|
|
|
श्रीमद् भागवत महापुराण
स्कंध १ ला - अध्याय ५ वा - अन्वयार्थ
भगवंतांच्या यश-कीर्तनाची महती आणि देवर्षी नारदांचे पूर्वचरित्र - अथ - नंतर - बृहच्छ्रवाः - ज्याची कीर्ती मोठी आहे असा - वीणापाणि - हातात वीणा घेतलेला - सुखं - स्वस्थ - आसीनः - बसलेला - देवर्षिः - देवांचा ऋषी नारद - उपासिनं - जवळ बसलेल्या - तं - त्या - विप्रर्षि - ब्रह्मर्षि अशा व्यासाला - स्मयन - किंचित हास्य करणारा अशा - इव - सारखा - प्राह - बोलला. ॥१॥ महाभाग - हे भाग्यवान - पाराशर्य - पराशरपुत्रा व्यासा - भवतः - आपला - शारीर - शरीरात राहणारा म्हणजे शरीराभिमानी - वा - अथवा - मानसः - मनात वास्तव्य करणारा म्हणजे मनाबद्दल अभिमान बाळगणारा - आत्मा - आत्मा - आत्मना - स्वतःच्या योगाने म्हणजे शरीराने किंवा मनाने - एव - च - परितुष्यति - संतुष्ट होतो - कच्चित - का ? ॥२॥ ते - तुला - जिज्ञासितं - जाणण्यास योग्य असे - अपि - सुद्धा - सुसंपन्न - चांगले जाणलेले - यः - जो - त्वं - तू - सर्वार्थ परिबृंहितं - सर्व पुरुषार्थांनी पूर्ण भरलेले - अद्‌भुतं - आश्चर्यजनक - महत् - मोठे - भारतं - भारत - कृतवान् - करता झालास. ॥३॥ यत् - जे - सनातनं - चिरस्थायी - ब्रह्म - ब्रह्म - तत् - ते - जिज्ञासितं - जाणले गेले - च - आणि - अधीतं - शिकले गेले - अथापि - तरीसुद्धा - प्रभो - हे भगवान् - आत्मान - स्वतःबद्दल - अकृतार्थ - कृतकृत्य न झालेला - इव - प्रमाणे - शोचसि - शोक करतोस. ॥४॥ त्वया - तुझ्याकडून - उक्तं - बोलले गेलेले - इदं - हे - सर्वं - सगळे - मे - माझ्या - अस्ति - आहे - एव - च - तथा - तरी - अपि - सुद्धा - मे - माझा - आत्मा - आत्मा - न परितुष्यते - संतुष्ट होत नाही - तन्मूलं - त्याचे कारण - अव्यक्तं - स्पष्ट दृग्गोचर न होणार्‍या म्हणजे दुर्लभदर्शन असणार्‍या अशा व - अगाधबोधं - अपरिमित ज्ञानाने युक्त अशा - आत्मभवात्मभूतं - ब्रह्मदेवापासून उत्पन्न झालेल्या - त्वा - तुला - पृच्छामहे - विचारतो. ॥५॥ सः - तो - वै - च - भवान् - आपण - समस्तगुह्यं - सर्वांत गूढ - वेद - जाणता - यत् - कारण - परावरेशः - परावरांचा स्वामी व - असङ्गः - अलिप्त असा - गुणैः - गुणांच्या योगाने - मनसा - मनाने - एव - च - विश्वं - जगत् - सृजति - उत्पन्न करितो - अवति - रक्षण करितो - अत्ति - संहार करितो असा - पुराणः - पुरातन - पुरुषः - पुरुष - उपासितः - उपासना केला गेला. ॥६॥ अर्कः - सूर्य - इव - प्रमाणे - त्रिलोकीं - त्रैलोक्यात - पर्यटन - फिरणारा - वायुः - वायु - इव - सारखा - अंतश्चरः - अंतःकरणात हिंडणारा - आत्मसाक्षी - व बुद्धीच्या वृत्ती ओळखणारा - त्वं - तू - परावरे - पर व अपर अशा - ब्रह्मणि - ब्रह्मामध्ये - धर्मतः - धर्मपूर्वक - व्रतैः - व्रतांनी - स्नातस्य - निष्णात अशा - मे - माझे - अलं - अत्यंत - न्यूनं - व्यंग - विचक्ष्व - शोधून काढ. ॥