|
|
|
श्रीमद् भागवत महापुराण
स्कंध १ ला - अध्याय १९ वा - अन्वयार्थ
परीक्षिताचे अनशनव्रत आणि शुकदेवांचे आगमन - अथ - नंतर - आत्मकृतं - स्वतः केलेले - तत् - ते - गर्ह्यं - निंद्य - कर्म - कृत्य - विचिन्तयन् - मनात घोळीत असता - सुदुर्मनाः - खिन्न अंतःकरणाचा - महीपतिः - परीक्षित राजा - अहो - अहो - मया - माझ्याकडून - निरागसि - निरपराधी - गूढतेजसि - ज्याच्यामध्ये तेज गुप्तरूपाने असते अशा - ब्रह्मणि - ब्राह्मणापाशी - अनार्यवत् - हलकटाप्रमाणे - नीचं - नीच आचरण - कृतम् - केले गेले. ॥१॥ ततः - तर मग - मे - माझ्याकडून - कृतदेवहेलनात् - घडलेल्या ब्राह्मणाच्या अवहेलनेमुळे - ध्रुवं - खरोखर - नातिदीर्घात् - लवकरच - दुरत्ययं - दुर्घट - व्यसनं - संकट - तु - पण - पुनः - फिरून - तत् - ते - यथा - जेणेकरून - एवं - असे - अद्धा - खरोखर - न कुर्यां - मी करणार नाही - मे अघनिष्कृताय - माझे पाप नष्ट होण्याकरिता - कामं - अत्यंत - अस्तु - प्राप्त होवो. ॥२॥ अद्य एव - आजच - प्रकोपितब्रह्मकुलानलः - क्रुद्ध असा ब्राह्मणकुलरूपी अग्नि - अभद्रस्य मे - अधर्मी अशा माझे - राज्यं - राज्य - बलं - सैन्य - ऋद्धकोशं - भरलेले द्रव्यभांडार - दहतु - जाळून टाको - पुनः - पुनः - मे धीः - माझी बुद्धि - द्विजदेवगोभ्यः - ब्राह्मण, देव आणि गाई यासंबंधाने - पापीयसी - पापयुक्त - न अभूत् - न होवो.॥३॥ अथ - मग - इत्थं - याप्रमाणे - चिन्तयन - विचार करीत असता - सः - तो - अशृणोत् - ऐकता झाला - यथा - की - मुनेः सुतोक्तः - ऋषींच्या पत्राने सांगितलेला - तक्षकाख्यः - तक्षक नावाचा - नचिरेण - लवकरच - निऋतिः - मृत्यू - सः - तो परीक्षित - प्रसक्तस्य - संसारसुखांवर आसक्त झालेल्याला - विरक्तिकारणम् - वैराग्य उत्पन्न करणार्‍या - तक्षकानलं - तक्षकरूपी अग्नीला - साधु - चांगला - मेने - मानिता झाला.॥४॥ अथो - नंतर - हेयतया - त्याज्य म्हणून - पुरस्तात् - पूर्वीच - विमर्शितः - विचारपूर्वक ठरविलेला - इमम् - ह्या - च - आणि - अमुं - पर - लोकं - लोकाला - विहाय - सोडून - कृष्णांघ्रिसेवा - श्रीकृष्णाची चरणसेवा - अधिमन्यमानः - उत्तम मानणारा - अमर्त्यनद्याम् - देवनदी जी गंगा तिच्या तीरावर - प्रायम् - मृत्यू येईपर्यंत - उपाविशत् - उपाशी राहिला. ॥५॥ या - जी - वै - खरोखर - लसच्छ्रीतुलसीविमिश्र - प्रकाशमान शोभेने युक्त अशा तुळसीपत्रांनी मिश्रित - कृष्णाङ्‌घ्रिरेण्वभ्यधिकांबुनेत्री - श्रीकृष्णचरणरजामुळे अतिपवित्र झालेल्या उदकाने वाहणारी गंगा नदी - उभयत्र - मृत्यूलोकी व स्वर्गात - सेशान् - शंकरासहित - लोकान् - लोकांना - पुनाति - पवित्र करते - तां - तिला - मरिष्यमाणः - मरणोन्मुख झालेला - कः - कोण - न सेवेत - सेवणार नाही.॥