|
|
|
श्रीमद् भागवत महापुराण
स्कंध ३ रा - अध्याय १३ वा - अन्वयार्थ
वराह अवताराची कथा - नृप - हे राजा - वदतः - बोलणार्‍या - मुनेः - मैत्रेयऋषीचे - पुण्यतमाम् - अत्यन्त पुण्यकारक - वाचम् - वचन - निशम्य - श्रवण करून - वासुदेवकथादृतः - श्रीहरीच्या कथेविषयी आदर असलेला - कौरव्यः - व कुरुवंशोत्पन्न विदुर - भूयः - पुनः - पप्रच्छ - प्रश्न करता झाला ॥१॥ मुने - मैत्रेय ऋषे - स्वयम्भुवः - ब्रह्मदेवाचा - प्रियः - आवडता - पुत्रः - मुलगा - सः - तो - सम्राट् - सार्वभौम राजा - स्वायम्भुवः - स्वायंभुव नामक मनु - प्रियाम् - मनाजोगी - पत्‍नीम् - स्त्री - प्रतिलभ्य - मिळवून - ततः - नंतर - किम् - काय - चकार वै - करता झाला ॥२॥ सत्तम - हे साधुश्रेष्ठा - आदिराजस्य - आदिराज अशा - राजर्षेः तस्य - त्या राजर्षि मनूचे - चरित्रम् - चरित्र - श्रद्दधानाय मे - श्रद्धा ठेवणार्‍या मला - ब्रूहि - सांग - हि - कारण - असौ - हा मनु - विष्वक्‍सेनाश्रयः - वासुदेवाचा भक्‍त - अस्ति - आहे ॥३॥ येषाम् - ज्यांच्या - हृदयेषु - अन्तःकरणात - मुकुन्दपादारविन्दम् - मुकुन्दाचे चरणकमल - अस्ति - आहे - यत् तद्‌गुणानुश्रवणम् - त्यांच्या गुणांचे जे श्रवण करणे - यत् - ते - पुंसाम् - पुरुषांच्या - सुचिरश्रमस्य - दीर्घकालीन श्रम आहेत ज्यामध्ये अशा - श्रुतस्य - शास्त्राध्ययनाचे - अञ्जसा - प्रामुख्याने - अर्थः - फल - सूरिभिः - विद्वानांनी - ईडितः - स्तविले आहे ॥४॥ सहस्त्रशीर्ष्णः - हजारो आहेत मस्तके ज्याला अशा श्रीकृष्णाचा - चरणोपधानम् - पाय टेकण्याचा आधारच अशा - इति ब्रुवाणम् - याप्रमाणे बोलणार्‍या - विनीतम् - नम्र - विदुरम् - विदुराला - भगवत्कथायाम् - श्रीहरीच्या कथेविषयी - प्रणीयमानः - प्रेरणा केलेला - प्रहृष्टरोमा - उभे राहिले आहेत रोमांच ज्याचे असा - मुनिः - मैत्रेय ऋषि - अभ्यचष्ट - उत्तर देता झाला ॥५॥ यदा - ज्यावेळी - स्वभार्यया साकम् - आपल्या स्त्रीसह - स्वायम्भुवः - ब्रह्मदेवाचा पुत्र - मनुः - मनु - जातः - उत्पन्न झाला - तदा सः - तेव्हा तो - प्रणतः - नम्र असा - प्राञ्जलिः - हात जोडून - वेदगर्भम् - ब्रह्मदेवाला - इदम् - हे - अभाषत च - बोलला ॥६॥ त्वम् - तू - सर्वभूतानाम् - सर्व प्राण्यांची - जन्मकृत् - उत्पत्ति करणारा - वृत्तिदः - व निर्वाहाची साधने देणारा - एकः पिता - एकच पिता - असि - आहेस - अथ अपि - असे असताहि - नः - आम्हा - प्रजानाम् - लोकांना - ते - तुझी - शुश्रूषा - सेवा - केन वा - कशाने - भवेत् - घडेल ॥७॥ ईड्य - हे स्तुतीस पात्र असलेल्या भगवन् - तुभ्यम् - तुला - नमः - नमस्कार असो - आत्मशक्‍तिषु - आमचे आहे सामर्थ्य ज्यामध्ये अशा - कर्मसु - कर्मातील - यत् - जे - कृत्वा - केले असता - इह - या लोकांत - विष्वक् - सर्वत्र - यशः - कीर्ति - च - आणि - अमुत्र - परलोकामध्ये - गतिः - उत्तम गति - भवेत् - प्राप्त होईल - तत् विधेहि - ते कर्तव्य सांगा ॥८॥ तात - बाळा - क्षितीश्वर - राजा - माम् - मला - शाधि - शिक्षण दे - इति - असे - यत् - जे - निर्व्यलीकेन हृदा - निष्कपट अन्तःकरणाने - आत्मना - स्वतः - अर्पितम् - सांगितलेस - तस्मात् - त्यामुळे - अहम् - मी - तुभ्यम् - तुझ्यावर - प्रीतः - संतुष्ट झालो आहे - वाम् - तुम्हा उभयतांचे - स्वस्ति - कल्याण - स्तात् - असो ॥९॥ वीर - हे वीरा - आत्मजैः - मुलांनी - गुरौ - गुरूच्या ठिकाणी - एतावती हि - एवढीच - अपचितिः - पूजा - कार्या - करावी - यत् - की - गतमत्सरैः अप्रमत्तैः - मत्सराचा त्याग करून व नम्र हो‌ऊन - सादरम् - आदरपूर्वक - शक्‍त्या - शक्‍त्यनुसार - तस्य आज्ञा - त्याची आज्ञा - गृह्येत - स्वीकारावी ॥१०॥ सः - तो - त्वम् - तू - गुणैः - गुणांशी - आत्मनः - आपल्या - सदृशानि - सारखी - अपत्यानि - अपत्ये - अस्याम् - या शतरूपेच्या ठिकाणी - उत्पाद्य - उत्पन्न करून - गाम् - पृथ्वीला - धर्मेण - धर्माने - शास - पाळ - यज्ञैः - यज्ञानी - पुरुषम् - ईश्वराला - यज - पूज ॥११॥ नृप - राजा - प्रजारक्षया - प्रजेच्या रक्षणाने - मह्यम् - मजप्रत - परम् - उत्कृष्ट - शुश्रूषणम् - सेवा - स्यात् - होईल - भगवान् - भगवान् - हृषीकेशः - परमेश्वर - प्रजाभर्तुः - लोकांचे पालन करणार्‍या अशा - ते - तुजवर - अनुतुष्यति - नित्य संतुष्ट होईल ॥१२॥ यज्ञलिङ्गः - यज्ञ आहे स्वरूप ज्याचे असा - जनार्दनः - विष्णु - भगवान् - भगवान् - येषाम् - ज्यांच्यावर - तुष्टः न - संतुष्ट नाही - तेषाम् - त्यांचा - श्रमः - श्रम - अपार्थाय - निरर्थक - भवति - होतो - यत् - कारण - स्वयम् - स्वतः - आत्मा - आपण - अनादृतः - अनादर केलेला - भवेत् - होईल ॥१३॥ अमीवसूदन - पापाचा नाश करणार्‍या - प्रभो - हे देवा - अहम् - मी - भगवतः - आपल्या - आदेशे - आज्ञेत - वर्तेय - राहीन - तु - परंतु - प्रजानाम् - प्रजांना - च - आणि - मम - मला - इह - येथे - स्थानम् - स्थान - अनुजानीहि - नियमित करून दे ॥१४॥ यत् - कारण - सर्वसत्त्वानाम् - सर्व प्राण्यांचे - ओकः - स्थान अशी - मही - पृथ्वी - महाम्भसि - मोठ्या पाण्यात - मग्ना - बुडालेली आहे - देव - हे भगवन् - अस्याः देव्याः - ह्या पृथ्वी देवीच्या - उद्धरणे - उद्धराविषयी - यत्‍नः - यत्‍न - विधीयताम् - करावा ॥