिभाग्यम् - आपल्या समाधीने प्राप्त करून घेण्याजोगे ऐश्वर्यच अशा - अक्षविषयम् - दृष्टीच्या प्रदेशात - आगतम् - आलेल्या अशा - तम् - त्या विष्णूला - अचक्षत - पहाते झाले ॥३८॥ कृत्स्त्रप्रसादसुमुखम् - सर्व व्दारपाल व सनत्कुमार मुनि यांच्या प्रसन्नतेविषयी उत्सुक अशा - स्पृहणीयधाम - इच्छा करण्यास योग्य अशा गुणांचे स्थान - स्नेहावलोककलया - प्रेमयुक्त कटाक्षाच्या योगाने - हृदि - अंतःकरणात - संस्पृशन्तम् - सुख उत्पन्न करणार्‍या अशा - श्यामे - श्यामवर्ण अशा - पृथौ - व विस्तृत अशा - उरसि - वक्षःस्थलावर - शोभितया - शोभा उत्पन्न करणार्‍या - श्रिया - लक्ष्मीच्या योगाने - स्वश्चूडामणिम् - स्वर्गाचे शिरोभूषण अशा - आत्मधिष्‌ण्यम् - आपले स्थान जे वैकुण्ठ त्याला - सुभगयन्तम् इव - शोभा उत्पन्न करणाराच जणू काय अशा विष्णूला - अचक्षत - पहाते झाले ॥३९॥ पृथुनितम्बिनि - विस्तीर्ण कटिप्रदेश आहे आश्रय ज्याला अशा - पीतांशुके - पीताम्बरावर - विस्फुरन्त्या - झळकणार्‍या - काच्ञया - कमरपट्ट्याच्या योगाने - च - आणि - अलिभिः - भ्रमरांच्या - विरुतया - शब्दांनी युक्त अशा - वनमालया - वनमालेने - युक्तम् - युक्त अशा - वल्गुप्रकोष्ठवलयम् - सुंदर आहे मनगटावरील कडे ज्याच्या अशा - विनतासुतांसे - गरुडाच्या खांद्यावर - हस्तम् - हात - विन्यस्य - ठेवून - इतरेन - दुसर्‍या हाताने - अब्जम् - कमळ - धुनानम् - हलविणार्‍या अशा परमेश्वराला - अचक्षत - पहाते झाले ॥४०॥ विद्युत्क्षिपन् - विद्युल्लतेचा तिरस्कार करणारी अशी जी - मकरकुण्डनार्ह - मकराकार कुण्डले त्यांच्या शोभेला योग्य अशा - गण्डस्थलोन्नसमुखम् - गण्डस्थलाने आणि उत्कृष्ट नासिकेने युक्त आहे मुख ज्याचे अशा - मणिमत्किरीटम् - रत्नांनी युक्त आहे किरीट ज्याचा अशा - दोर्दण्डषण्डविवरे - लांब बाहूंच्या मध्यभागात असलेल्या - हरता - मनोहर - परार्ध्यहारेण - मौल्यवान् हाराने - च - आणि - कन्धरगतेन - कण्ठात असलेल्या - कौस्तुभेन - कौस्तुभ रत्नाने - विराजमानम् - शोभणार्‍या अशा विष्णूला - अचक्षत - पहाते झाले ॥४१॥ स्वानाम् - भक्तांच्या - धिया - बुद्धीने - इन्दिरायाः - लक्ष्मीचा - बहुसोष्ठवाढ्यम् - मी अत्युत्तम सौंदर्याने युक्त आहे असा - उत्स्मितम् - गर्व - अत्र - भगवन्ताच्या सौंदर्याच्या ठिकाणी - उपस्पृष्टम् - अस्तंगत झाला आहे - इति - असा - विरचितम् - तर्क केला - मह्यम् - माझ्याकरिता - भवस्य - शंकराकरिता - भवताम् - सनत्कुमारादि मुनींकरिता - अङ्गम् - शरीराला - भजन्तम् - धारण करणार्‍या अशा - विष्णुम् - विष्णूला - निरीक्ष्य - पाहून - नवितृप्तदृशः - तृप्त झाले नाहीत नेत्र ज्याचे असे ते मुनि - मुदा - हर्षाने - कैः - मस्तकांनी - नेमुः - नमस्कार करिते झाले ॥४२॥ तस्य अरविन्दनयनस्य - त्या कमलनेत्र भगवंताच्या - पादारविन्दकिञ्जल्कमिश्र - चरणावरील कमलांच्या केसरांनी मिश्र अशा - तुलसीमकरन्दवायुः - तुलसीच्या मकरंदाने युक्त असा वायु - स्वविवरेण - आपल्या नासिकेच्या छिद्राने - अन्तर्गतः - आत गेलेला असा - अक्षरजुषाम् तेषाम् - ब्रह्मानन्दाचे सेवन करणार्‍या अशाहि त्या सनत्कुमार मुनीमध्ये - चित्ततन्वोः - अंतःकरण व देह यांचा - क्षोभम् - क्षोभ - चकार - करता झाला ॥४३॥ ते - ते सनत्कुमार मुनि - वै - निश्चयाने - सुन्दरतरा - अतिशय सुंदर अशा रक्तवर्ण - अधरकुन्दहासम् - अधरोष्ठावर कुन्दपुष्पाप्रमाणे शोभणार्‍या हास्याने युक्त अशा - अमुष्य - ह्या विष्णूचे - वदनासितपद्मकोशम् - मुख हेच जी नीलवर्ण कमळाची कळा त्याला - उव्दीक्ष्य - पाहून - लब्धाशिषः - पूर्ण झाले आहेत मनोरथ ज्यांचे असे होत्सासे - पुनः - पुनः - नखारुणमणिश्रयणम् - नखरुपी किंचित् लाल रत्नांचा आश्रयरूप असे - तदीयम् - त्या विष्णूचे - अङ्घ्रिव्दन्व्दम् - दोन चरण - अवेक्ष्य - पाहून - निदिध्युः - ध्यान करते झाले ॥४४॥ इह - ह्या जगात - योगमार्गैः - योगमार्गांनी - गतिम् - मोक्षाला - मृगयताम् - शोधणार्‍या - पुंसाम् - पुरुषांचे - ध्यानास्पदम् - ध्यानांचा विषय असे - बहुमतम् - अत्यन्त मान्य - नयनाभिरमम् - नेत्रांना आनंद देणारे असे - पौंस्नम् - पुरुषाचे - वपुः - शरीर - दर्शयानम् - दाखविणार्‍या अशा - अनन्यसिद्धैः - इतरांना दुर्लभ अशा - औत्पत्तिकेः - स्वाभाविक - अष्टभोगैः - अणिमादि आठ सिद्धींनी - युतम् - युक्त अशा - विष्णुम् - विष्णूला - समगृणन् - स्तविते झाले ॥४५॥ अनन्त - हे अनन्ता - यः - जो - त्वम् - तू - हृदि - हृदयामध्ये - गतः अपि - राहिलेला असूनही - दुरात्मनाम् - दुष्ट आहे अन्तःकरण ज्याचे अशा पुरुषांना - अन्तर्हितः - गुप्त - असि - आहेत - सः - तो - नः - आम्हाला - अन्तर्हितः न भवसि - गुप्त नसतोस - तु - परंतु - नयनमूलम् - डोळ्यांच्या मूळाला - अद्य एव - आजच - राध्दः - प्राप्त झाला आहेस - यर्हि - ज्या वेळी - भवदुभ्दवेन - तुझ्यापासून आहे उत्पत्ति ज्याची अशा - नः - आमच्या - पित्रा - पित्याने - त्वम् - तू - अनुवर्णितरहाः - वर्णन केले आहे रहस्य ज्याचे असा झालास - तर्हि एव - तेव्हाच - कर्णविवरेण - कर्णरन्ध्राने - गुहां गतः - आमच्या बुध्दीमध्ये तू प्रगट झालास ॥४६॥ भगवन् - हे भगवन्ता - विरागाः - विरक्त असे - मुनयः - मुनि - ते - तुझ्या - अनुतापविदितैः - कृपेने जाणिलेल्या - दृढभक्तियोगैः - दृढ अशा श्रवणादिक भक्तियोगांनी - उद्‌ग्रन्थयः - तुटली आहे अहंकाररूप गाठ ज्यांची असे - हृदि - अन्तःकरणात - यत् - जे - विदुः - जाणतात - तत् - ते - परम् - श्रेष्ठ - आत्मतत्त्वम् - आत्मस्वरूप - सत्त्वेन - सत्त्वमूर्तीने - एषाम् - ह्या भक्तांना - संप्रति - उत्तम प्रकारे प्रतिक्षणी - रतिम् - प्रीतीला - रचयन्तम् - उत्पन्न करणार्‍या अशा - तम् त्वाम् - त्या तुला - विदाम - जाणतो ॥४७॥ अङ्ग - हे देवा - त्वदङ्घ्रिशरणाः - तुझे चरण आहेत आश्रय ज्यांचा असे - कुशलाः - कल्याणस्वरूप असे - ये - जे - कीर्तन्यतीर्थशसः - वर्णन करण्यास योग्य व पवित्र आहे कीर्ति ज्याची अशा - भवतः - तुझ्या - कथायाः - कथेचा - रसज्ञाः - रस जाणणारे - सन्ति ते - आहेत ते - आत्यन्तिकम् अपि - अत्यन्त मोठ्या मोक्षस्वरूप अशाहि - प्रसादम् - प्रसादाला - न विगणयन्ति - मोजीत नाहीत - तु - तर - ते - तुझ्या - भुवः - भ्रुकुटीच्या - उन्नयैः - चढविण्याने - अर्पितभयम् - ठेविले आहे भय ज्यामध्ये अशा - अन्यत् - दुसर्‍या इन्द्रादि पदाला - विगणयेयुः - आदरतील - किम् - काय ॥४८॥ यदि - जर - नः - आमचे - चेतः - अन्तःकरण - ते - तुझ्या - पदयोः - चरणांच्या ठिकाणी - अलिवत् - भ्रमराप्रमाणे - रमेत नु - खरोखर रमेल - यदि - जर - नः - आमच्या - वाचः - वाणी - तुलसिवत् - तुलसीप्रमाणे - ते - तुझ्या - अङ्घ्रिशोभाः - चरणांमुळे आहे शोभा ज्यांना अशा - भवेयुः - होतील - च - आणि - यदि - जर - कर्णरन्ध्रः - कर्णच्छिद्र - ते - तुझ्या - गुणगणैः - गुणांच्या समुदायांनी - पूर्येत - भरून जाईल - तर्हि - तर - स्ववृजिनैः - आपल्या पापांच्या योगाने - निरयेषु - नरकांमध्ये - भवः - जन्म - कामम् - यथेच्छ - स्तात् - होवो ॥४९॥ पुरुहूत - मोठी आहे कीर्ति ज्याची अशा - ईश - हे ईश्वरा - यत् - जे - इदम् - हे - रूपम् - स्वरूप - प्रादुश्चकर्थ - तू प्रगट केलेस - तेन - त्या स्वरूपाने - नः - आमची - दृशः - दृष्टि - अलम् - अत्यन्त - निर्वृतिम् - सुखाला - अवापुः - प्राप्त झाली - अनात्मनाम् - इन्द्रिये स्वाधीन नसलेल्या पुरुषांना - दुरुदयः - अशक्य आहे दर्शन ज्याचे असा - यः - जो - भगवान् - विष्णु - इत् - अशा प्रकारचा - प्रतीतः - प्रत्यक्ष झालेला - असि - आहेस - तस्मै - त्या - भगवते - भगवान विष्णूला - इदम् - हा - नमः - नमस्कार - विधेम - आम्ही करतो ॥५०॥ तृतीयः स्कन्धः - अध्याय पंधरावा समाप्त |