६॥ इति - याप्रमाणे - विष्णुपद्यां - गंगा नदीत - प्रायोपवेशं प्रति - मृत्यू येईपर्यंत उपाशी राहाण्याविषयी - व्यवच्छिद्य - निश्चित विचार करून - सः पांडवेयः - तो पांडववंशज परीक्षित राजा - अनन्यभावः - एकनिष्ठेने मन लावून - मुनिव्रतः - मौनव्रत धारण करून - मुक्तसमस्तसंगः - सर्वसंगपरित्याग करून - मुकुंदाङ्‌घ्रिं - श्रीकृष्णचरणाला - दध्यौ - ध्याता झाला.॥७॥ तत्र - तेथे - भुवनं पुनानाः - त्रिभुवनाला पवित्र करणारे - महानुभावाः - महाप्रभावशाली - सशिष्याः मुनयः - आपल्या शिष्यांसह अनेक मुनि - उपजग्मुः - आले - हि - कारण - प्रायेण - बहुधा - तीर्थाभिगमापदेशैः - तीर्थसेवन करण्यासाठी येण्याचे मिष करून - संतः - सिद्ध पुरुष - स्वयं - स्वतःच - तीर्थानि - तीर्थांना - पुनंति - पवित्र करतात.॥८॥ अत्रिः - अत्रि - वसिष्ठः - वसिष्ठ - च्यवनः - च्यवन - शरद्वान् - शरद्वान - अरिष्टनेमिः - अरिष्टनेमि - भृगुः - भृगु - च - आणि - अङ्गिराः - अंगिरा - पराशरः - पराशर - गाधिसुतः - गाधिपुत्र विश्वामित्र - अथ - आणि तसाच - रामः - परशुराम - उतथ्यः - उतथ्य - इन्द्रप्रमदेध्मवाहो - इन्द्रप्रमद व इध्मवाह - मेधातिथीः - मेधातिथी - देवलः - देवल - आर्ष्टिषेणः - आर्ष्टिषेण - भारद्वाजः - भारद्वाज - गौतमः - गौतम - पिप्पलादः - पिप्पलाद - मैत्रेयः - मैत्रेय - और्वः - और्व - कवषः - कवष - कुम्भयोनिः - अगस्त्य - द्वैपायनः - व्यास - च - आणि - भगवान - सर्वगुणसंपन्न - नारदः - नारद - च - आणि - अन्ये - दुसरे - देवर्षिब्रह्मर्षिवर्याः - श्रेष्ठ श्रेष्ठ देवर्षि व ब्रह्मर्षि - च - आणि - अरुणादयः - अरुण वगैरे - राजर्षिवर्याः - श्रेष्ठ श्रेष्ठ राजर्षि - राजा - परीक्षित - समेतान् - येथे एकत्र जमलेल्या - नानार्षेयप्रवरान् - अनेक ऋषिवंशातील श्रेष्ठ पुरुषांना - अभ्यर्च - सत्कृत करून - शिरसा ववंदे - साष्टांग नमस्कार करता झाला. ॥९-११॥ अथ - मग - तेषु सुखोपविष्टेषु - ते ऋषिगण सुखाने बसल्यावर - भूयःकृतप्रपामः - पुनः नमस्कार करून - विविक्तचेताः - वैराग्याने ज्याचे मन अगदी शुद्ध झाले आहे असा - अभिगृहीतपाणिः - हात जोडून - अग्रे उपस्थितः - पुढे उभा राहिला. - यत् स्वचिकीर्षितम् - जे करावयाचे मनात आणिले ते - विज्ञापयामास - विनयपूर्वक सांगू लागला. ॥१२॥ अहो - अहो - महत्तमानुग्रहणीयशीलाः - श्रेष्ठ लोकांच्या कृपेला पात्र होणारे आहे शील ज्यांचे असे - वयं - आम्ही - नृपाणां - राजामध्ये - धन्यतमाः - अत्यंत कृतकृत्य आहोत - बत - कारण - गर्ह्यकर्म - निंद्य आहे कर्म ज्याचे असे - राज्ञां कुलं - राजांचे कुळ - ब्राह्मणपादशौचात् - ब्राह्मणाच्या पाय धुण्याच्या पाण्यापेक्षा - दूरात् - दूर अंतरावर - विसृष्टं - टाकलेले आहे. ॥