|
|
|
श्रीमद् भागवत महापुराण
स्कंध १ ला - अध्याय ३ रा - अन्वयार्थ
भगवंतांच्या अवतारांचे वर्णन - सूत उवाच - सूत म्हणतात - आदौ - प्रथमारंभी - भगवान् - परमेश्वराने - लोकसिसृक्षया - ब्रह्मांडगोल निर्माण करावेत अशा इच्छेने - महदादिभिः - पंचमहाभूतादि - संभूतं - उत्पन्न करून - षोडशकलं - षोडशकलांनी युक्त असे - पौरुषं रूपं - पुरुषाचे स्वरूप - जगृहे - धारण केले. ॥१॥ विश्वसृजां - जगत् निर्माण करणाऱ्यांचा - पतिः - स्वामी असा - ब्रह्मा - ब्रह्मदेव - अम्भसि - उदकामध्ये - शयानस्य - निद्रा घेणाऱ्या - योगनिद्रां - समाधिनिद्रेला - वितन्वतः - प्रगट करणाऱ्या - यस्य - ज्याच्या - नाभिहृदाम्बुजात् - नाभिरुपी डोहातील कमलापासून - आसीत - झाला. ॥२॥ यस्य - ज्याच्या - अवयवसंस्थानैः - अवयवांच्या रचनेवरुन - लोकविस्तरः - लोकांचा विस्तार - कल्पितः - मानलेला आहे - तत् - ते - वै - च - विशुध्दं - अत्यंत शुध्द - ऊर्जितं - प्रत्यक्ष प्रगट झालेले - सत्वं - सत्वगुणात्मक - भगवतः - भगवंताचे - रूपम् - स्वरूप. ॥३॥ अदः - हे - सहस्त्रपादोरुभुजाननाभ्दुतं - हजारो पाय, हजारो मांड्या, हजारो दंड व हजारो मुखे ह्यांनी आश्चर्यजनक - सहस्त्रमूर्धश्रवणाक्षिनासिकम् - हजारो मस्तके, हजारो कान, हजारो डोळे व हजारो नाके, ज्याला आहेत असे - सहस्त्रमौल्यम्बरकुण्डलोल्लसत् - हजारो किरीटे, हजारो वस्त्रे व हजारो कुंडले यांनी शोभणारे - रूपं - स्वरूप - अदभ्रचक्षुषा - विशाल दॄष्टीने - पश्यन्ति - पाहतात. ॥४॥ एतत् - हे - नानावताराणां - नानाप्रकारच्या अवतारांचे - निधानं - लयस्थान व - अव्ययं - कधीही विकृति न पावणारे - बीजं - मूलस्थान. - यस्य - ज्याच्या - अंशांशेन - भागप्रतिभागाने - देवतिर्यड्.नरादयः - देव, पशु, पक्षी, मनुष्य इत्यादी - सृज्यन्ते - उत्पन्न होतात. ॥५॥ प्रथमं - आरंभी - सः - तो - एव - च - देवः - परमेश्वर - कौमारं - कुमार नामक - सर्ग - सृष्टीला - आस्थितः - प्राप्त झालेला - ब्रह्मा - ब्राह्मण - अखण्डितं - सतत - दुश्चरं - आचरण करण्यास कठीण अशा - ब्रह्मचर्य - ब्रह्मचर्याला - चचार - अनुष्ठिता झाला. ॥६॥ व्दितीयं - दुसरा - तु - तर - यज्ञेशः - यज्ञाधिपती - अस्य - ह्याच्या - भवाय - उत्पत्तीकरिता - रसातलगतां - रसातळास गेलेल्या - महीं - पृथ्वीला - उध्दरिष्यन् - वर काढणारा - सौकरं - वराहसंबंधी - वपुः - स्वरूप - उपादत्त - घेता झाला. ॥७॥ च - आणखी - तृतीयं - तिसरा - सः - तो - ऋषिसर्गं - ऋषिसृष्टीतील - देवर्षित्वं - देवर्षिपणाला - उपेत्य - प्राप्त होऊन - सात्वतं - पंचरात्रागम - तंत्रं - तंत्र - आचष्ट - सांगता झाला - यतः - ज्यामुळे - कर्मणां - कर्मांची - नैष्कर्म्यम् - नैष्कर्म्यसिध्दि. ॥८॥ तुर्ये - चवथ्यात - धर्मकलासर्गे - धर्मपत्नीच्या संततीत - नरनारायणौ - नर व नारायण असे - ