|
|
|
श्रीमद् भागवत महापुराण
स्कंध २ रा - अध्याय ६ वा - अन्वयार्थ
विराट स्वरूपाच्या विभूतींचे वर्णन - मुखं - तोंड - वाचां - वाणीचे - वन्हेः - व अग्नीचे - सप्त - सात - धातवः - धातू - छंदसां - छंदाचे - जिव्हा - जीभ - हव्यकव्यामृतान्नानां - हव्यान्न, कव्यान्न, व अमृतान्न यांचे - च - आणि - सर्वरसस्य - सर्वरसांचे - क्षेत्रं - स्थान होय. ॥१॥ तन्नासे - त्या पुरुषाच्या दोन नाकपुडया - सर्वासूनां - सर्व प्राणांची - च - आणि - वायोः - वायूची - परमायने - दोन मुख्य ठिकाणे होत. - च - आणि - प्राणः - नाक - अश्विनोः - अश्विनीकुमारांचे - ओषधीनां - औषधींचे - च - आणि - मोदप्रमोदयोः - सामान्य व विशेष सुगंध यांचे स्थान होय. ॥२॥ चक्षुः - नेत्रेन्द्रिय - रूपाणां - रूपांचे - तेजसां - तेजांचे - च - आणि - अक्षिणी - बुबुळे - दिवः - स्वर्गाचे - सूर्यस्य - सूर्याचे - कर्णौ - दोन कान - दिशां - दिशांचे - च - आणि - तीर्थानां - सर्व तीर्थांचे - श्रोत्रं - श्रोत्रेन्द्रिय - आकाशशब्दयोः - आकाश व शब्द यांचे - तद्‌गात्रं - त्याचे शरीर - वस्तुसाराणां - वस्तूतील तत्त्वांचे - च - आणि - सौभगस्य - सौंदर्याचे - च - आणि - अस्य - ह्याची - त्वक् - त्वचा - स्पर्शवायोः - स्पर्श व वायु यांचे - चैवहि - आणखीही - सर्वमेधस्य - सर्व यज्ञांचे - भाजनं - स्थान होय. ॥३-४॥ रोमाणि - केस - उद्‌भिज्जजातीनां - वृक्षादि उद्‌भिज्ज जातीचे - यैः - ज्या वृक्षादिकांनी - यज्ञः - यज्ञ - तु - तर - वा - अनेक प्रकारे - संभृतः - सिद्ध होतो - अस्य - ह्या पुरुषाचे - केशश्मश्रुनखानि - केस, दाढी व नखे - शिलालोहाभ्रविदयुतां - दगड, लोखंड, मेघ, वीज यांचे - बाहवः - बाहू - लोकपालानां - लोकपालांचे - प्रायशः - विशेषतः - क्षेमकर्मणां - पालन करणार्‍यांचे - विक्रमः - पाऊल टाकण्याची जागा - भूर्भुवः स्वः - पृथ्वी, अंतरिक्ष व स्वर्ग - च - आणि - क्षेमस्य - क्षेमाचे - च - आणि - शरणस्य - शरणागताचे - हरेः - पुरुषाचे - चरणः - पाय - सर्वकामवरस्य - सर्वेच्छापूरक अशा वरांचे - अपि - सुद्धा - आस्पदं - स्थान होय. ॥५-६॥ पुंसः - पुरुषाचे - शिश्नः - जननेंद्रिय - अपां - पाण्याचे - वीर्यस्य - शुक्राचे - सर्गस्य - उत्पत्तीचे - पर्जन्यस्य - पावसाचे - प्रजापतेः - व प्रजापतीचे - उपस्थः - गुह्यस्थान - तु - तर - प्रजात्यानन्दनिर्वृतेः - प्रजोत्पादनार्थ होणार्‍या सुखानुभवाचे - नारद - हे नारदा ! - पायुः - गुदेन्द्रिय - यमस्य - यमाचे - मित्रस्य - मित्राचे - परिमोक्षस्य - मलविसर्गाचे - गुदः - गुद - हिंसायः - हिंसेचे - निऋतेः - दारिद्रयाचे - मृत्योः - मृत्यूचे - निरयस्य - नरकाचे - स्मृतः - स्थान असे शास्त्रात सांगितले आहे. ॥