|
|
|
श्रीमद् भागवत महापुराण
स्कंध १ ला - अध्याय ११ वा - अन्वयार्थ
श्रीकृष्णांचे द्वारकेमध्ये राजोचित स्वागत - सः - तो - स्वृद्धान् - समृद्ध अशा - स्वकान् - स्वतःच्या - आनर्तान् - आनर्तनामक म्हणजे व्दारकानामक - जनपदान् - देशांना - उपव्रज्य - जाऊन - तेषां - त्यांच्या - विषादं - खेदाला - शमयन् - शांत करणारा - इव - अशाप्रमाणेच की काय - दरवरं - श्रेष्ठ शंख - दध्मौ - वाजविता झाला. ॥१॥ यथा - ज्याप्रमाणे - अब्जखण्डे - तांबूसरंगाच्या कमळसमूहांत - उत्स्वनः - मोठा शब्द करणारा - कलहंसः - राजहंस - धवलोदरः - तसाच आतील भाग पांढरा असणारा - उरुक्रमस्य - श्रीकृष्णाच्या - अघरशोणशोणिमा - अधरोष्ठाच्या आरक्त वर्णाने तांबूस रंग प्राप्त झालेला - करकञ्जसम्पुटे - हस्त कमळाच्या मध्यभागी - दाध्मायमानः - वाजविला जाणारा - सः - तो - दरः - शंख - अपि - सुद्धा - उच्चकाशे - शोभला. ॥२॥ भर्तृदर्शनलालसाः - श्रीकृष्णाच्या दर्शनाकरिता उत्सुक झालेले - सर्वाः - संपूर्ण - प्रजाः - लोक - जगद्‌भयभयावहं - जगाच्या भीतीलासुद्धा भिवविणार्‍या - तं - त्या - निनदं - शब्दाला - उपश्रुत्य - ऐकून - प्रत्युदययु - सामोरे गेले. ॥३॥ तत्र - तेथे - आदृताः - आदर बाळगणारे - रवेः - सूर्याच्या - दीपं - दिव्या - इव - प्रमाणे - उपनीतबलयः - नजराणे नेणारे - नित्यदा - नेहमी - निजलाभेन - आत्मप्राप्तीने - पूर्णकामं - ज्याच्या सर्व इच्छा पूर्ण झाल्या आहेत अशा - आत्मारामं - आत्म्यामध्येच रममाण होणार्‍याला ॥४॥ प्रीत्युत्फुल्लमुखाः - प्रेमाने प्रफुल्लित झाली आहेत मुखे ज्यांची असे - अर्भकाः - मुले - पितरं - पित्या - इव - प्रमाणे - अवितारं - रक्षण करणार्‍या - सर्वसुहृदं - सर्वत्र मित्रभावाने वागणार्‍याला - हर्षद्‌गदया - आनंदाने सद्‌गदित झालेल्या - गिरा - वाणीने - प्रोचुः - बोलले. ॥५॥ नाथ - हे स्वामिन् - इह - येथे - परं - आत्यन्तिक - क्षेमं - कल्याणाला - इच्छतां - इच्छिणार्‍यांच्या - परायणं - विशिष्ट आश्रयास योग्य - विरिञ्चिवैरिञ्च्‌यसुरेन्द्रावन्दितं - ब्रह्मदेव, सनत्कुमारादि ब्रह्मपुत्र व इन्द्र ह्यांनी वंदिलेल्या - ते - तुझ्या - अङ्घ्रिपङ्कजम् - चरणकमलाला - सदा - नेहमी - नताःस्म - नम्र झालो आहो - यत्र - जेथे - परप्रभुः - इतर ठिकाणी कार्य करण्यास समर्थ - कालः - काळ - न प्रभवेत् - समर्थ होत नाही. ॥६॥ विश्वभावन - हे जगाला उत्पन्न करणार्‍या श्रीकृष्ण ! - त्वं - तू - नः - आमच्या - भवाय - उत्कर्षाकरिता - भव - हो - त्वं - तू - एव - च - नः - आमची - माता - आई - अथ - सर्वप्रकारे - सुद्दत् - मित्र - पतिः - स्वामी - पिता - बाप - त्वं - तू - सद्‌गुरुः - चांगला उपदेशक - च - आणि - परमं - श्रेष्ठ - दैवतं - देवता - यस्य - ज्याच्या - अनुवृत्या - सेवेने - कृतिनः - धन्य - बभूविम - झालो आहे. ॥७॥ अहो - काय हो आश्चर्य - वयं - आम्ही - भवता - तुझ्या समागमाने - सनाथाः - आश्रययुक्त - स्म - झालो आहो - यत् - ज्या कारणास्तव - त्रैविष्टपानां - स्वर्गात राहणार्‍या देवांना - अपि - सुद्धा - दूरदर्शनम् - दुर्लभ दर्शन असणार्‍या - प्रेमस्मितस्निग्धनिरीक्षणाननं - व प्रेमामुळे किंचित हास्ययुक्त व स्नेहभावयुक्त अशा अवलोकनाने शोभणार्‍या मुखाने सुंदर दिसणार्‍या - सर्वसौभगं - सर्वैश्वर्यसंपन्न अशा - तव - तुझ्या - रूपमं - स्वरूपाला - पश्येम - पाहतो. ॥८॥ भो अम्बुजाक्ष - हे कमळनेत्रा ! - अच्युत - श्रीकृष्णा ! - यर्हि - जेव्हा - भवान् - आपण - सहृद्दिदृक्षया - मित्रदर्शनाच्या इच्छेने - कुरून् - कुरुदेशाला - वा - किंवा - मधून् - मधुदेशाला - अपससार - गेला - अथ - तर - तत्र - तेथे - रवि - सूर्याच्या - विना - अभावी - अक्ष्णोः - नेत्राच्या - इव - प्रमाणे - तव - तुझ्या - नः - आम्हाला - क्षणः - क्षण - अब्दकोटिप्रतिमः - कोटि वर्षाप्रमाणे - भवेत् - होईल. ॥९॥ भक्तवत्सलः - भक्तांवर प्रेम करणारा श्रीकृष्ण - इति - याप्रमाणे - उदीरिताः - बोललेल्या - प्रजानां - लोकांच्या - वाचः - वाणी - शृण्वानः - ऐकणारा - च - आणि - दृष्टया - पाहण्याने - अनुग्रहं - उपकाराला - वितन्वन् - करणारा असा होत्साता - पुरीं - व्दारकानगरीत - प्राविशत् - शिरला. ॥१०॥ आत्मतुल्यबलैः - स्वतःसारख्या पराक्रमी - मधुभोजदशार्हार्हकुकुरान्धकवृष्णिभिः - मधु, भोज, दशार्ह, अर्ह, कुकुर, अन्धक, व वृष्णि या कुळातील शूर पुरुषांनी - नागैः - नागांनी - भोगवतीं - भोगवती नगरी - इव - प्रमाणे - गुप्तां - रक्षण केलेल्या. ॥११॥ सर्वर्तुसर्वविभवपुण्यवृक्षलताश्रमैः - संपूर्ण सहाही ऋतूंतील सर्व समृद्धीने शोभणार्‍या पुण्यवृक्ष व वेली ह्यांनी युक्त अशा आश्रमांच्या योगे - उदयानोपवनारामैः - फळबागा, फुलबागा व बगीचे, क्रीडाभुवने यांहीकरून - वृतपद्माकरश्रियम् - वेष्टिलेल्या सरोवरांनी शोभणार्‍या अशा व्दारकेला. ॥१२॥ गोपुरव्दारमार्गेषु - नगरात शिरणार्‍या महाव्दारावर, घरांच्या दरवाज्यांवर तसेच रस्त्यांवर - कृतकौतुकतोरणां - उभारिली आहेत मंगलकारक तोरणे जेथे अशा - चित्रध्वजपताकाग्रैः - चित्रविचित्र अशा अबदागिरी व गुढया यांच्या टोकांनी - अन्तःप्रतिहतातपां - आतील ऊन्ह नाहीसे झालेल्या अशा. ॥१३॥ संमार्जितमहामार्गरथ्यापणकचत्वराम् - जीतील मोठमोठे राजमार्ग, रस्ते, पेठा व आंगणी झाडून स्वच्छ केली आहेत अशा - गंधजलैः - व चंदनाच्या पाण्यांनी - सिक्तां - सडा घातलेल्या - फलपुष्पाक्षताङ्कुरैः - आणि फले, फुले, अक्षता व अंकुर ह्यांनी - उप्तां - आच्छादिलेल्या. ॥१४॥ च - आणि - गृहाणां - घरांच्या - व्दारिव्दारि - प्रत्येक दरवाजावर - दध्यक्षतफलेक्षुभिः - दही, अक्षता, फळे व ऊस ह्यांनी - पूर्णकुंभैः - पूर्णकुंभाच्या योगे - बलिभिः - किंवा पूजासाहित्याच्या योगे - धूपदीपकैः - धूप व दीप यांनी - अलंकृतां - सुशोभित केलेल्या.॥१५॥ महामनाः - थोर अन्तःकरण असलेला - वसुदेवः - वसुदेव - च - आणि - अक्रूरः - अक्रूर - च - आणि - उग्रसेनः - उग्रसेन - च - आणि - अद्‌भुतविक्रमः - आश्चर्यजनक पराक्रम करणारा - रामः - बलराम - प्रेष्ठं - अत्यंत प्रिय अशा - आयान्तं - आलेल्या श्रीकृष्णाला - निशम्य - ऐकून. ॥१६॥ प्रदयुम्नः - प्रदयुम्न - चारुदेष्णः - चारुदेष्ण - च - आणि - जाम्बवतीसुतः - जाम्बवतीचा मुलगा - साम्बः - सांब - प्रहर्षवेगोच्छ्‌वसितशयनासनभोजनाः - अत्यंत आनंदाच्या भरात निजणे, बसणे व खाणे सोडून देते झाले. ॥१७॥ आदृताः - आदरयुक्त - ससुमङगलैः - मंगलकारक पदार्थांनी युक्त अशा - ब्राह्मणैः - ब्राह्मणांसह - शङ्खतूर्यनिनादेन - शंखांच्या व नगार्‍यांच्या आवाजाने - च - आणि - ब्रह्मघोषेण - वेदघोषाने युक्त - वारणेन्द्रं - श्रेष्ठ हत्तीला - पुरस्कृत्य - पुढे करून - प्रणयागतसाध्वसाः - प्रेमाने त्वरा करणारे - हृष्टाः - आनंदित होऊन - रथैः - रथांतून - प्रत्युज्जग्मुः - सामोरे गेले. ॥१८॥ च - आणि - तद्दर्शनोत्सुकाः - त्याला पाहण्याविषयी उत्कण्ठित झालेल्या - लसत्कुण्डलनिर्भातकपोलवदनश्रियः - व शोभायमान कुंडलांनी प्रकाशित अशा गालाने ज्यांच्या मुखावर एक प्रकारची शोभा प्राप्त झाली आहे अशा - शतशः - शेकडो - वारमुख्याः - वेश्या - यानैः - वाहनांसह ॥१९॥ च - आणि - नटनर्तकगन्धर्वाः - नाटकी लोक, नाचणारे पुरुष व गंधर्व अर्थात गवई - च - आणि - सूतमागधबन्दिनः - सूत, मागध व स्तुतिपाठक - अद्‌भुतानि - आश्चर्य उत्पन्न करणारी - उत्तमश्लोकचरितानि - श्रीकृष्णाची चरित्रे - गायन्ति - गातात. ॥२०॥ तत्र - तेथे - भगवान् - श्रीकृष्ण - अनुवर्तिनां - सेवा करणार्‍या - पौराणां - नगरात राहणार्‍या - बन्धूनां - बंधूंच्या - यथाविधि - शास्त्रपद्धतीला अनुसरून - उपसंगम्य - भेटी घेऊन - सर्वेषां - सगळ्यांच्या - मानं - सत्काराला - आदधे - करता झाला. ॥२१॥ विभुः - सर्वसामर्थ्यवान श्रीकृष्ण - प्रह्‌वाभिवादनाश्लेषकरस्पर्शस्मितेक्षणैः - साष्टांग नमस्कार, साधा नमस्कार, आलिंगन, हस्तस्पर्श, किंचित स्मितहास्यपूर्वक पाहणे ह्या सर्व क्रियांनी - च - आणि - अभिमतैः - आवडणारे असे - वरैः - वर देऊन - आश्वपाकेभ्यः - चांडाळापर्यंत - आश्वास्य - आश्वासन देऊन. ॥२२॥ च - आणि - स्वयं - स्वतः - सदारैः - स्त्रियांसहवर्तमान - गुरुभिः - गुरूंनी - च - आणि - विप्रैः - ब्राह्मणांनी - स्थविरैः - वृद्ध पुरुषांनी - च - आणखी - अपि - हि - अन्यैः - दुसर्‍या - बन्दिभिः - स्तुतिपाठक लोकांनी - आशीर्भिः - आशीर्वादांनी - युज्यमानः - युक्त केलेला - पुरं - व्दारकेत - आविशत् - शिरला. ॥२३॥ विप्र - ब्राहमण हो ! - कृष्णे - श्रीकृष्ण - व्दारकायाः - व्दारकेच्या - राजमार्गं - राजमार्गाला - गते - प्राप्त झाला असता - तदीक्षणमहोत्सवाः - त्याला पाहण्याविषयी फारच उत्सुक अशा - कुलस्त्रियः - सत्कुलात उत्पन्न झालेल्या स्त्रिया - हर्म्याणि - वाडयांच्या गच्च्यांवर - आरुरुहुः - चढल्या.॥