|
|
|
श्रीमद् भागवत महापुराण
स्कंध १ ला - अध्याय ९ वा - अन्वयार्थ
युधिष्ठिर आदींचे भीष्मांजवळ जाणे आणि भगवान श्रीकृष्णांची स्तुती करीत भीष्मांचा प्राणत्याग - इति - याप्रमाणे - प्रजाद्रोहात् - प्रजेशी वैर केल्यामुळे - भीतः - भ्यालेला - ततः - त्यामुळे - सर्वधर्मविवत्सया - सर्व धर्म जाणण्याच्या इच्छेने - विनशनं - कुरुक्षेत्राला - प्रागात् - गेला - यत्र - जेथे - देवव्रतः - भीष्म - अपतत् - पडला. ॥१॥ तदा - त्यावेळी - ते - ते - सर्वे - सगळे - भ्रातरः - भाऊ - सदश्वैः - चांगले आहेत घोडे ज्यांना अशा - स्वर्णभूषितैः - व सोन्याने मढविलेल्या - रथैः - रथांसह - तथा - त्याचप्रमाणे - व्यासधौ‌म्यादयः - व्यास, धौ‌म्य इत्यादि - विप्राः - ब्राह्मण - अन्वगच्छन् - मागोमाग गेले ॥२॥ विप्रर्षे - हे ब्राह्मणश्रेष्ठा ! - सधनञ्जयः - अर्जुनासह - भगवान् - श्रीकृष्ण - अपि - सुद्धा - रथेन - रथासह - गुह्यकैः - यक्षांसह - कुबेरः - कुबेर - इव - प्रमाणे - तैः - त्यांशी - सः - तो - नृपः - राजा - व्यरोचत - शोभला. ॥३॥ सानुगा - अनुसरणार्‍या परिवारांसह - पाण्डवाः - पांडव - चक्रिणा - श्रीकृष्णांशी - सह - सहवर्तमान - दिवः - स्वर्गातून - च्युतं - पडलेल्या - अमरं - देवा - इव - प्रमाणे - भूमौ - जमिनीवर - निपतितं - पडलेल्या - भीष्मं - भीष्माला - दृष्ट्‌वा - पाहून - प्रणेमुः - नमस्कार करते झाले. ॥४॥ सत्तम - साधुश्रेष्ठा - तत्र - तेथे - सर्वे - सगळे - ब्रह्मर्षयः - ब्रह्मर्षि - च - आणि - देवर्षयः - देवर्षि - च - आणि - तत्र - तेथे - राजर्षयः - राजर्षि - भरतपुङ्‌गवम् - भरतश्रेष्ठाला - द्रष्टुं - पाहण्यासाठी - आसन् - आले. ॥५॥ पर्वतः - पर्वत - नारदः - नारद - धौ‌म्यः - धौ‌म्य - भगवान् - षड्गुणैश्वर्यसंपन्न - बादरायणः - व्यास - बृहदश्वः - बृहदश्व - भारव्दाजः - भारव्दाज - सशिष्यः - शिष्यांसह - रेणुकासुतः - रेणुकेचा मुलगा ॥६॥ वसिष्ठः - वसिष्ठ - इन्द्रप्रमदः - इन्द्रप्रमद - त्रितः - त्रित - गृत्समदः - गृत्समद - असितः - असित - कक्षीवान् - कक्षीवान - गौतमः - गौतम - अत्रिः - अत्रि - च - आणि - कौशिकः - विश्वामित्र - अथ - नंतर - सुदर्शनः - सुदर्शन॥७॥ ब्रह्मन् - शौनक हो ! - च - आणि - अन्ये - दुसरे - ब्रह्मरातादयः - शुकादि - अमलाः - पवित्र - मुनयः - ऋषि - शिष्यैः - शिष्यांनी - उपेता - युक्त असे - कश्यपाङ्‌गिरसादयः - कश्यप अङ्‌गिरा वगैरे - आजग्मुः - आले. ॥८॥ धर्मज्ञः - धार्मिक - देशकालविभागवित् - देश व काल ह्यांच्या विभागाला जाणणारा - वसूत्तमः - भीष्म - समेतान् - एकत्र जन्मलेल्या - महाभागान् - भाग्यवन्त अशा - तान् - त्यांना - उपलभ्य - पाहून - पूजयामास - सत्कार करते झाले. ॥९॥ च - आणि - तत्प्रभावज्ञः - त्याचा पराक्रम जाणणारा - आसीनं - बसलेल्या - जगदीश्वरन् - जगाचा अधिपति अशा - मायया - मायेने - उपात्तविग्रहं - शरीर धारण करणार्‍या - हृदिस्थं - हृदयात राहणार्‍या - कृष्णं - श्रीकृष्णाला - पूजयामास - पूजिता झाला. ॥१०॥ प्रश्रयप्रेमसंगतान् - नम्रता व स्नेह ह्यांनी युक्त अशा - उपासीनान् - आसनावर जवळ बसलेल्या - पाण्डुपुत्रान् - पांडवांना - अनुरागास्त्रैः - प्रेमाश्रूंनी - अन्धीभूतेन - अंध झालेल्या - चक्षुषा - नेत्राने - अभ्याचष्ट - बोलला. ॥११॥ धर्मनन्दनाः - पांडव हो ! - यत् - ज्या कारणास्तव - विप्रधर्माच्युताश्रयाः - ब्राह्मण धर्म व श्रीकृष्ण यांचा आश्रय घेऊन राहणारे - यूयं - तुम्ही - क्लिष्टं - दुःखाने - जीवितुं - जगण्याला - न अर्हथ - योग्य नाही - अहो - काय हो ! - कष्टं - दुःख - अहो - किती हो ! - अन्याय्यं - अन्यायाचे कृत्य ॥१२॥ अतिरथे - अतिरथी - पाण्डौ - पाण्डु - संस्थिते - मृत झाला असता - बालप्रजा - जिचे मुलगे लहान आहेत अशी - वधूः - सून - पृथा - कुंती - तोकवती - लेकुरवाळी - युष्मत्कृते - तुमच्याकरिता - मुहुः - वारंवार - बहून् - पुष्कळ - क्लेशान् - दुःखांना - प्राप्ता - प्राप्त झाली. ॥१३॥ च - आणि - भवतां - आपले - यत् - जे - अप्रियं - वाईट - सर्वं - सर्व - कालकृतं - काळाने घडवून आणले - मन्ये - वाटते - यव्दशे - ज्याच्या स्वाधीन - वायोः - वायूच्या - घनावलिः - मेघपंक्ती - इव - प्रमाणे - सपालः - लोकपालासह - लोकः - लोक ॥१४॥ यत्र - जेथे - धर्मसुतः - युधिष्ठिर - राजा - राजा - गदापाणिः - हातात गदा घेतलेला - वृकोदरः - भीम - कृष्णः - अर्जुन - अस्त्री - अस्त्रे जाणणारा - गाण्डिवं - गाण्डिव - चापं - धनुष्य - कृष्णः - कृष्ण - सुहृत् - मित्र - ततः - तरीसुद्धा - विपत् - आपत्ती ? ॥१५॥ राजन् - हे राजा - पुमान् - पुरुष - हि - खरोखर - कर्हिचित् - कधीही - अस्य - ह्याचे - विधित्सितम् - कर्तव्याला - न वेद - जाणत नाही - हि - खरोखर - कवयः - विव्दान - अपि - सुद्धा - यव्दिजिज्ञासया - ज्याला जाणण्याच्या इच्छेने - युक्ताः - युक्त होत्साते - मुह्यन्ते - वेडे बनतात. ॥१६॥ भरतर्षभ - हे भरतश्रेष्ठा ! - तस्मात् - म्हणून - इदं - हे - दैवतन्त्रं - दैवाधीन - व्यवस्य - निश्र्चित करून - नाथ - हे राजा ! - प्रभो - हे समर्था ! - तस्य - त्याच्या - अनुविहितः - सांगण्याप्रमाणे चाललेला - अनाथाः - दुर्बल - प्रजाः - प्रजांचे - पाहि - रक्षण कर. ॥१७॥ एषः - हा - वै - तर - भगवान् - षड्गुणैश्वर्यसंपन्न - साक्षात् - प्रत्यक्ष - आदयः - श्रेष्ठ - नारायणः - जलशायी - पुमान् - परमेश्वर - मायया - मायेने - लोकं - लोकाला - मोहयन् - मोह उत्पन्न करणारा - वृष्णिषु - यादवात - गूढः - गुप्तरीतीने - चरति - वावरतो. ॥१८॥ नृप - हे राजा ! - भगवान् - षड्गुणैश्वर्यसंपन्न - शिवः - शंकर - देवर्षिः - देवर्षि - नारदः - नारद - साक्षात् - प्रत्यक्ष - भगवान् - षड्गुणैश्वर्यसंपन्न - कपिलः - कपिलमहामुनि - गुह्यतमं - अत्यंत गुप्त - अस्य - ह्याच्या - अनुभावं - पराक्रमाला - वेद - जाणतो. ॥१९॥ यं - ज्याला - मातुलेयं - मामेभाऊ - प्रियं - आवडता - मित्रं - मित्र - सुहृत्तमम् - साधुश्रेष्ठ - मन्यसे - मानतोस - अथ - त्याचप्रमाणे - सौहृदात् - प्रेमाने - सचिवं - प्रधान - दूतं - चाकर - सारथिं - सारथि - अकरोः - केलेस. ॥२०॥ सर्वात्मनः - सर्वव्यापी - समदृशः - समदृष्टी - अव्दयस्य - व्दैतभावनारहित - अनहङ्‌कृतेः - अहंकाररहित - निरवदयस्य - दोषरहित अशाच्या - तत्कृतं - त्यामुळे केलेला - मतिवैषम्यं - बुद्धीचा विरुद्धपणा - हि - खरोखर - क्वचित् - कोठेच - न - नाही. ॥२१॥ भूप - हे राजा - तथा - तरी - अपि - सुद्धा - एकान्तभक्तेषु - एकाच परमेश्वराची निश्र्चयपूर्वक अत्यंत भक्ती करणार्‍यावरील - अनुकम्पितं - दयाळूपणाला - पश्य - पहा - यत् - कारण - साक्षात् - प्रत्यक्ष - कृष्णः - श्रीकृष्ण - असून् - प्राणांना - त्यजतः - सोडणार्‍या - मे - माझ्या - दर्शनं - दृष्टीस - आगतः - पडला. ॥२२॥ यस्मिन् - ज्याचे ठिकाणी - मनः - अंतःकरण - भक्त्या - भक्तीने - आवेश्य - ठेवून - वाचा - वाणीने - यन्नाम - ज्याचे नाम - कीर्तयन् - वर्णन करणारा - योगी - योगी - कलेवरं - शरीराला - त्यजन् - सोडणारा असा होत्साता - कामकर्मभिः - काम्यकर्मापासून - मुच्यते - मुक्त होतो. ॥२३॥ सः - तो - देवदेवः - देवांचा देव - प्रसन्नहासारुणलोचनोल्लसन्मुखाम्बुजः - शांत अशा हास्याने व आरक्तवर्ण अशा नेत्रांनी शोभणारे आहे मुखकमल ज्याचे असा - ध्यानपथः - ध्यानमार्गाने जाणला जाणारा - चतुर्भुजः - चार आहेत बाहु ज्यास असा - भगवान् - षड्गुणैश्वर्यसंपन्न श्रीकृष्ण - यावत् - जोपर्यंत - अहं - मी - इदं - ह्या - कलेवरं - शरीराला - हिनोमि - टाकतो - प्रतीक्षतां - पाहो ! ॥