७-८॥ पश्चिमः - पृष्ठभाग - पराभूतेः - पराजयाचे - अधर्मस्य - अधर्माचे - चापि - आणखीही - तमसः - अज्ञानाचे - नाडयाः - नाडया - तु - तर - नदनदीनां - नदया व नद यांचे - अस्थिसंहतिः - अस्थींचा समूह - गोत्राणां - पर्वतांचे - पुंसः - पुरुषाचे - उदरं - उदर - अव्यक्तरससिन्धूनां - माया, षड्रस व समुद्र यांचे - भूतानां - प्राण्यांचे - च - आणि - निधनस्य - मृत्यूचे - हृदयं - हृदय - मनसः - मनाचे - पदं - स्थान - विदितं - प्रसिद्ध होय. ॥९-१०॥ परस्य - परमेश्वराचे - आत्मा - चित्त - धर्मस्य - धर्माचे - मम - माझे - तुभ्यं - तुझे - च - आणि - कुमाराणां - सनत्कुमारांचे - च - आणि - भवस्य - शङकराचे - विज्ञानस्य - विशिष्ट ज्ञानाचे - च - आणि - सत्त्वस्य - सत्त्वगुणाचे - परायणम् - श्रेष्ठ स्थान होय. ॥११॥ अहं - मी - भवान् - तूं - भवः - शंकर - चैव - आणखीही - ते - ते - इमे - हे - अग्रजाः - तुझे ज्येष्ठ बंधु असे - मुनयः - ऋषी - सुरासुर नराः - देव, दैत्य व मनुष्य - नागाः - हत्ती - खराः - गाढव - मृगसरीसृपाः - मृग व क्षुद्र साप - गन्धर्वाप्सरसः - गंधर्व व अप्सरा - यक्षाः - यक्ष - रक्षोभूतगणोरगाः - राक्षस, पिशाचगण व मोठे सर्प - पशवः - पशु - पितरः - पितर - सिद्धः - सिद्ध - विदयाध्राः - विदयाधर - चारणाः - देवांचे भाट - द्रुमाः - वृक्ष - च - आणि - अन्ये - दुसरे - विविधाः - अनेक प्रकारचे - जलस्थलनभौकसः - पाण्यात जमिनीवर व आकाशांत घरे करून राहणारे - जीवाः - जीव - ग्रहर्क्षकेतवः - ग्रह, नक्षत्रे, धूमकेतू इत्यादि - ताराः - चांदण्या - तडितः - विजा - स्तनयित्नवः - मेघ - भूतं - भूतकाळ - भव्यं - भविष्यकाळ - च - आणि - यत् - जो - भवत् - वर्तमानकाळ - इदं - हे - सर्वं - सगळे - पुरुषः एव - पुरुषच - इदं - हे - विश्वं - जग - तेन - त्याने - आवृतं - व्यापिले आहे - सः - तो पुरुष - वितस्तिं - वीतभर - अधितिष्ठति - आधिक्याने राहात आहे. ॥१२-१५॥ असौ - हा - प्राणः - आदित्य - स्वधिष्ण्यं - स्वस्थानाला - प्रतपन् - प्रकाशविणारा असा होत्साता - बहिः च - बाहेरही - प्रतपति - प्रकाशित करतो. - एवं - याप्रमाणे - पुमान् - पुरुष - विराजं - विराट् स्वरूपाला - प्रतपन् - प्रकाशित करणारा - अन्तर्बहिः - आतबाहेर - तपति - प्रकाशित करतो. ॥१६॥ ब्रह्मन् - हे नारदा ! - सः - तो - अभयस्य - निर्भय अशा - अमृतस्य - मोक्षाचा - ईशः - स्वामी - यत् - ज्यामुळे - मर्त्यं - मरणधर्मी - अन्नं - अन्नादि उपभोगांना - अत्यगात् - सोडून अलिप्त व अविनाशी राहिला - ततः - त्यामुळे - एषः - हे - पुरुषस्य - पुरुषाचे - महिमा - माहात्म्य - दुरत्ययः - अवर्णनीय आहे. ॥