७॥ भवता - आपल्याकडून - अमलं - निर्मळ म्हणजे शुद्ध निष्पाप असे - भगवतः - भगवंताचे - यशः - यश - अनुदितप्राय - वर्णन न केल्यासारखे - येन - ज्यामुळे - एव - च - असौ - हा - न तुष्येत - संतुष्ट होत नाही - तत् - ते - दर्शनं - ज्ञान - खिलं - व्यंग असे - मन्ये - मानतो. ॥८॥ मुनिवर्य - ऋषिश्रेष्ठ हो - च - आणि - यथा - ज्याप्रमाणे - धर्मादयः - धर्मादि - अर्थाः - पुरुषार्थ - अनुकीर्तिताः - वर्णिले - तथा - त्याप्रमाणे - हि - खरोखर - वासुदेवस्य - भगवंताचे - महिमा - माहात्म्य - न अनुवर्णितः - वर्णिले नाही. ॥९॥ यत् - जे - चित्रपदं - विचित्रपदांनी युक्त - वचः - भाषण - जगत्पवित्रं - जगाला पवित्र करणार्‍या - हरेः - भगवंताच्या - यशः - यशाला - कर्हिचित् - कधीही - न प्रगृणीत - वर्णित नाही - तत् - ते - वायसं - कावळ्याचे - तीर्थं - तीर्थ असे - उशन्ति - मानितात - यत्र - जेथे - मानसाः - सात्त्विक मनाचे ठिकाणी असणारे किंवा मानससरोवरात रममाण होणारे - उशिक्‍क्षयाः - ब्रह्माच्या ठिकाणी वास्तव्य असणारे किंवा सुंदर वस्तूंवर प्रेम करणारे - हंसाः - साधु किंवा हंस पक्षी - न निरमन्ति - रममाण होत नाहीत. ॥१०॥ जनताघविप्लवः - लोकसमूहांच्या पातकांचा नाश करणारा - तव्दाग्विसर्गः - तोच वाणीचा उच्चार - यत् - ज्या कारणास्तव - यस्मिन् - जो - अबद्धवति - अपशब्दयुक्त - अपि - असूनहि - प्रतिश्लोकं - प्रत्येक श्लोकाला - साधवः - साधु - अनन्तस्य - परमेश्वराची - यशोऽङ्कितानि - कीर्तीने भूषित - नामानि - नावे - शृण्वन्ति - ऐकतात - गायन्ति - गातात - गृणन्ति - वर्णितात. ॥११॥ नैष्कर्म्यं - फलेच्छारहित कर्म ज्यात आहे असे - निरञ्जनं - निर्मळ - अपि - सुद्धा - ज्ञानं - ज्ञान - अच्युतभाववर्जितं - भगवद्‌भक्तिरहित असेल तर - अलं - विशेष करून - न शोभते - शोभत नाही - च - आणि - शश्वत् - नेहमी - अभद्रं - दुःखरूप - यदपि - जरीही - अकारणं - काम्यकर्मरहित - कर्म - कर्म - ईश्वरे - ईश्वराचे ठिकाणी - न अर्पितं - अर्पण केले नसेल तर - पुनः - पुन्हा - कुतः - कोठून ? ॥१२॥ महाभाग - हे भाग्यवान् ! - अथो - सर्व प्रकाराने - अमोघदृक् - ज्याचे अवलोकन निरर्थक नाही असा - शुचिश्रवाः - शुद्ध कीर्ती असणारा - सत्यरतः - सत्यावर प्रीती करणारा - धृतव्रतः - व्रताचरण करणारा - भवान् - आपण - अखिलबन्धमुक्तये - सर्व सांसारिक बन्धनापासून मुक्ति मिळावी एवढयाकरिता - उरुक्रमस्य - परमेश्वराचे - तत् - ते - विचेष्टितं - कृत्य - समाधिना - एकाग्र अंतःकरणाने - अनुस्मर - स्मरण कर. ॥१३॥ यत् - ज्या कारणास्तव - ततः - त्याहून - पृथग्दृशः - भिन्न दृष्टीच्या - अन्यथा - दुसरे - किंचन - काही एक - विवक्षतः - बोलण्याची इच्छा करणार्‍याच्या - तत्कृतरूपनामभिः - आणि त्यामुळे स्फुरण पावणार्‍या नावांनी व रूपांनी - दुःस्थिता - अस्थिर - मतिः - बुद्धि - कुत्रचित् - कोठेही - च - आणि - क्वापि - कोणत्याही बाबतीत - वाताहतनौः - वार्‍याने हालणारी होडी - इव - प्रमाणे - आस्पदं - स्थान - न लभेत - मिळवीत नाही. ॥१४॥ जुगुप्सितं - निंद्य असे - स्वभावरक्तया - स्वाभाविक रीतीने विषयलोलुप अशांच्या - धर्मकृते - धर्माकरिता - अनुशासतः - उपदेश करणार्‍याचा - महान् - मोठा - व्यतिक्रमः - अन्याय - यव्दाक्यतः - ज्याच्या वाक्यानेच - धर्मः - धर्म - इति - असे समजून - इतरः - सामान्य - जनः - जन - स्थितः - राहिला आहे. - तस्य - त्याचे - निवारणं - दूरीकरण - न मन्यते - मानीत नाही. ॥१५॥ विचक्षणः - कुशल म्हणजे निपुण जन - निवृत्तितः - निवृत्ति मार्गाने अर्थात मोक्षमार्गाने - अनंतपारस्य - ज्याचा अंत म्हणजे नाश नाही व ज्याला मर्यादा नाही अशा - अस्य - ह्या - विभोः - परमेश्वराचे - सुखं - सुखात्मक रूप - वेदितुं - जाणण्याला - अर्हति - योग्य आहे - ततः - त्या कारणास्तव - भवान् - आपण - अनात्मनः - आत्मज्ञानरहित अशा - गुणैः - व सत्त्वादिगुणांनी - प्रवर्तमानस्य - चालणार्‍या - विभोः - ईश्वराचे - चेष्टितं - पराक्रम - दर्शय - दाखवा. ॥१६॥ स्वधर्मं - स्वधर्माला - त्यक्त्वा - टाकून - हरेः - भगवंताच्या - चरणाम्बुजं - पादकमळाला - भजन् - सेवणारा - अपक्वः - पूर्णावस्थेस न पोचलेला असुनही - अथ - नंतर - ततः - तेथून - यदि - जर - पतेत् - पडेल तर - यत्र - जेथे - क्व वा - कोठेही - अमुष्य - ह्याचे - अभद्रं - अकल्याण - अभूत् - होईल - किं - काय ? - वा - किंवा - अभजता - भजन न करणार्‍यांना - स्वधर्मतः - स्वधर्मापासून - कः - कोणता - अर्थः - लाभ - आप्तः - मिळाला. ॥१७॥ यत् - जे - उपरि - वरती - अधः - खालती - भ्रमतां - फिरणार्‍यांना - न लभ्यते - मिळत नाही - तस्य - त्याच्या - एव - च - हेतोः - कारणास्तव - कोविदः - विव्दान - प्रयतेत - प्रयत्न करावा; - अन्यतः - अन्यप्रकारे वागल्यास - तत् - ते - सुखं - सुख - सर्वत्र - सर्वठिकाणी - गंभीररंहसा - गंभीर वेग असणार्‍या - कालेन - कालाकडून - दुःखवत् - दुःखासारखे - लभ्यते - मिळते. ॥१८॥ अंग - अहो ! - मुकुन्दसेवी - भगवंताची सेवा करणारा - जनः - जन - अन्यवत् - इतराप्रमाणे - संसृतिं - संसाराला - जातु - केव्हाही - कथंचन - कोणत्याही प्रसंगी - वै - खरोखर - न आव्रजेत् - प्राप्त होणार नाही - मुकुन्दाङ्घ्न्युपगूहनं - ईश्वरचरणाच्या आलिंगनाला - स्मरन् - स्मरण करणारा - पुनः - पुन्हा - विहातुं - टाकण्याला - न इच्छेत् - इच्छा करणार नाही - यतः - ज्या कारणास्तव - रसग्रहः - तेथे रसालाभ आहे. ॥१९॥ हि - खरोखर - इदं - हे - विश्वं - जग - भगवान् - परमेश्वर - इव - प्रमाणे - इतरः - भिन्न - यतः - ज्यापासून - जगत्स्थाननिरोधसंभवाः - जगाची स्थिती, विनाश व उत्पत्ति - तत् - ते - हि - सुद्धा - भवान् - आपण - स्वयं - स्वतः - वेद - जाणता - तथापि - तरीही - वै - सुद्धा - भवतः - आपणाला - प्रादेशमात्रं - टीचभर म्हणजे थोडेसे - प्रदर्शितं - दाखविले आहे. ॥२०॥ अमोघदृक् - हे यतार्थज्ञानसंपन्ना ! - त्वं - तू - आत्मना - स्वतः - आत्मानं - स्वतःला - अजं - जन्मरहित - जगतः - जगाच्या - शिवाय - कल्याणाकरिता - परस्य - श्रेष्ठ - पुंसः - पुरुषाच्या - परमात्मनः - अर्थात परमेश्वराच्या - कलां - अंशभूत असा - प्रजातं - उत्पन्न झालेला असे - अवेहि - समज - तत् - त्याकारणास्तव - महानुभावाभ्युदयः - मोठी आहे कीर्ति ज्याची अशा परमेश्वराचा पराक्रम - अधिगण्यतां - वर्णिला जावो. ॥२१॥ यत् - जे - उत्तमश्लोकगुणानुवर्णनं - श्रेष्ठ आहे कीर्ति ज्याची अशा परमेश्वराचे गुणवर्णन - इदं - हे - हि - च - पुंसः - पुरुषाच्या - तपसः - तपश्चर्येचे - वा - किंवा - श्रुतस्य - श्रवणाचे - स्विष्टस्य - यज्ञादिकांचे - सूक्तस्य - अध्ययनाचे - च - आणि - बुद्धिदत्तयोः - ज्ञान व दान ह्या दोहोंचे - अविच्युतः - सतत चालणारे - अर्थः - फल असे - कविभिः - विव्दानांनी - निरूपितः - सांगितले आहे. ॥२२॥ मुने - हे ऋषे - अहं - मी - तु - तर - पुरा - पूर्वी - अतीतभवे - गेल्या जन्मात - वेदवादिनां - वेदवेत्त्यांच्या - कस्याश्चन - कोण्या एक - दास्याः - दासीपासून - अभवं - जन्मलो - बालकः - लहान असता - एव - च - प्रावृषि - पावसाळ्यात - निर्विविक्षतां - एकत्र राहण्याची इच्छा करणार्‍या - योगिनां - योग्यांच्या - शुश्रूषणे - सेवेत - निरूपितः - योजिला गेलो. ॥२३॥ यद्यपि - जरीही - तुल्यदर्शनाः - समदृष्टि ठेवणारे - ते - ते - मुनयः - ऋषि - अपेताखिलचापले - नाहीसे झाले आहे सर्व चांचल्य ज्यांचे अशा - दान्ते - व इंद्रियनिग्रह केलेल्या अशा - अघृतक्रीडनके - खेळण्याचा नाद नसणार्‍या - अनुवर्तिनि - अनुकूल वागणार्‍या - शुश्रूषमाणे - सेवा करणार्‍या - अल्पभाषिणि - थोडे बोलणार्‍या - अर्भके - लहान अशा - मयि - माझ्यावर - कृपां - दया - चक्रुः - करू लागले. ॥२४॥ व्दिजैः - व्दिजांनी म्हणजे ब्राह्मणादि त्रिवर्गांनी - उच्छिष्टलेपान् - उष्टया पानांना चिकटलेल्या पदार्थांना - अनुमोदितः - खाण्याबद्दल संमती दिलेला - तदपास्तकिल्बिषः - व त्यामुळे नष्ट झाले आहे पाप ज्याचे असा - सकृत् - एकदाच - भुञ्जे स्म - भोजन करीत असे - एवं - याप्रमाणे - प्रवृत्तस्य - वागणार्‍या - विशुद्धचेतसः - व शुद्धान्तःकरणाच्या - तद्धर्मे - त्यांच्या धर्मात - एव - च - आत्मरुचिः - स्वतःची प्रीती - प्रजायते - उत्पन्न झाली. ॥२५॥ तत्र - तेथे - अन्वहं - दररोज - मनोहराः - मनोहर अशा - कृष्णकथाः - भगवंताच्या कथा - प्रगायतां - गाणार्‍यांच्या - अनुग्रहेण - कृपेने - अशृणवं - ऐकता झालो - मे - माझ्या - श्रद्धया - श्रद्धेने - अंग - अहो ! - ताः - त्या - अनुपदं - प्रत्येक पदागणिक - विशृण्वतः - विचारपूर्वक श्रवण करणार्‍या - मम - माझी - प्रियश्रवसि - प्रिय आहे कीर्ति ज्याची अशा भगवंताच्या ठिकाणी - रुचिः - आवड म्हणजे प्रेम - अभवत् - झाले. ॥२६॥ महामुने - हे महर्षे - तदा - त्यावेळी - तस्मिन् - त्या - प्रियश्रवसि - प्रिय आहे ज्याची कीर्ति अशा परमेश्वराचे ठिकाणी - लब्धरुचेः - गोडी लागलेल्या - मम - माझी - मतिः - बुद्धि - अस्खलिता - न अडखळणारी अशी झाली - अहं - मी - यया - जिने - एतत् - हे - सदसत् - सत् म्हणजे सूक्ष्म व असत् म्हणजे स्थूल असे - स्वमायया - आत्ममायेच्या योगे - परे - श्रेष्ठ - ब्रह्मणि - ब्रह्मरूप अशा - मयि - माझे ठिकाणी - कल्पितं - कल्पित केले आहे असे - पश्ये - पाहतो. ॥२७॥ इत्थं - याप्रमाणे - शरत्प्रावृषिकौ - शरत् व वर्षा असे - ऋतू - दोन ऋतूपर्यंत - महात्मभिः - थोर मनाच्या - मुनिभिः - ऋषींनी - अनुसवं - वेळोवेळी - सङ्कीर्त्यमानं - वर्णिलेले - अमलं - निर्मळ - हरेः - परमेश्वराचे - यशः - यश - विशृण्वतः - विशेष रीतीने श्रवण करणार्‍या - मे - माझी - आत्मरजस्तमोपहा - आत्म्यावरील रजोगुण व तमोगुण ह्यांस नाहीशी करणारी - भक्तिः - भक्ति - प्रवृत्ता - वाढली म्हणजे उत्पन्न झाली. ॥२८॥ एवं - ह्याप्रमाणे - अनुरक्तस्य - प्रेम करणार्‍या - प्रश्रितस्य - नम्र - हतैनसः - निष्पाप - श्रद्दधानस्य - श्रद्धा ठेवणार्‍या - दान्तस्य - जितेंद्रिय - च - आणि - अनुचरस्य - सेवा करणार्‍या अशा - बालस्य - लहान - मे - माझ्यावर ॥२९॥ गमिष्यन्तः - जाणारे - दीनवत्सलः - व दीनावर प्रेम करणारे - यत् - जे - साक्षात् - प्रत्यक्ष - भगवता - ईश्वराने - उदितं - सांगितले - तत् - ते - गुह्यतमं - अत्यंत गूढ असे - ज्ञान - ज्ञान - कृपया - कृपेने - अन्ववोचन् - सांगते झाले. ॥३०॥ येन - ज्यायोगे - एव - च - अहं - मी - भगवतः - षड्‌गुणैश्वर्यसंपन्न अशा - वेधसः - व एकाचे अनेक करू शकणार्‍या अशा - वासुदेवस्य - सर्वत्र प्रकाशमान अशा परमेश्वराच्या - मायानुभावं - मायेच्या सामर्थ्याला - अविदं - जाणता झालो - येन - ज्यामुळे - तत्पदं - त्या स्थानाला म्हणजे ब्रह्मपदाला - गच्छन्ति - जातात. ॥३१॥ ब्रह्मन् - हे ब्रह्मरूपा म्हणजे ब्रह्मज्ञा - यत् - जे - भगवति - भगवान - ब्रह्मणि - ब्रह्मस्वरूप अशा - ईश्वरे - परमेश्वराचे ठिकाणी - भावितं - अर्पण केलेले - कर्म - कर्म - एतत् - हे - तापत्रयचिकित्सितम् - तीनही तापांना नाहीसे करणारे असे - संसूचितं - सुचविले आहे. ॥३२॥ सुव्रत - अहो चांगल्या रीतीने व्रताचरण करणारे हो ! - च - आणि - भूतानां - प्राण्यांना - यः - जो - आमयः - रोग - येन - ज्याने - जायते - उत्पन्न होतो - तत् - ते - एव - च - द्रव्यं - द्रव्य - आमयं - रोगाला - न - नाहीसे करीत नाही - हि - तरीही - चिकित्सितं - तेच चिकित्सापूर्वक योजिलेले म्हणजे औषधांच्या भावनेने शुद्ध केलेले - पुनाति - पवित्र करते. ॥३३॥ एवं - याप्रमाणे - नृणां - मनुष्यांची - सर्वे - सगळी - क्रियायोगाः - कर्माचरणे - संसृतिहेतवः - संसाराला कारणीभूत - ते - ती - एव - च - परे - परमेश्वराचे ठिकाणी - कल्पिताः - योजिलेली - आत्मविनाशाय - आत्म्याच्या संसाराचा नाश करण्यास - कल्पन्ते - समर्थ होतात. ॥३४॥ अत्र - येथे - यत् - जे - भगवत्परितोषणं - ईश्वराला संतुष्ट करणारे - कर्म - कर्म - क्रियते - केले जाते - यत् - जे - भक्तियोगसमन्वितं - भक्तियोगाने युक्त - ज्ञानं - ज्ञान - हि - खरोखर - तदधीनं - त्याच्याच स्वाधीन ॥३५॥ यत्र - जेथे - भगवच्छिक्षया - भगवंताच्या उपदेशाप्रमाणे - असकृत् - वारंवार - कर्माणि - कर्मे - कुर्वाणाः - करणारे - कृष्णस्य - भगवंताचे - गुणनामानि - गुण व नावे - गृणन्ति - वर्णितात - च - आणि - अनुस्मरन्ति - स्मरतात. ॥३६॥ भगवते - षड्‌गुणैश्वर्यसंपन्न व - वासुदेवाय - सर्वत्र दैदीप्यमान अशा किंवा वसुदेवपुत्र अशा नावाने प्रसिद्ध असणार्‍या - तुभ्यं - तुला - नमः - नमस्कार असो - प्रद्युम्नाय - ऐश्वर्यसंपन्न अशा प्रद्युम्नाला - अनिरुद्धाय - अकुंठगतीच्या अनिरुद्धाला - च - आणि - संकर्षणाय - सर्वांचे आकर्षण करणार्‍या संकर्षणाला - नमः - नमस्कारपूर्वक - धीमही - आम्ही ध्यातो. ॥३७॥ इति - याप्रमाणे - मूर्त्यभिधानेन - मूर्तींच्या नावांनी - अमूर्तिकं - मूर्तिरहित - मंत्रमूर्तिं - व मंत्र हीच ज्याची मूर्ति अशा - यज्ञपुरुषं - यज्ञस्वरूपी परमेश्वराला - यजते - पूजितो - सः - तो - पुमान् - पुरुष - सम्यग्दर्शनः - उत्तम ज्ञानी ॥३८॥ ब्रह्मन् - ब्राह्मण हो ! - केशवः - श्रीकृष्ण - इमं - ह्या - मदनुष्ठितं - माझ्याकडून आचरण केलेल्या - स्वनिगमं - आत्मोपदेशाला - अवेत्य - जाणून - मे - मला - ऐश्वर्यं - ईश्वरासंबंधी - ज्ञानं - ज्ञान - च - आणि - स्वस्मिन् - परमेश्वराचे ठिकाणी - भावं - भक्ति - अदात् - देता झाला. ॥३९॥ अदभ्रश्रुत - हे बहुश्रुत - त्वं - तू - अपि - हि - येन - ज्याने - विदां - ज्ञान्यांची - बुभुत्सितं - भोग्यविषयक इच्छा - समाप्यते - समाप्त होते असे - विभोः - ईश्वराचे - विश्रुतं - सर्वश्रुत यश - आख्याहि - वर्णन कर - यत् - ज्यामुळे - दुःखैः - दुःखांनी - मुहुः - वारंवार - अर्दितात्मनां - पीडिलेल्यांच्या - संक्लेशनिर्वाणं - दुःखशांतीला - उशन्ति - सेवितात - अन्यथा - अन्यप्रकारे - न - नाही. ॥४०॥ अध्याय पाचवा समाप्त |