१५॥ परमेष्ठी - ब्रह्मदेव - अपांमध्ये - पाण्यामध्ये - तथा सन्नाम् - तशा रीतीने बुडालेल्या - गाम् - पृथ्वीला - अवेक्ष्य - पाहून - एनाम् - ह्या - गां - पृथ्वीला - कथम् - कशी - उन्नेष्ये - वर काढीन - इति - असा - धिया - बुद्धीने - चिरम् - पुष्कळ वेळ - दध्यौ - विचार करीत राहीला ॥१६॥ मे सृजतः - मी सृष्टि उत्पन्न करीत असता - वार्भिः - पाण्यांनी - प्लाव्यमाना - बुडविलेली - क्षितिः - पृथ्वी - रसाम् - रसातळाला - गता - गेली - अथ - आता - सर्गयोजितैः - सृष्टीकरिता योजना केलेल्या - अस्माभिः - आम्ही - अत्र - येथे - किम् अनुष्ठेयम् - काय करावे - यस्य - ज्याच्या - हृदयात् - अन्तःकरणापासून - अहम् - मी - आसम् - उत्पन्न झालो - सः ईशः - तो परमेश्वर - मे - मला - विदधातु - योजना सुचवो ॥१७॥ अनघ - हे निष्पाप विदुरा - इति अभिध्यायतः - असा विचार करणार्‍या - ब्रह्मणः - ब्रह्मदेवाच्या - नासाविवरात् - नासिकेच्या छिद्रातून - सहसा - एकाएकी - अङ्गुष्ठपरिणामकः - अङ्गुष्ठ आहे प्रमाण ज्याचे असा - वराहतोकः - रानडुकराचे पिल्लू - निरगात - बाहेर पडले ॥१८॥ भारत - हे भरतकुलोत्पन्ना विदुरा - तस्य अभिपश्यतः - तो ब्रह्मदेव पाहात असता - स्वस्थः - आकाशात असलेला - सः - तो बालवराह - क्षणेन - क्षणात - गजमात्रः - हत्तीएवढा - ववृधे - वाढला - किल - खरोखर - तत् - ते - महत् - मोठे - अद्भुतम् - आश्चर्यकारक - अभूत् - झाले ॥१९॥ मरिचिप्रमुखैः - मरिचि आदिकरून - विप्रैः - ब्राह्मण - कुमारैः - सनत्कुमार - च मनुना सह - व मनु यांसह - तत् - ते - सौकरम् - डुकराचे - रूपम् - स्वरूप - दृष्ट्वा - पाहून - चित्रधा - अनेक प्रकारे - तर्कयामास - तर्क करता झाला ॥२०॥ सौकरव्याजम् - डुकराच्या रूपाने - अवस्थितम् - प्राप्त झालेला - एतत् - हा - दिव्यम् - देवसंबंधी - सत्त्वम् - प्राणी - किं - कोण आहे बरे - अहो बत आश्चर्यम् - काय हो, आश्चर्य - इदं - हे - मे - माझ्या - नासायाः - नासिकेतून - विनिःसृतम् - बाहेर पडले ॥२१॥ अङ्गुष्ठशिरोमावः - अंगठ्याच्या अग्राइतका - दृष्टः - दिसलेला - क्षणात् - क्षणामध्ये - गण्डशिलासमः - प्रचंड शिलेसारखा - अभूत - झाला - अपि स्वित् - असे असेल काय की - एष - हा - भगवान् - षड्‌गुणैश्वर्यसंपन्न - यज्ञः - यज्ञरूपी परमेश्वर - मे - माझ्या - मनः - अंतःकरणाला - खेदयन् - मोहात पाडीत - आस्ते - आहे ॥२२॥ सूनुभिः सह - पुत्रांसह - तस्य ब्रह्मणः इति मीमांसतः - तो ब्रह्मदेव असा विचार करीत असता - यज्ञपुरुषः - यज्ञपुरुषरूपी - भगवान् - परमेश्वर - अगेन्द्रसंनिभः - मोठ्या पर्वतासारखा - भूत्वा - हो‌ऊन - जगर्ज - गर्जना करता झाला ॥२३॥ विभुः - सर्वव्यापी असा - हरिः - परमेश्वर - दिशः - दिशा - प्रतिनस्वनयता - दुमदुमविणारा - स्वगर्जितेन - आपल्या गर्जनेने - ब्रह्माणम् - ब्रह्मदेवाला - च - आणि - तान् द्विजोत्तमान् - त्या ब्राह्मणश्रेष्ठांना - हर्षयामास - हर्ष उत्पन्न करता झाला ॥२४॥ जनस्तपःसत्यनिवासिनः - जन, तप व सत्य या लोकात राहणारे - ते मुनयः - ते ऋषि - मायामयसूकरस्य - मायेने वराहाचे रूप धारण केलेल्या ईश्वराची - स्वखेदक्षयिष्णु - आपले दुःख दूर करणारी - घर्घरितम् - गर्जना - निशम्य - ऐकून - पवित्रैः त्रिभिः - पवित्र अशा तीन वेदांनी - अगृणन् स्म - स्तुति करिते झाले ॥२५॥ वेदवितानमूर्तिः - वेदानी स्तवन केलेले आहे स्वरूप ज्याचे असा वराहरूपी परमेश्वर - तेषाम् - त्या ब्रह्मदेवप्रभृति - सताम् - श्रेष्ठांनी - उच्चारितम् - उच्चारलेला - आत्मगुणानुवादम् - आपल्या गुणांचा अनुवाद करणारा असा - ब्रह्म - वेद - अवधार्य - जाणून - विबुधोदयाय - देवांच्या उत्कर्षाकरिता - भूयः - पुनः - विनद्य - गर्जना करून - गजेन्द्रलीलः - मोठ्या हत्तीप्रमाणे आहे लीला ज्याची असा - जलम् - पाण्यात - अविवेश - शिरला ॥२६॥ उत्क्षिप्तवालः - उभारिले आहे पुच्छ ज्याने असा - खचरः - अंतराळात संचार करणारा - कठोरः - भयंकर स्वरूपाचा - सटाः - मानेवरील केस - विधुन्वन् - हलविणारा - खररोमशत्वक् - राठ आहेत केश व त्वचा ज्याची असा - खुराहताभ्रः - खुरांनी आघात केला आहे मेघावर ज्याने असा - सितदंष्ट्रः - शुभ्र आहेत दाढा ज्याच्या असा - ईक्षाज्योतिः - दृष्टीत तेज आहे ज्याचा असा - महीध्रः - पृथ्वीचा उद्धार करणारा - भगवान् - भगवान् - बभासे - शोभला ॥२७॥ स्वयम् - स्वतः - अध्यराङ्गः - यज्ञमूर्ति - अपि - असूनसुद्धा - क्रोडापदेशः - वराहाचे रूप घेणारा - घ्राणेन - नाकाने - पृथ्व्या - पृथ्वीचा - पदवीम् - मार्ग - विजिघ्रन् - हुंगणारा - करालदंष्ट्रः अपि - भयंकर आहेत दाढा ज्याच्या असा असूनसुद्धा - गृणतः - स्तुति करणार्‍या - विप्रान् - ब्राह्मणांना - अकरालदृरभ्याम् - सौम्य दृष्टीने - उद्वीक्ष्य - पाहून - कम् - पाण्यात - अविशत् - शिरला ॥२८॥ सः - तो - वज्रकूटाङ्गनिपातवेगविशीर्णकुक्षिः - वज्रासारखी तीक्ष्ण आहेत शिखरे ज्याला अशा पर्वतासारखे ज्याचे शरीर आहे अशा त्या वराहाच्या उडीच्या वेगामुळे फाटली आहे कूस ज्याची असा - उदन्वान् - समुद्र - स्तनयन् - गर्जना करणारा - उत्सृष्टदीर्घोर्मिभुजैः - पसरलेल्या व लांब अशा लाटारूप बाहुंनी युक्‍त असा - आर्त इव - घाबरल्यासारखा हो‌ऊन - यज्ञेश्वर - हे परमेश्वरा - मा - मला - पाहि - राख - इति - असा - चिक्रोश - आक्रोश करता झाला ॥२९॥ त्रिपरुः - तीन आहेत पेरे ज्याला असा तो वराह - क्षुरप्रैः - लांब पात्याचे बाणच अशा - खुरैः - खुरांनी - अपः - उदकांना - उत्पारपारम् - अपार अशा त्यांचा पार लागेल अशा रीतीने - दरयन् - कापीत - तदा - त्या वेळी - गाम् - पृथ्वीला - रसायाम् - रसातलात - ददर्श - पहाता झाला - अग्रे - पूर्वी - तत्र - पाण्यात - सुषुप्सुः - शयन करण्याची इच्छा करणारा - जीवधानीम् - जीवांना आधारभूत अशा - याम् - ज्या पृथ्वीला - स्वयम् - स्वतः - सः - तो परमेश्वर - अभ्यधत्त - उदरात धारण करता झाला ॥३०॥ निमग्नाम् - बुडालेल्या - महीम् - पृथ्वीला - स्वदंष्ट्र्या - आपल्या दाढेने - उद्धृत्य - वर उचलून - रसायाः - रसातलापासून - उत्थितः - उठलेला - सः - तो वराह - संरुरुचे - चांगला शोभला - तत्र अपि - त्या पाण्यात सुद्धा - गदया - गदा घेऊन - आपतन्तम् - चालून येणार्‍या - रुन्धानम् - व अडविणार्‍या - असह्यविक्रमम् - असह्य आहे पराक्रम ज्याचा अशा - दैत्यम् - दैत्याला - सुनाभसंदीपिततीव्रमन्युः - चक्राने प्रदीप्त केला आहे तीव्र क्रोध ज्याचा असा - मृगराट् - सिंह - इभम् इव - हत्तीला जसा तसा - जघान - मारिता झाला - यथा - ज्याप्रमाणे - जगतीम् - पृथ्वीला - विभिन्दन् - विदारण करणारा - गजेन्द्रः - गजराज - तथा - त्याप्रमाणे - तद्रक्‍तंपङ्काङ्कितगण्डतुण्डः - त्या दैत्याच्या रक्‍ताच्या चिखलाने चिह्नित आहे गण्डस्थळ व मुख ज्याचे असा - अभवत् - झाला ॥३१-३२॥ अङ्ग - हे विदुरा - गजलीलया - हत्तीप्रमाणे लीलेने - सितदन्तकोट्या - शुभ्र दंताच्या अग्राने - क्ष्माम् - पृथ्वीला - उत्क्षिपन्तम् - वर काढणार्‍या - तमालनीलम् - तमालपुष्पाप्रमाणे निळ्या वर्णाच्या - ईशम् - वराहरूप भगवंताला - प्रज्ञाय - ओळखून - बद्धाञ्जलयः - जोडले आहेत हात ज्यांनी असे - विरिञ्चिमुख्याः - ब्रह्मदेव आहे मुख्य ज्यामध्ये असे ते - अनुवाकैः - वेदातील सूक्‍तांनी - उपतस्थुः - स्तुति करते झाले ॥३३॥ अजित - अजिंक्य भगवन् - ते - तुझा - जितं जितम् - जयजयकार आहे - यज्ञभावन - यज्ञांच्या योगाने आराधना करण्यास योग्य अशा हे ईश्वरा - त्रयीम् - ती वेदस्वरूपी अशा - स्वाम् - आपल्या - तनुम् - शरीराला - परिधुन्वते - हलविणार्‍या तुला - नमः - नमस्कार - अस्तु - असो - यद्रोमगर्तेषु - ज्याच्या रोमांच्या छिद्रात - अध्वराः - यज्ञ - निलिल्युः - लीन झाले - तस्मै - त्या - कारणसूकराय - पृथ्वीला वर काढण्याकरिता वराहरूप धारण करणार्‍या - ते - तुला - नमः - नमस्कार - अस्तु - असो ॥३४॥ देव - देवा - ननु - खरोखर - यत् - जे - अध्वरात्मकम् - यज्ञरुपी - तव - तुझे - रूपम् - स्वरूप - अस्ति - आहे - एतत् - हे रूप - दुष्कृतात्मनाम् - पापी आहे अंतःकण ज्यांचे अशा पुरुषांना - दुर्दर्शनम् - कठीण आहे दर्शन ज्याचे असे - अस्ति - आहे - यस्य - ज्याच्या - त्वचि - त्वचेमध्ये - छन्दांसि - गायत्र्यादि छंद - रोमसु - केसामध्ये - बर्हि - दर्भ - दृशि - डोळ्यामध्ये - आज्यम् - घृत - अङ्‌घ्रिषु - पायात - चातुर्होत्रम् - चार होत्यांनी साध्य होणारे यज्ञकर्म - अस्ति - आहे ॥३५॥ ईश - हे ईश्वरा - स्रुक् - जुहू नावाचे पात्र - तुण्डे - मुखात - आसीत् - आहे - नासयोः - नाकपुड्यांमध्ये - स्रुवः - पळ्या - उदरे - पोटात - इडा - इडा नावाचे पात्र - कर्णरन्ध्रे - कानाच्या छिद्रात - चमसाः - चमचे - आस्ये - मुखात - प्राशित्रम् - पेला - ग्रहाः - सोमरसाचे द्रोण - ते - तुझ्या - ग्रसने - घशात - सन्ति - आहेत - तु - तसेच - भगवन् - हे भगवंत - ते - तुझे - यत् - जे - चर्वणम् - चर्वण - तत् - ते - अग्निहोत्रम् - अग्निहोत्र - अस्ति - आहे ॥३६॥ दीक्षा - दीक्षानामक इष्टि - तव - तुझे - अनुजन्म - वारंवार घेतलेले अवतार - उपसदः - उपसद नावाच्या तीन इष्टि - शिरोधरम् - कंठ - त्वम् - तू - प्रायणीयोदयनीयदंष्ट्रः - प्रायणीय व उदयनीय ह्या दोन एष्टि आहेत दाढा ज्याच्या असा - असि - आहेस - तव - तुझी - जिह्‌वा - जीभ - प्रवर्ग्यः - महावीरनामक पात्र - क्रतोः - यज्ञाचा - सभ्यावसथ्यम् - सभ्य व आवसथ्य या दोन अग्नींचा समूह - तव - तुझे - शीर्षकम् - मस्तक - चितयः - चयने - ते - तुझे - असवः - प्राण - सन्ति - आहेत ॥३७॥ देव - हे देवा - सोमः - सोमरस - तव - तुझे - रेतः - वीर्य - सवनानि - सवने - अवस्थितिः - आसन - संस्थाविभेदाः - अग्निष्टोम इत्यादी भेद - धातवः - त्वचा, मांस इत्यादी सप्तधातु - सर्वाणि - सर्व - सत्राणि - सत्रे - शरीरसंधिः - शरीराचे सांधे - त्वम् - तू - सर्वयज्ञक्रतुः - सर्व यज्ञ व क्रतु आहेत स्वरूप ज्याचे असा - इष्टिबन्धनः - यज्ञातील अनुष्ठाने ही आहेत शरीरातील सांध्यांचे बंध ज्याच्या असा - असि - आहेस ॥३८॥ अखिलमन्त्रदेवताद्रव्याय - सर्व मंत्र, देवता व द्रव्ये हे आहे स्वरूप ज्याचे असा - सर्वक्रतवे - सर्वयज्ञस्वरूपी - क्रियात्मने - व क्रियास्वरूप अशा - ते - तुला - नमः नमः - अनेकदा नमस्कार असो - वैराग्यभक्त्यात्मजयानुभावितज्ञानाय - वैराग्य, भक्‍ती व इंद्रियदमन याच्या योगाने साक्षात्कार झाला आहे ज्ञानाचा ज्याला अशा - विद्यागुरवे - ज्ञानगुरु अशा तुला - नमः नमः - अनेकदा नमस्कार असो ॥३९॥ भगवन् भूधर - हे पृथ्वीला वर काढणार्‍या ईश्वरा - यथा - ज्याप्रमाणे - वनात् - पाण्यातून - निःसरतः - बाहेर निघणार्‍या - मतङ्गजेन्द्रस्य - गजराजाच्या - दता - दंताने - धृता - धरिलेली - सपत्रएप्रिनी - पानासह अशी कमलिनी - विराजते - शोभते - तथा - त्याप्रमाणे - त्वया - तू - दंष्ट्राग्रकोट्या - दाढेच्या अग्रभागाने धरिलेली - सभूधरा - पर्वतांसहित - भूः - पृथ्वी - विराजते - शोभते ॥४०॥ अथ - नंतर - यथा - ज्याप्रमाणे - शृंगोढघनेन - शिखरांनी धारण केलेल्या मेघामुळे - कुलाचलेन्द्रस्य - श्रेष्ठ अशा कुलपर्वतांची - विभ्रमः - लीला - चकास्ति - शोभते - तथा - त्याप्रमाणे - एव - च - इदम् - हे - य्रयीमयम् - तीन वेदरूपी - तव - तुझे - सौकरम् - वराहाचे - रूपम् - रूप - भूयसा - फार मोठ्या - दता - दंताने - धृता - धरिलेल्या - भूमण्डलेन - पृथ्वीमंडलाच्या योगाने - चकास्ति - शोभते ॥४१॥ पत्‍नीम् - पत्‍नी अशा - एनाम् मातरम् - या पृथ्वी मातेला - सतस्थुषाम् - स्थावरासहित - जगताम् - लोकांच्या - लोकाय - निवासस्थानाकरिता - संस्थापय - स्थापन कर - यतः त्वम् - कारण तू - पिता - पिता - असि - आहेस - त्वया सह - तुझ्यासह - अस्यै - ह्या पृथ्वीमातेला - नमसा विधेम - नमस्काराने सेवा करतो - यस्याम् - ज्या पृथ्वीमध्ये - अरणौ - अरणीमध्ये - अग्निम् इव - अग्नीप्रमाणे - स्वतेजः - आपले तेज - अधाः - ठेविलेस ॥४२॥ प्रभो - हे समर्था - तव - तुझ्याकडून - रसाम् - रसातलाला - गतायाः - गेलेल्या - भुवः - पृथ्वीचा - उद्धिवर्हणम् - उद्धार - कः - कोण - अन्यतमः - तुझ्यावाचून दुसरा - श्रद्दधीत - निश्चयाने करू म्हणेल - विश्वविस्मये - सर्व आश्चर्य समाविष्ट झालेली आहेत ज्यात अशा - त्वयि - तुझ्या ठिकाणी - असौ - हे - विस्मयः - आश्चर्य - न - नाही - यः - जो - मायया - मायेच्या योगाने - अतिविस्मयम् - अत्यंत आश्चर्यकारक - इदम् - हे जग - ससृजे - निर्माण करता झाला ॥४३॥ ईश - परमेश्वरा - वेदमयम् - वेदस्वरूपनिजम् - आपले - वपुः - शरीर - विधुन्वता - डोलविणार्‍या - त्वया - तुझ्याकडून - सटाशिखोद्धूतशिवाम्बुबिन्दुभिः - केसांच्या अग्रांनी उडविलेल्या पवित्र पाण्याच्या बिंदूंनी - विमृज्यमानाः - धुतले जाणारे - जनस्तपः सत्यनिवासिनः - जन, तप व सत्य या लोकांत राहणारे - वयम् - आम्ही - भृशम् - अत्यंत - पाविताः - पवित्र झालो आहो ॥४४॥ अपारकर्मणः - अपार आहेत कर्मे ज्याची अशा - तव - तुझ्या - कर्मणाम् - कर्माच्या - पारम् - अंताला - गन्तुं - जावयास - यः - जो - एषते - इच्छितो - सः - तो - वै - खरोखर - भ्रष्टमतिः - नष्ट झाली आहे बुद्धि ज्याची असा - बत - खरोखर - अस्ति - होय - समस्तम् - सर्व - विश्वम् - जग - यद्योगमायागुणयोगमोहितम् - ज्याच्या योगमायेच्या गुणांनी मोहित झालेले - अस्ति - आहे - भगवान् - परमेश्वर - शम् - कल्याण - विधेहि - कर ॥४५॥ तैः - त्या - ब्रह्मवादिभिः - वेद जाणणार्‍या - मुनिभिः - ऋषींनी - इति - याप्रमाणे - उपस्थीयमानः - स्तविला जाणारा - अविता - पृथ्वीचे पालनकर्ता - स्वखुराक्रान्ते - आपल्या खुरांनी खवळलेल्या - सलिले - पाण्यात - अवनिम् - पृथ्वीला - उपाधत्त - स्थापित करिता झाला ॥४६॥ सः - तो - भगवान् - ऐश्वर्यसंपन्न - विष्वक्सेनः - परमेश्वर - प्रजापतिः - प्रजापालक - हरिः - श्रीहरि - लीलया - लीलेने - रसायाः - रसातलापासून - उन्नीताम् - वर काढलेल्या - उर्वीम् - पृथ्वीला - इत्थम् - याप्रमाणे - अप्सु - पाण्यामध्ये - न्यस्य - नीट स्थापन करून - ययौ - गेला ॥४७॥ यः - जो - कथनीयमायिनः - वर्णन करण्यास योग्य आहेत मायारूप चरित्रे ज्याची - हरिमेधसः - सर्व दुःखांना दूर करणारे आहे ज्ञान ज्याचे अशा - हरेः - श्रीहरीच्या - सुभद्राम् - अत्यंत कल्याणकारक अशा - उशतीम् - सुंदर - कथाम् - कथेला - एवम् - याप्रमाणे - श्रृण्वीत - श्रवण करील - वा - किंवा - श्रवयेत - श्रवण करवील - अस्य - ह्याच्यावर - जनार्दनः - श्रीकृष्ण - हृदि - अंतःकरणात - आशु - त्वरित - प्रसीदति - प्रसन्न होईल ॥४८॥ सकलाशिषाम् प्रभौ - सर्व भोगांचा स्वामी असा - तस्मिन् - तो श्रीहरि - प्रसन्ने - प्रसन्न झाला असता - किं दुर्लभम् - काय दुर्लभ - अस्ति - आहे - लवात्मभिः - तुच्छ आहे रूप ज्याचे अशा - ताभिः - त्या भोगांनी - अलम् - पुरे - गुहाशयः - अंतःकरणात वास करणारा - परः - परमेश्वर - अनन्यदृष्ट्या - एकनिष्ठदृष्टीने - भजताम् - सेवा करणार्‍या भक्‍तांना - पराम् - उत्कृष्ट अशी - स्वगतिं - आपली प्राप्ती - स्वयम् - स्वतः - विधत्ते - करतो ॥४९॥ अहो - अहो - लोके - जगात - नरेतरं विना - मनुष्येतर प्राण्याशिवाय - कः नाम - कोणता बरे - पुरुषार्थसारवित् - पुरुषार्थाचे रहस्य जाणणारा - भवापहाम् - संसाराचा नाश करणार्‍या - पुराकथानाम् - पूर्वीच्या कथेतील - भगवत्कथासुधाम् - श्रीहरीच्या अमृतासारख्या कथा - कर्णाञ्जलिभिः - कर्णरूपी ओंजळींनी - आपीय - पिऊन - विरज्येत - कंटाळा करील ॥५०॥ तृतीयः स्कन्धः - अध्याय तेरावा समाप्त |