१७॥ स्थितिपदः - स्थिर लोक हेच ज्याचे अंश आहेत अशा - पुंसः - पुरुषाच्या - पादेषु - पायांच्या ठिकाणी - सर्वभूतानि - सर्व प्राण्यांना - विदुः - समजतात. - अमृतं - मोक्ष - क्षेमं - क्षेम - अभयं - निर्भयता - त्रिमूर्धः - त्रैलोक्याच्या म्हणजे भूलोक, भुवर्लोक आणि स्वर्लोक यांच्या मस्तकाच्या म्हणजे महर्लोकाच्या - मूर्धसु - मस्तकरूप अशा जन, तप व सत्य या तीन लोकात - अधायि - ठेविले. ॥१८॥ ये - जे - त्रयः - तीन - पादाः - जन, तप आणि सत्य हे तीन लोकरूपी पाय - बहिः - बाहेर - आसन् - होते - ते - ते - अप्रजानां - प्रजोत्पादन न करणार्‍यांचे - आश्रमाः - आश्रम होत - च - आणि - अपरः - दुसरा - अबृहद्‌व्रतः - ब्रह्मचर्यादि मोठी व्रते न आचरणारा - गृहमेधः - गृहस्थाश्रमी पुरुष - तु - तर - त्रिलोक्याः - त्रैलोक्याच्या - अन्तः - आत असतो. ॥१९॥ विष्वङ् पुरुषः तु - स्वतंत्र संचार करणारा जीव म्हटला तर - उभयाश्रयः - दोहोंचा आश्रय करणारा - यद् - ज्या - अविदया च विदया च - अज्ञान आणि ज्ञान नावाने प्रसिद्ध आहेत त्या - उभे - दोन्ही - साशनानशने सृती - विषयोपभोगयुक्त आणि वैराग्ययुक्त अशा दोन मार्गांना - विचक्रमे - आक्रमण करतो. ॥२०॥ यस्मात् - ज्या पुरुषापासून - अण्डं - ब्रह्माण्ड - जज्ञे - उत्पन्न झाले - सः - तो - भूतेन्द्रियगुणात्मकः - महाभूते, इंद्रिये व गुण यांनी युक्त - विराट् - विराट् पुरुष - तत् - त्या - द्रव्यं - पंचमहाभूतात्मक अशा - विश्वं - जगाला - गोभिः - किरणांनी - आतपन् - ताप देणार्‍या - सूर्यः - सूर्य - इव - प्रमाणे - अत्यगात् - व्यापून राहिला. ॥२१॥ यदा - जेव्हा - अस्य - ह्या - महात्मनः - पुरुषाच्या - नाभ्यात् - नाभीपासून उत्पन्न झालेल्या - नलिनात् - कमळापासून - अहं - मी - आस - झालो - पुरुषावयवात् - पुरुषाच्या अवयवाहून - ऋते - निराळ्या - यज्ञसं भारान् - यज्ञसामग्रीला - न अविदम् - न जाणता झालो. ॥२२॥ सत्तम - हे श्रेष्ठ नारदा ! - तेषु - त्यांमध्ये - यज्ञस्य - यज्ञाचे - पशवः - पशु - सवनस्पतयः - स्तूपासाठी लागणार्‍या वनस्पतींसह - कुशाः - कुश - च - आणि - इदं - हे - देवयजनं - यज्ञभूमि - च - आणि - उरुगुणान्वितः - पुष्कळ गुणांनी युक्त - कालः - काल - वस्तूनि - पदार्थ - ओषधयः - औषधि - स्नेहाः - घृतादि - रसलोहमृदः - षड्रस, लोखंड, मृत्तिका - जलं - पाणी - ऋचः - ऋग्वेद - यजूंषि - यजुर्वेद - सामानि - सामवेद - च - आणि - चातुर्होत्रं - चार ऋत्विजांनी केले जाणारे कृत्य - नामधेयानि - नावे - च - आणि - मंत्राः - मंत्र - च - आणि - दक्षिणाः - दक्षिणा - च - आणि - व्रतानि - व्रते - देवतानुक्रमः - देवांचे उद्देश - कल्पः - कर्मप्रवर्तक ग्रंथ - संकल्पः - संकल्प - चैव - आणखीही - तंत्रं - शास्त्र - गतयः - गति - मतयः - ध्याने - चैव - आणखीही - प्रायश्चित्तं - प्रायश्चित - समर्पणं - श्रीकृष्णाला अर्पण करणे - एते - हे - मया - माझ्याकडून - पुरुषावयवैः - पुरुषाच्या अवयवांनी - संभृताः - संग्रहीत केलेले - संभाराः - संभार म्हणजे सामग्री होय. ॥२३-२६॥ इति - याप्रमाणे - पुरुषावयवैः - पुरुषाच्या अवयवांनी - संभृतसंभारः - जमविली आहे यज्ञसामुग्री असा - अहं - मी - तम् एव - त्याच - यज्ञं - यज्ञस्वरूपी - ईश्वरं - सर्वैश्वर्यसंपन्न - पुरुषं - पुरुषाला - तेन एव - त्याच यज्ञसामुग्रीने - अयजम् - पूजिता झालो. ॥२७॥ ततः - नंतर - इमे - हे - ते - तुझे - भ्रातरः - भाऊ - नव - नऊ - प्रजानां पतयः - मरीच्यादि प्रजापति - सुसमाहिताः - स्वस्थान्तःकरण होत्साते - व्यक्तं - सगुण - अव्यक्तं - निर्गुण - पुरुषं - पुरुषाला - अयजन् - पूजिते झाले. ॥२८॥ ततः - नंतर - मनवः - स्वायंभुवप्रमुख चौदा मनु - च - आणि - अपरे - दुसरे - ऋषयः - ऋषि - पितरः - पितर - विबुधाः - देव - दैत्याः - दैत्य - मनुष्याः - मनुष्य - काले - योग्य काळी - क्रतुमिः - यज्ञांनी - विभुं - पुरुषाला - ईजिरे - होमद्रव्याच्या योगे पूजिते झाले. ॥२९॥ तत् - म्हणून - भगवति नारायणे - भगवान् नारायणाच्या ठिकाणी - इदं - हे - विश्वं - जग - आहितं - स्थापित झाले आहे. - स्वतः - तो स्वतः - अगुणः - निर्गुण असताही - सर्गादौ - जगाच्या उत्पत्तीच्या वेळी - गृहीतमायोरुगुणः - स्वीकारले आहेत मायेचे मोठे गुण ज्याने असा झाला. ॥३०॥ तन्नियुक्तः - पुरुषाने आज्ञा केलेला - अहं - मी - सृजामि - सृष्टी उत्पन्न करतो - तव्दशः - पुरुषाच्या आधीन झालेला असा - हरः - शंकर - हरति - सृष्टीचा संहार करतो - त्रिशक्तिधृक् - तीन गुणांनी युक्त अशा मायेला धरणारा - पुरुषरूपेण - विष्णुरूपाने - विश्वं - जगाला - परिपाति - रक्षितो. ॥३१॥ तात - बा नारदा ! - यथा - जसे - अनुपृच्छसि - विचारतोस - इति - त्याप्रमाणे - इदं - हे सर्व - ते - तुला - अभिहितं - सांगितले आहे - सदसदात्मकम् - अव्यक्त किंवा व्यक्त असे - भाव्यं - होणारे - किञ्चित् - थोडे सुद्धा - भगवतः - पुरुषाहून - अन्यत् - दुसरे - न - नाही. ॥३२॥ अंग - हे नारदा ! - यत् - ज्या कारणास्तव - मे - माझ्याकडून - हरिः - परमेश्वर - औत्कण्‌ठयवता - उत्कंठित अशा - हृदा - हृदयाने - धृतः - धारण केलेला आहे - वै - तसे असल्यामुळे - मे - माझी - भारती - वाणी - मृषा - खोटी - न उपलक्ष्यते - झालेली दिसत नाही - मे - माझी - मनसः - मनाची - गतिः - गति - क्वचित् - कोठेही - मृषा न - व्यर्थ नाही. - मे - माझी - हृषीकाणि - इंद्रिये - असत्पथे - दुर्मार्गात - न पतन्ति - पडत नाहीत. ॥३३॥ सः - तो - अहं - मी - समाम्नायमयः - वेदरूपी - तपोमयः - तपस्वी - अभिवंदितः - सर्वांनी वंदन केलेला - प्रजापतीनां - मरीच्यादि प्रजापतींचा - पतिः - अधिपति असा असूनसुद्धा - निपुणं - कुशलतेने - योगं - समाधियोगाला - आस्थाय - स्वीकारून - समाहितः - विचार करीत बसलो असता - अपि - सुद्धा - यतः - जेथून - आत्मसंभवः - माझा स्वतःचा जन्म झाला - तं - त्या ठिकाणाला - न अध्यगच्छम् - जाणू शकलो नाही. ॥३४॥ अहं - मी - समीयुषां - शरणागतांच्या - भवच्छिदं - सांसारिक दुःखाला तोडणार्‍या - स्वस्त्ययनं - कल्याणरूप - सुमङ्गलम् - अत्यंत मंगलप्रद अशा - तच्चरणं - त्या पुरुषाच्या चरणाला - नतः अस्मि - नम्र झालो आहे. - यथा - जसे - नभः - आकाश - स्वांतं - स्वतःच्या अंताला - यः - जो - आत्ममायाविभवं - स्वतःच्या मायेच्या विस्ताराला - न पर्यगात् स्म - जाणू शकला नाही - अथ - तर - अपरे - दुसरे - हि - खरोखर - कुतः - कसे जाणणार ॥३५॥ यदृतां - ज्याच्या सत्यस्वरूपी - गतिं - गतीला - अहं - मी - न - जाणत नाही - यूयं - तुम्ही - न - नाही - वामदेवः - शंकर - न - नाही - अपरे - दुसरे - सुराः - देव - विदुः - जाणतात - किमुत - हे शक्य आहे काय ! - च - आणि - तन्मायया - त्याच भगवंताच्या मायेने - मोहितबुद्धयः - अज्ञानी बनलेले आपण - तु - तर - इदं - ह्या - विनिर्मितं - निर्माण केलेल्या प्रपंचाला - आत्मसमं - आपापल्या शक्तीप्रमाणे - विचक्ष्महे - जाणत आहोत. ॥३६॥ हि - खरोखर - अस्मदादयः - आमच्यासारखे लोक - यस्य - ज्या पुरुषाच्या - अवतारकर्माणि - अवतारांच्या कृत्यांना - गायन्ति - गातात - तत्त्वेन - यथार्थ रीतीने - यं - ज्याला - न विदन्ति - जाणत नाही - तस्मै - त्या - भगवते - षड्‌गुणैश्वर्यसंपन्न पुरुषाला - नमः - नमस्कार असो. ॥३७॥ सः - तो - एषः - हा - आदयः - श्रेष्ठ - अजःपुरुषः - जन्मरहित पुरुष असा परमेश्वर - कल्पे कल्पे - प्रत्येक कल्पात - सृजति - सृष्टि उत्पन्न करतो - च - आणि - आत्मा - आत्मस्वरूपी - आत्मना - आत्म्याच्याच योगे - आत्मनि - आत्म्यामध्ये - आत्मानं - आत्म्याला - संयच्छति - संहरतो - च - आणि - पाति - रक्षितो. ॥३८॥ ऋषे - हे नारदा - यदा - जेव्हा - प्रशान्तात्मेन्द्रियाशयाः - शान्त झाली आहे बुद्धि, इंद्रिये व मन ज्यांची असे - मुनयः - ऋषि - केवलं - निर्विकार - विशुद्धं - अत्यंत शुद्ध अशा - प्रत्यक् - सर्वांतर्यामी राहणार्‍या - सत्यं - सत्यरूप - ज्ञानं - सर्व जाणणार्‍या - सम्यगवस्थितं - चांगल्या रीतीने राहिलेल्या - निर्गुणं - निर्गुण - नित्यं - सनातन - अव्दयं - एकरूप - अनादयन्तं - आदि व अन्त यांनी रहित - पूर्णं - पूर्णस्वरूपाचे असे - विदन्ति - जाणतात - तत् एव - तेच - असत्तर्कैः - कुतर्कांनी - विप्लुतम् - व्यापिलेले असता - तिरोधीयेत - आपोआपच नाश पावते. ॥३९-४०॥ भूम्नः - सर्वव्यापी अशा - परस्य - परमेश्वराचा - आदयः - पहिला - अवतारः - अवतार - पुरुषः - पुरुषनामक होय. - कालः - काळ - स्वभावः - स्वभाव - सत् असत् - कार्यकारणरूप प्रकृति - मनः - मन - च - आणि - द्रव्यं - पंचमहाभूते - विकारः - अहंकारादि - गुणः - गुण - इंद्रियाणि - इंद्रिये - विराट् - विराट् - स्वराट् - स्वयंप्रकाश - स्थास्नु - स्थावर - चरिष्णु - जंगम ॥४१॥ अहं - मी - भवः - शंकर - यज्ञः - यज्ञस्वरूपी विष्णु - इमे - हे - दक्षादयः - दक्ष वगैरे - प्रजेशाः - प्रजापति - च - आणि - ये - जे - भवदादयः - आपल्यासारखे भक्त - स्वर्लोकपालाः - इंद्रादि लोकपाल - खगलोकपालाः - गरुडादि पक्षिलोकपाल - नृलोकपालाः - भूलोकाचे रक्षक राजे - तललोकपालाः - पातालादिकांचे राजे - ये - जे - गन्धर्वविदयाधरचारणेशाः - गंधर्व, विदयाधर चारण यांचे अधिपति - यक्षरक्षोरगनागनाथाः - यक्ष, राक्षस, सर्प व नाग यांचे स्वामी - वा - अथवा - ये - जे - ऋषीणां - ऋषींमध्ये - पितृणां - व पितरांमध्ये - ऋषभाः - मुख्य - दैत्येन्द्रसिद्धेश्वरदानवेन्द्राः - दैत्यांचे, सिद्धांचे व दानवांचे राजे - च - आणि - ये - जे - अन्ये - दुसरे - प्रेतपिशाचभूतकूष्माण्डयादोमृगपक्ष्यधीशाः - प्रेत, पिशाच, भूत, कूष्मांड, मत्स्यादि प्राणी, पशु व पक्षी यांचे अधिपति - लोके - ह्या लोकात - यत् - जे - किंच - काहीहि - भगवत् - ऐश्वर्याने युक्त - महस्वत् - तेजस्वी - ओजःसहस्वत् - मानसिक शक्ती व शारीरिक शक्ती यांनी युक्त - बलवत् - सामर्थ्याने युक्त - क्षमावत् - क्षमाशील - श्रीन्हीविभूत्यात्मवत् - शोभा, लज्जा, ऐश्वर्य व बुद्धि यांनी विभूषित - अद्‌भुतार्णं - आश्चर्यजनक कांति असणारे - रूपवत् - सुंदर - च - आणि - अस्वरूपं - रूपहीन - परं - श्रेष्ठ - तत्त्वं - तत्त्व. ॥४२-४४॥ ऋषे - हे नारदा - भूम्नः - सर्वशक्तिमान - पुरुषस्य - पुरुषाच्या - यान् - ज्या - लीलावतारान् - क्रीडा करण्याकरिता घेतलेल्या अवतारांना - प्राधान्यतः - विशेष रीतीने - आपीयतां - त्या अवतारांच्या कथांना श्रवण करणार्‍या भक्तांच्या - कर्णकषायशोषान् - कानाच्या पातकांना नष्ट करणार्‍या - सुपेशान् - सुंदर - इमान् - ह्या अवतारांना - ते - तुला - अनुक्रमिष्ये - क्रमाक्रमाने सांगतो. ॥४५॥ स्कंध दुसरा - अध्याय सहावा समाप्त |