२४॥ युधिष्ठिरः - धर्मराज - तत् - ते - आकर्ण्य - ऐकून - च - आणि - अनुशृण्वतां - ऐकण्यास तयार असलेल्या - ऋषीणां - ऋषींच्या समक्ष - शरपञ्जरे - बाणांच्या पिंजर्‍यात - शयानं - निजलेला - विविधान् - अनेक प्रकारच्या - धर्मान् - धर्मांना - अपृच्छत् - विचारिता झाला. ॥२५॥ पुरुषस्वभावविहितान् - मनुष्यस्वभावाला अनुसरून सांगितलेल्या - यथावर्णं - चारहि वर्णांना धरून - यथाश्रमं - व आश्रमांना अनुसरून अशा - वैराग्यरागोपाधिभ्यां - विषयांवर अप्रीती व विषयलालसा ह्या दोन्ही उपाधींनी - आम्नातोभयलक्षणान् - दोन्ही लक्षणांनी शास्त्रात सांगितलेल्या प्रकारच्या ॥२६॥ विभागशः - निरनिराळे भाग पाडून - समासव्यासयोगतः - संक्षेपाने व विस्तृत रीतीने - दानधर्मान् - दानधर्म - राजधर्मान् - राजधर्म - मोक्षधर्मान् - मोक्षधर्म - स्त्रीधर्मान् - स्त्रीधर्म - भगवद्धर्मान् - वैष्णवधर्म ॥२७॥ मुने - शौनक हो ! - च - आणि - तत्त्ववित् - ज्ञानी - नानाख्यानेतिहासेषु - अनेक चरित्रे व कथा ह्यातून - सहोपायान् - उपायांसह - धर्मार्थकाममोक्षान् - धर्म, अर्थ, काम व मोक्ष ह्यांना - यथा - जसे सांगावयाचे तसे - वर्णयामास - सांगता झाला. ॥२८॥ तस्य - तो - धर्मं - धर्म - प्रवदतः - सांगत असता - छन्दमृत्योः - इच्छामरणी अशा - योगिनः - योग्याच्या - वाञ्‌छितः - आवडीचा - यः - जो - उत्तरायणः - उत्तरायण - सः - तो - कालः - काल - तु - तर - प्रत्युपस्थितः - जवळ येऊन ठेपला. ॥२९॥ तदा - त्यावेळी - सहस्रणीः - हजारोंचा पुढारी - गिरः - भाषण - उपसंहृत्य - बंद करून - अमीलितदृक् - डोळे उघडून पाहणारा होऊन - आदिपुरुषे - सर्वांच्या आदि असणारा पुरुष अशा - लसत्पीतपटे - शोभणारे आहे पिवळे वस्त्र ज्याचे - चतुर्भुजे - चार हात धारण केलेल्या - पुरः - पुढे - स्थिते - उभा राहिलेल्या - कृष्णे - श्रीकृष्णाचे ठिकाणी - विमुक्तसङ्गं - विषयांची आसक्ति सोडिलेल्या - मनः - मनाला - व्यधारयत् - ठेविता झाला. ॥३०॥ विशुद्धया - अत्यंत शुद्ध अशा - धारणया - धारणा नावाच्या योगाने - हताशुभः - नष्ट झाले आहे पातक ज्याचे असा - आशु - तत्काळ - तदीक्षया - त्याच्याकडे अवलोकन केल्यामुळे - एव - च - गतायुधश्रमः - नाहीसे झाले आहेत शस्त्रास्त्रांच्या प्रहारापासून झालेले श्रम ज्यांचे असा - निवृत्तसर्वेन्द्रियवृत्तिविभ्रमः - व सर्व इन्द्रियांचे व्यापार व विषयसेवनादि विलास ज्यांचे पार नाहीसे झाले आहेत असा - जन्यं - उत्पन्न झालेल्या देहाला - विसृजन् - सोडणारा - जनार्दनं - श्रीकृष्णाला - तुष्टाव - स्तवू लागला. ॥