१३॥ गृहेषु - घरादारांदिकांवर - अभीक्ष्णं - एकसारखे - व्यासक्तचित्तस्य - विशिष्ट रीतीने आसक्त चित्त ज्याचे अशा - तस्य एव - त्याच - अघस्यमे - पापरूपी मला - हि - खरोखर - निर्वेदमूलः - वैराग्य उत्पन्न करणारा - द्विजशापरूपः - ब्राह्मणाच्या शापाचे रूप धारण करणारा - परावरेशः - परमेश्वर भेटला - यत्र - ज्या ठिकाणी - प्रसक्तः - विशेष आसक्त असा - आशु - लवकर - भयम् - भीती - धत्ते - धारण करतो.॥१४॥ विप्राः - ब्राह्मण - च - आणि - गंगा देवी - देवी गंगा - ईशे - परमेश्वराच्या ठिकाणी - धृतचित्तं - धारण केले आहे चित्त ज्याने अशा - तं मा - त्या मला - उपयातं - शरण आलेला असे - प्रतियंतु - समजोत - द्विजोपसृष्टः - ब्राह्मणाने प्रेरणा केलेला - कुहकः - कपटी - तक्षकः - तक्षक सर्प - अलं दशतु वा - खुशाल दंश करो - विष्णुगाथाः गायथ - तुम्ही परमेश्वराचे गुणानुवाद गा. ॥१५॥ च - आणि - यां यां सृष्टिं - ज्या ज्या योनीत - उपयामि - मी जन्म घेईन - सर्वत्र पुनः - त्या त्या सर्व ठिकाणी पुनः - भगवति अनंते - भगवान् परमेश्वराच्या ठिकाणी - रतिः भूयात् - प्रेम जडो - च - आणि - तदाश्रयेषु - त्याचा आश्रय करणार्‍याशी - प्रसङ्गः - विशेष समागम असो - महत्सु - थोर पुरुषांशी - मैत्री आस्तु - मैत्री असो - द्विजेभ्यः नमः - ब्राह्मणांना माझा नमस्कार असो. ॥१६॥ स्वसुतन्यस्तभारः - आपल्या पुत्रावर राज्यकारभार सोपविला आहे ज्याने असा - धीरः - ज्ञानी - राजा - परीक्षित - इति अध्यवसाययुक्तः - असा निश्चित केलेला आहे ज्याने असा - समुद्रपत्न्याः - गंगा नदीच्या - दक्षिणकूले - दक्षिण तीरावर - प्राचीनमूलेषु कुशेषु - ज्यांची टोके पूर्वेस केली आहेत अशा दर्भावर - उदङ्‌मुखः - उत्तरेस तोंड आहे ज्याचे असा - आस्ते स्म - बसला. ॥१७॥ च - आणि - एवं - याप्रमाणे - तस्मिन् नरदेवदेवे प्रायोपविष्टे - तो राजश्रेष्ठ मृत्यू येईपर्यंत उपाशी राहण्याचा संकल्प करून बसला असता - दिवि - स्वर्गात - देवसङ्घाः - देवसमुदाय - प्रशस्य - त्याची स्तुती करून - मुदा - आनंदाने - प्रसूनैः - पुष्पांनी - भूमौ व्यकिरन् - भूमीवर वर्षाव करते झाले - च - आणि - मुहुः - वारंवार - दुन्दुभयः - नगारे - नेदुः - वाजविते झाले.॥१८॥ ये - जे - वै प्रजानुग्रहशीलसाराः - लोकांवर कृपा करणे हेच ज्यांच्या स्वभावाचे तत्त्व आहे असे - महर्षयः - मोठे ऋषी - समुपागताः - आले होते - प्रशस्य - स्तुति करून - साधु इति अनुमोदमानाः - चांगले आहे म्हणून अनुमोदन देणारे - यद् - जे - उत्तमश्लोकगुणाभिरूपं - पुण्यश्लोक अशा श्रीकृष्णाच्या गुणांच्या योगे रम्य असे - ऊचुः - म्हणाले.॥१९॥ राजर्षिवर्य - राजर्षित श्रेष्ठ अशा परीक्षित राजा - कृष्णं समनुव्रतेषु भवत्सु - श्रीकृष्णाचे व्रत निष्ठेने पाळणार्‍या तुमच्या ठिकाणी - इदं चित्रं न - हे आश्चर्यकारक नाही - ये - जे - वै - खरोखर - भगवत्पार्श्वकामाः - भगवंताच्या सन्निध स्थान मिळावे म्हणून इच्छिणारे - राजकिरीटजुष्टं - राजमुकुटाने युक्त - अध्यासनं - सिंहासन - सद्यः - तत्काल - जहुः - सोडिते झाले.॥२०॥ यावत् - जोपर्यंत - असौ अयं भागवतप्रधानः - तो हा भगवद्‌भक्तांत श्रेष्ठ - कलेवरं - शरीराला - विहाय - सोडून - विरजस्कं - अज्ञानरहित - विशोकं - शोकरहित - परं लोकं - श्रेष्ठ लोकाला - यास्यति - जाईल - तावत् - तोपर्यंत - अद्य - आज - सर्वे - सर्व - वयं - आम्ही - इह - येथे - आस्महे - राहू.॥२१॥ विष्णोः - विष्णूची - चरितानि - चरित्रे - शुश्रूषमाणः - ऐकण्याची इच्छा करणारा - परीक्षित - परीक्षित राजा - तत् - ते - समं - निःपक्षपाती - अव्यलीकं - असत्य ज्यात नाही असे - मधुच्युत् - अमृत ज्यातून पाझरत आहे असे - गुरु - प्रौढ - ऋषिगणवचः - त्या मुनिसमूहाचे भाषण - आश्रुत्य - ऐकून - एतान् अभिनद्य - आणि त्यांचे अभिनंदन करून - युक्तम् अभाषत - उचित असे उत्तर देता झाला. ॥२२॥ यथा - जसे - त्रिपृष्ठे - त्रिभुवनाच्या पाठीवर - मूर्तिधराः - मूर्तिमान - वेदाः - वेद - सर्वतः - चारी दिशांहून - एव - च - सर्वे - सर्वजण तुम्ही - समागताः - एकत्र आलेले आहा - अथवा - नाही तर - परानुग्रहम् आत्मशीलम् ऋते - दुसर्‍यांवर कृपा करणे हेच जे स्वतःचे शील त्याशिवाय - इह अमुत्रच - या लोकी आणि परलोकी हि - कश्चन अर्थः न - कोणताही हेतु नाही.॥२३॥ च - नंतर - विप्राः - हे ऋषि हो - ततः - यास्तव - विश्रम्य - विश्वास ठेवून - इतिकृत्यतायाम् - मनुष्याचे इतिकर्तव्य काय याविषयी - इमं पृच्छ्रंय - ही विचारण्यासारखी गोष्ट - वः विपृच्छे - मी तुम्हाला विचारतो - च - आणि - अभियुक्ताः - योग्य असेल तेच सांगणारे - सर्वात्मना - प्रत्येक अवस्थेत असलेल्या मनुष्याने - च - तसेच - म्रियमाणैः - मृत्यू जवळ आला आहे अशांनी - तत्र शुद्धं कृत्यं - त्या ठिकाणी करावयाचे शुद्ध कर्तव्य - आमृशत - विचारपूर्वक मला सांगा.॥२४॥ तत्र - तेथे - यदृच्छया - सहजगतीने - गाम् अटमानः - पृथ्वीवर फिरणारा - स्त्रिबालेः वृतः - स्त्रिया व मुले यांनी वेष्टिलेला - अनपेक्षः - निरपेक्ष - अलक्ष्यलिंगः - ज्याचा वर्ण किंवा आश्रम कळण्यासारखी काही खूण नव्हती असा - निजलाभतुष्टः - आत्मप्राप्तीमुळे पूर्ण समाधान पावलेला - अवधूतवेषः - सर्व संगपरित्याग केलेल्या वैराग्यवान माणसाचा वेष घेतलेला - भगवान् व्यासपुत्रः - व्यासपुत्र भगवान शुकाचार्य - अभवत् - येऊन ठेपला.॥२५॥ तं - त्याला - ह्यष्टवर्षं - सोळा वर्षांचे वय आहे अशा - सुकुमारपादकरोरु - ज्याचे पाय, हात, मांडया, - बाह्‌वंसकपोलगात्रम् - दंड, स्कंध, गाल आणि सर्व शरीर अतिशय कोमल आहे अशा - चार्वायताक्षोन्नसतुल्यकर्ण - सुंदर व विस्तृत नेत्र, उंच नाक, समप्रमाण कान, - सुभवाननं - आणि शोभिवंत भुवया असलेले मुख आहे ज्याचे अशा - कंबुसुजातकंठं - शंखाप्रमाणे सुंदर लक्षणाचा म्हणजे त्रिवळी असलेला कंठ आहे ज्याचा अशा - निगूढजत्रुं - झाकून गेली आहे मान ज्याची अशा - पृथुतुंगवक्षसं - विस्तृत व ताठ आहे छाती ज्याची अशा - आवर्तनाभिं - भोवर्‍याप्रमाणे आहे नाभी ज्याची अशा - वलिवल्गूदरं - वळ्यामुळे सुंदर दिसते आहे उदर ज्याचे अशा - च - आणि - दिगंबरं - दिशा हेच वस्त्र आहे ज्याचे अशा - वक्रविशीर्णकेशं - कुरळे आणि पसरलेले आहेत केश ज्याचे अशा - प्रालंबबाहुं - ज्याचे बाहु लांब आहेत अशा - स्वमरोत्तमाभं - देवश्रेष्ठ विष्णूप्रमाणे दिव्य कांती आहे ज्याची अशा - श्यामं - श्यामवर्णाच्या - सदापीच्यवयोङ्‌गलक्ष्म्या - नित्य यौवन आणि तेजस्वी शरीरकांती यामुळे - च - आणि - रुचिरस्मितेन - रमणीय अशा हास्यामुळे - स्त्रीणां मनोज्ञं - स्त्रियांना मनोहर दिसणारा अशा - गूढवर्चसं - ज्याचे सामर्थ्य अव्यक्त होते अशा - अपि - सुद्धा - तं - त्याला - तल्लक्षणज्ञाः ते मुनयः - त्याच्या लक्षणावरून त्याची योग्यता ओळखणारे ते ऋषि - स्वासनेभ्यः - आपल्या आसनांवरून उठून - प्रत्युत्थिताः - सामोरे गेले. ॥२६-२८॥ सः विष्णुरातः - तो परीक्षित राजा - तस्मै आगताय अतिथये - त्या आलेल्या अतिथीला - शिरसा - मस्तक लववून - सपर्यां - पूजा - जहार - अर्पण करता झाला - ततः - तेव्हा - अबुधाः स्त्रियः अर्भकाः - अज्ञानी अशी त्याच्या भोवती जमलेली बायकामुले - हि - तत्काळ - निवृत्ताः - माघारी गेली - पूजितः सः - सत्कार केलेला तो - महासने उपविवेश - महासनावर बसला. ॥२९॥ महीयसां महान् - थोरांपैकी थोर असा - सः - तो शुक - तत्र - तेथे - ब्रह्मर्षिराजर्षिदेवर्षिसंघैः - ब्रह्मर्षि, राजर्षि आणि देवर्षि यांच्या समुदायांनी - संवृतः - वेष्टिलेला - ग्रहर्क्षतारानिकरैः - ग्रह, नक्षत्रे आणि इतर तारापुंजांनी - परीतः - वेष्टिलेला - भगवान् - सर्वगुणसंपन्न - इंदुः - चंद्र - यथा - जसा - अलं व्यरोचत - तसा फारच शोभू लागला. ॥३०॥ भागवतः - भगवद्भक्त असा - नृपः - राजा परीक्षित - प्रशांतं - शांत स्वभावाच्या - अकुंठमेधसम् - अकुंठित बुद्धीच्या - मुनिम् - मुनीला - आसीनं - बसलेल्या - अभ्युपेत्य - जवळ जाऊन - मूर्ध्रा प्रणम्य - मस्तक लववून नमस्कार केल्यावर - कृतांजलिः - हात जोडलेला - नत्वा - नम्र होऊन - अवहितः - स्वस्थ चित्त आहे ज्याचे असा - सूनृतया गिरा - मधुर वाणीने - अन्वपृच्छत - विचारिता झाला. ॥३१॥ अहो ब्रह्मन् - हे मुनिवर्या ! - अद्य - आज - वयं - आम्ही - क्षत्रबंधवः - नीच क्षत्रिय - सत्सेव्याः - सज्जनांना मान्य - भवद्भिः - तुमच्याकडून - कृपया - दयेमुळे - अतिथिरूपेण - अतिथीच्या मिषाने - तीर्थकाः कृताः - पवित्र केले गेलो. ॥३२॥ येषां - ज्यांच्या - संस्मरणात् वै - स्मरणानेच - पुंसां गृहाः - पुरुषांची घरे - सद्यःशुद्‌ध्यन्ति - तत्काळ शुद्ध होतात - पुनः - मग - दर्शनस्पर्शपादशौचासनादिभिः - प्रत्यक्ष दर्शन, स्पर्श, पादप्रक्षालन, बसणे इत्यादिकांनी - किम् - काय सांगावे.॥३३॥ महायोगिन् - हे योगिश्रेष्ठ शुका ! - ते सान्निध्यात् - तू समीप असलास तर - पुंसां - पुरुषांची - महांति पातकानि अपि - मोठी पातकेदेखील - वै सद्यः नश्यंन्ति - खरोखर तत्काळ नष्ट होतात - विष्णोः - विष्णुच्या सान्निध्यामुळे - सुरेतराः इव - जसे असुर नाश पावतात त्याप्रमाणे. ॥३४॥ अपि मे - खरोखरच माझ्यावर - पांडुसुतप्रियः - पांडवांवर प्रेम करणारा - तगदोत्रस्य - त्यांच्या कुळाचे - अत्तिबान्धवः - बंधुत्व स्वीकारलेला - भगवान् कृष्णः - परमात्मा श्रीकृष्ण - पैतृस्वस्त्रेयप्रीत्यर्थं - आतेभावांच्या संतोषाकरिता - प्रीतः - संतुष्ट झाला की काय ?॥३५॥ अन्यथा - नाहीतर - संसिद्धस्य - सिद्धी प्राप्त झालेल्या - वनीयसः - माग माग म्हणून म्हणणार्‍या - अव्यक्तगतेः - ज्याची गति कोंणाला कळत नाही अशा - ते दर्शनं - तुझे दर्शन - नितरां म्रियमाणानां - लवकरच मरणार अशा - नः नृणाम् - आमच्यासारख्या माणसांना - कथं स्यात् - कसे होईल.॥३६॥ अतः - म्हणून - योगिनां परमं गुरुं - योग्यांचे श्रेष्ठ गुरु जे तुम्ही त्यांना - म्रियमाणस्य पुरुषस्य - पुरुष मरणोन्मुख झाला असता त्याचे - इह - या लोकी - सर्वथा - निश्चयेकरून - यत् कार्यं - जे कर्तव्य अशा - संसिद्धिं - कार्यसिद्धीला - पृच्छामि - विचारितो.॥३७॥ प्रभो - हे प्रभो - नृभिः - मनुष्यांना - यत् श्रोतव्यं - जे श्रवण करण्यास योग्य - अथः - अथवा - जाप्यं - जप करण्यास योग्य - यत् कर्तव्यं - जे करण्यास योग्य - वा स्मर्तव्यं भजनीयं - किंवा स्मरण करण्यास अथवा भजन करण्यास योग्य असेल - वा - अथवा - यत् विपर्ययं - जे उलट असेल - ब्रूहि - ते सर्व सांगा. ॥३८॥ ब्रह्मन् - हे ब्राह्मणा - नूनं - खरोखर - हि - ज्यामुळे - गृहमेधिनां गृहेषु - गृहस्थांच्या घरी - भगवतः अवस्थानं - सर्वगुणसंपन्न अशा आपले राहणे - गोदोहनम् अपि - गाईचे दूध काढून होईपर्यंत सुद्धा - क्वचित् - कोठे - न लक्षये - मी पाहात नाही.॥३९॥ एवं - याप्रमाणे - राज्ञा - परीक्षित राजाने - श्लक्ष्णया गिरा - मधुर शब्दांनी - आभाषितः पृष्टः - संबोधून विचारलेला - धर्मज्ञः - धर्म जाणणारा - सः - तो - भगवान् बादरायणिः - भगवान् व्यासपुत्र शुकाचार्य - प्रत्यभाषत - उत्तर देता झाला.॥४०॥ अध्याय एकोणिसावा समाप्त |