२४॥ यत् - जरी - अपि - सुद्धा - नित्यं - नेहमी - श्रियः - लक्ष्मीचे - धाम - स्थान - अंगं - व सर्वांगसुंदर अशा - अच्युतं - श्रीकृष्णाला - निरीक्षमाणानां - पाहणार्‍या - व्दारकौकसां - व्दारकेत राहणार्‍यांच्या - दृशः - दृष्टी - न वितृप्यन्ति - तृप्त झाल्या नाहीत - हि - खरोखर. ॥२५॥ यस्य - ज्याचे - उरः - वक्षःस्थल - श्रियः - लक्ष्मीचे - निवासः - राहण्याचे घर - मुखं - तोंड - दृशां - डोळ्यांचे - पानपात्रं - पिण्याचे भांडे - वाहवः - दंड - लोकपालानां - लोकपालांचे - पदाम्बुजं - चरणकमळ - सारगाणां - चक्रवाकांचे किंवा भक्तांचे. ॥२६॥ सितातपत्रव्यजनैः - पांढरे छत्र चामरे ह्यांनी - उपस्कृतः - विभूषित - पथि - रस्त्यांत - प्रसून वर्षैः - फुलांच्या वृष्टींनी - अभिवर्षितः - वरून वर्षाव केलेला - पिशंगवासाः - पिंगट वर्णाचे वस्त्र नेसलेला - वनमालया - अरण्यातील विविध पुष्पांच्या माळेने - यथा - जसा - घनः - मेघ - अर्कोडुपचापवैदयुतैः - सूर्य, नक्षत्रे, इंद्रधनुष्य व वीज यांनी - वभौ - शोभला. ॥२७॥ पित्रोः - आईबापांच्या - गृहं - घराला - प्रविष्टः - गेलेला - तु - तर - स्वमातृभिः - आपल्या मातांनी - परिष्वक्तः - आलिंगिलेला - देवकीप्रमुखाः - देवकीप्रमुख अशा - सप्त - सातांना - मुदा - आनंदाने - शिरसा - मस्तकाने - ववन्दे - नमस्कार करिता झाला. ॥२८॥ स्नेहस्नुतपयोधराः - प्रेमाने भिजून गेले आहेत स्तन ज्यांचे अशा - हर्षविव्हलितात्मानः - अत्यंत आनंदाने ज्यांचा आत्मा विव्हल झाला आहे अशा - ताः - त्या - पुत्रं - मुलाला - अङ्कं - मांडीवर - आरोप्य - घेऊन - नेत्रजैः - डोळ्यांतून निघालेल्या - जलैः - पाण्यांनी - सिषिचुः - स्नान घालत्या झाल्या. ॥२९॥ अथ - नंतर - सर्वकामं - सर्व इच्छा पूर्ण करणार्‍या - च - आणि - अनुत्तमं - श्रेष्ठ अशा - स्वभवनं - स्वतःच्या मंदिरात - अविशत् - शिरला - यत्र - जेथे - पत्नीनां - स्त्रियांचे - षोडश - सोळा - सहस्त्राणि - हजार - प्रसादाः - महाल. ॥३०॥ प्रोप्य - प्रवास करून - गृहान् - घराला - उपागतं - आलेल्या - पतिं - नवर्‍याला - आरात् - दुरूनच - विलोक्य - पाहून - संजातमनोमहोत्सवाः - ज्यांच्या मनाला फारच आनंद झाला आहे अशा - व्रीडेतलोचनाननाः - व ज्यांची नेत्रयुक्त मुखे लाजेने युक्त झाली आहेत अशा - पत्न्यः - स्त्रिया - सहसा - एकदम - व्रतैः - व्रतांशी - साकं - सहवर्तमान - आसनाशयात् - आसनावरून - उत्तस्थुः - उठल्या. ॥३१॥ भृगुवर्य - अहो शौनक हो ! - दुरन्तभावाः - गंभीर आहे अभिप्राय ज्यांचा अशा - आत्मजैः - शरीरांनी - दृष्टिभिः - नेत्रांनी - अन्तरात्मना - अंतःकरणाने - तं - त्या - पतिं - पतीला - परिरेभिरे - आलिंगन देत्या झाल्या ? - विलज्जतीनां - लाजणार्‍यांच्या - नेत्रयोः - दोन नेत्रांत - निरुद्धं - अटकवून ठेविलेले - अपि - सुद्धा - वैक्लवात् - अनावर झाल्यामुळे - अम्बु - अश्रुजल - आस्रवत् - खाली पडले. ॥३२॥ यदि - जरी - अपि - सुद्धा - पार्श्वगतः - जवळ असलेला - रहोगतः - एकांतात राहिलेला - असौ - हा - तथा - तरी - अपि - सुद्धा - तस्य - त्याचे - अङ्घ्रियुगं - दोन चरणे - पदेपदे - पावलोपावली - नवंनवं - नवीन नवीनअग्नीला - का - कोणती - तत्पदात् - त्याच्या चरणापासून - विरमेत - दूर होईल. - यत् - ज्या कारणामुळे - चला - चंचल अशी - श्रीः - लक्ष्मी - अपि - सुद्धा - कर्हिचित् - कधीही - न जहाति - सोडीत नाही.॥३३॥ निरायुधः - शस्त्ररहित असा श्रीकृष्ण - एवं - याप्रमाणे - क्षितिजभार जन्मनां - पृथ्वीला भार करण्याकरिताच जन्माला आलेल्या - अक्षौहिणीभिः - अक्षौहिणी सैन्याच्या योगे - परिवृत्ततेजसां - वाढलेल्या तेजाने युक्त - नृपाणां - राजांमध्ये - मिथः - एकमेकांत - वैरं - शत्रुत्वाला - यथा - ज्याप्रमाणे - श्वसनः - वायु - अनलं - अग्नीला - विधाय - उत्पन्न करून - वधेन - मारण्याने - उपरतः - शांत झाला. ॥३४॥ सः - तो - एषः - हा - भगवान् - परमेश्वर - स्वमायया - आपल्या मायेने - अस्मिन् - ह्या - नरलोके - मृत्यूलोकांत - अवतीर्णः - उत्पन्न झाला - स्त्रीरत्नकूटस्थः - श्रेष्ठ स्त्रियांच्या समुदायात राहणारा असा - यथा - ज्याप्रमाणे - प्राकृतः - साधारण मनुष्य - रेमे - क्रीडा करू लागला. ॥३५॥ यासां - ज्यांचे - उद्दामभावपिशुनामलवल्गुहासव्रीडावलोकनिहतः - गंभीर अभिप्रायसूचक शुभ्र व सुंदर जे हास्य आणि लज्जायुक्त नेत्रकटाक्ष त्यांनी ताडिलेला - अमदनः - कामाला जाळणारा शंकर - अपि - सुद्धा - संमुह्य - वेडा बनून - चापं - धनुष्याला - अजहात् - टाकता झाला - ताः - त्या - प्रमदोत्तमाः - उत्तम मदाने व्यापिलेल्या श्रेष्ठ स्त्रिया - कुहकैः - कपटांनी - यस्य - ज्याच्या - इन्द्रियं - इन्द्रियाला - विमथितुं - क्षुब्ध करण्यास - न शेकुः - समर्थ झाल्या नाहीत. ॥३६॥ हि - खरोखर - अयं - हा - लोकः - लोक - तं - त्या श्रीकृष्णाला - असङ्गं - सर्वसंगपरित्याग केलेला - अपि - असता सुद्धा - आत्मौपम्येन - स्वतःचे उदाहरण घेऊन - सङ्गिनं - विषयांवर आसक्ती ठेवणारा - व्यापृण्वानं - व्यवहार करणारा - मनुजं - मनुष्य असे - मन्यते - मानतो - यतः - ज्यामुळे - अबुधः - मूर्ख ॥३७॥ एतत् - हे - ईशस्य - ईश्वराचे - ईशनं - ऐश्वर्य - प्रकृतिस्थः - प्रकृतीमध्ये राहणारा - अपि - असूनही - असदात्मस्थैः - असत् अशा आत्म्यामध्ये राहणार्‍या - तद्‌गुणैः - त्याच्या गुणांनी - न युज्यते - युक्त होत नाही - यथा - ज्याप्रमाणे - तदाश्रया - त्याला आश्रय करून राहणारी - बुद्धिः - बुद्धि. ॥३८॥ भर्तुः - नवर्‍याच्या - अप्रमणविदः - महात्म्याला यथार्थ रीतीने न जाणणार्‍या - यथा - जशी - मतयः - बुद्धि - मूढाः - मूर्ख - अबलाः - स्त्रिया - तं - त्या - ईश्वरं - श्रीकृष्णाला - स्त्रैणं - बाईलबुद्धीचा - च - आणि - रहः - एकांतात - अनुव्रतं - आपल्या मर्जीप्रमाणे वागणारा - मेनिरे - मानत्या झाल्या. ॥३९॥ अध्याय अकरावा समाप्त |