३१॥ इति - याप्रमाणे - वितृष्णा - निष्काम - मतिः - बुद्धि - विभूम्नि - सर्वात मोठया - स्वसुखं - स्वतःच्या सुखाला - उपगते - प्राप्त झालेल्या - यत् - ज्याकडून - भवप्रवाहः - संसारप्रवृत्ति - क्वचित् - कधीकधी - विहर्तुं - विहार करण्यासाठी - प्रकृतिं - मायेला - उपेयुषि - स्वीकारण्यार्‍या - सात्वतपुङ्‌गवे - यादवश्रेष्ठ अशा - भगवति - श्रीकृष्णाचे ठिकाणी - उपकल्पिता - योजिली आहे. ॥३२॥ मे - माझी - अनवदया - स्तुत्य - रतिः - प्रीती - त्रिभुवनकमनं - त्रैलोक्यसुंदर - तमालवर्णं - व तमालपत्रासारखे कृष्णवर्णाचे - रविकरगौरवराम्बरं - आणि सूर्यकिरणाप्रमाणे तेजस्वी श्रेष्ठ वस्त्र धारण करणारे - अलककुलावृताननाब्जं - कुरळ केशकलापांनी वेढिले आहे मुखकमल ज्याचे असे - वपुः - शरीर - दधाने - धारण करणार्‍या - विजयसखे - अर्जुनाचा मित्र अशाचे ठिकाणी - अस्तु - असो.॥३३॥ आत्मा - आत्मा - युधि - युद्धात - तुरगरजोविधूम्रविष्वक् - घोडयांचे खुरांनी उडालेल्या धुळीने मळलेल्या - कचलुलितश्रमवार्यलंकृतास्ये - व सर्वत्र उडणार्‍या केशांनी अडविलेल्या श्रमजन्य घामाच्या प्रवाहाने शोभणारे आहे मुख अशा - मम - माझ्या - निशिशतरैः - तीक्ष्ण बाणांनी - विभिदयमानत्वचि - विदीर्ण झाली आहे त्वचा ज्याची अशा - विलसत्कवचे - तेजस्वी चिलखत धारण करणार्‍या - कृष्णे - श्रीकृष्णावर - अस्तु - असो. ॥३४॥ मम - माझी - रतिः - प्रीति - सखिवचः - मित्राचे भाषण - निशम्य - ऐकून - सपदि - तत्काळ - निजपरयोः - स्वतःच्या व दुसर्‍याच्या - बलयोः - सैन्यांच्या - मध्ये - मध्ये - रथं - रथाला - निवेश्य - उभा करून - स्थितवति - उभा राहिलेल्या - अक्ष्णा - व डोळ्याने - परसैनिकायुः - शत्रूंच्या सैन्याचे आयुष्य - हृतवति - हरण करणार्‍या - पार्थसखे - अर्जुनाच्या मित्राचे ठिकाणी - अस्तु - असो. ॥३५॥ यः - जो - व्यवहितपृतनामुखं - आच्छादिलेल्या सेनामुखाला - निरीक्ष्य - पाहून - दोषबुद्‌ध्या - दोषबुद्धीने - स्वजनवधात् - भाऊबंदाच्या मृत्यूपासून - विमुखस्य - पराङ्‌मुख अशाच्या - कुमतिं - अज्ञानी बुद्धीला - आत्मविदयया - आत्मज्ञानाने - अहरत् - दूर करिता झाला. - तस्य - त्या - परमस्य - परमेश्वराच्या - चरणरतिः - पायांवर प्रेम - मे - माझे - अस्तु - असो.॥३६॥ स्वनिगमं - आपल्या प्रतिज्ञेला - अपहाय - सोडून - मत्प्रतिज्ञां - माझ्या प्रतिज्ञेला - ऋतं - खरी - अधिकर्तुं - करण्याकरिता - रथस्थः - रथांत बसलेला असूनही - अवप्लुतः - रथाखाली उतरलेला - धृतरथचरणः - रथाचे चाक धरलेला - चलद्‌गुः - ज्याच्या चालण्याने पृथ्वीसुद्धा हलू लागली - गतोत्तरीयः - अंगवस्त्र खाली पडलेला - हरिः - सिंह - इभं - हत्ती - इव - प्रमाणे - हन्तुं - मारावयाला - अभ्ययात् - चालून आला. ॥३७॥ आततायिनः - हातात शस्त्रास्त्रे धरून दुसर्‍याला मारण्यास तयार झालेल्या अशा - मे - माझ्या - शितविशिखहतः - तीक्ष्ण बाणाने ताडिलेला - विशीर्णदंशः - ज्याचे कवच छिन्नभिन्न झाले आहे असा - क्षतजपरिप्लुतः - रक्ताने माखलेला - मव्दधार्थं - मला मारण्याकरिता - प्रसभं - वेगाने - अभिससार - धावत आला - सः - तो - भगवान् - षड्गुणैश्वर्यसंपन्न - मुकुन्दः - श्रीकृष्ण - मे - माझी - गतिः - गति - भवतु - असो. ॥३८॥ विजयरथकुटुम्बे - अर्जुनरथच ज्याचे कुटुंब अशा - आत्ततोत्रे - हातात चाबूक घेतलेल्या - धृतहयरश्मिनि - ज्याने हातात घोडयांचे लगाम धरले आहेत अशा - तच्छ्रिया - त्याच्या शोभेने - ईक्षणीये - शोभणार्‍या - भगवति - श्रीकृष्णाचे ठिकाणी - मुमूर्षोः - मरण्यास तयार झालेल्या - मे - माझी - रतिः - प्रीति - अस्तु - असो. - यं - ज्याला - निरीक्ष्य - पाहून - इह - येथे - हताः - मेलेले - सरूपं - सारखेपणाला - गताः - गेले. ॥३९॥ ललितगतिविलासवल्गुहास - सुंदर चालणे, क्रीडा, मधुर व मंद हास्य - प्रणयनिरीक्षणकल्पितोरुमानाः - आणि प्रेमाने पाहणे ह्यायोगे ज्यांना तू मोठा मान देत होतास अशा - यस्य - ज्याच्या - कृतं - तुझ्या कृत्यांना - अनुकृतवत्यः - अनुकरण करणार्‍या - उन्मदान्धाः - आणि गर्वाने अंध झालेल्या - गोपवध्वः - गोपी - प्रकृतिं - स्वरूपाला - किल - खरोखर - अगन् - प्राप्त झाल्या. ॥४०॥ मुनिगणनृपवर्यसङ्‌कुले - ऋषिसमूह व श्रेष्ठ राजे लोक ह्यांनी व्यापिलेल्या - युधिष्ठिरराजसूये - धर्मराजाच्या राजसूययज्ञात - अन्तःसदसि - सभेमध्ये - ईक्षणीयः - दर्शनाला योग्य असा - एषः - हा - एषां - ह्यांच्या - अर्हणां - पूजेला - उपपदे - प्राप्त झाला. - आत्मा - सर्वव्यापी श्रीकृष्ण - मम - माझ्या - दृशिगोचरः - दृष्टीसमोर - आविः - प्रगट झाला. ॥४१॥ विधूतभेदमोहः - भेदबुद्धी व मोह नाहीसा झालेला - अहं - मी - आत्मकल्पितानां - आत्म्याने निर्माण केलेल्या - शरीरभाजां - प्राणिमात्रांच्या - हृदिहृदि - प्रत्येक हृदयात - धिष्ठितं - राहिलेल्या - एकं - एकरूप अशा - प्रतिदृशं - व प्रत्येकाच्या दृष्टीला - अर्कं - सूर्य - इव - प्रमाणे - नैकधा - पुष्कळ प्रकारे भासणार्‍या - अजं - जन्मरहित अशा - तं - त्या - इमं - ह्याला - समधिगतः - प्राप्त झालेला - अस्मि - आहे. ॥४२॥ सः - तो - एवं - याप्रमाणे - भगवति - षड्गुणैश्वर्यसंपन्न - आत्मनि - आत्मरूप - कृष्णे - श्रीकृष्णाचे ठिकाणी - मनोवाग्दृष्टिवृत्तिभिः - मनाच्या, वाणीच्या व अवलोकनाच्या क्रियांनी - आत्मानं - आत्म्याला - आवेश्य - ठेवून - अन्तःश्वासः - श्वासोच्छ्‌वासक्रिया आत रोधून घेतलेला असा - उपारमत् - विराम पावला. ॥४३॥ निष्कले - उपाधिरहित अशा - ब्रह्मणि - ब्रह्मामध्ये - संपदयमानं - प्राप्त होणार्‍या - भीष्मं - भीष्माला - आज्ञाय - जाणून - ते - ते - सर्वे - सगळे - दिनात्यये - संध्याकाळी - वयांसि - पक्षी - इव - याप्रमाणे - तूष्णीं - शांत - बभूवुः - झाले. ॥४४॥ तत्र - तेथे - देवमानववादिताः - देवांनी व मनुष्यांनी वाजवलेल्या - दुंदुभयः - दुंदुभि - नेदुः - वाजू लागल्या - राज्ञां - राजांमध्ये - साधवः - सज्जन - शशंसुः - स्तुति करू लागले - पुष्पवृष्टया - फुलांचे वर्षाव - खात् - आकाशांतून - पेतुः - पडले. ॥४५॥ भार्गव - अहो शौनक हो ! - युधिष्ठिरः - धर्मराज - संपरेतस्य - परलोकाला गेलेल्या - तस्य - त्याची - निर्हरणादीनि - और्ध्वदेहिक कृत्ये - कारयित्वा - करवून - मुहूर्तं - काही वेळ - दुःखितः - दुःखी - अभवत् - झाला. ॥४६॥ हृष्टाः - आनंदित झालेले - मुनयः - ऋषि - गुह्यनामभिः - त्याच्या रहस्यमय अशा अनेक नावांनी - कृष्णं - श्रीकृष्णाला - तुष्टुवुः - स्तवू लागले. - ततः - नंतर - कृष्णहृदयाः - ज्यांचे अंतःकरण श्रीकृष्णाचे ठिकाणी लीन झाले आहे असे - ते - ते - पुनः - पुन्हा - स्वाश्रमान् - आपापल्या आश्रमांना - प्रययुः - प्राप्त झाले.॥४७॥ ततः - नंतर - सहकृष्णः - कृष्णासह - युधिष्ठिरः - धर्मराज - गजाह्‌वयं - हस्तिनापुराला - गत्वा - जाऊन - पितरं - बापाला - च - आणि - तपस्विनीं - तपश्चर्या करणार्‍या - गांधारीं - गांधारीला - सान्त्वयामास - समजविता झाला. ॥४८॥ च - आणि - विभुः - समर्थ असा - राजा - धर्मराज - पित्रा - बापाने - अनुमतः - संमति झालेला - वासुदेवानुमोदितः - श्रीकृष्णाने अनुमोदन दिलेला - पितृपैतामहं - बाप व आजा ह्यांपासून प्राप्त झालेले - राज्यं - राज्याला - धर्मेण - धर्माने - चकार - स्वीकारिता झाला. ॥४९॥ अध्याय नववा समाप्त |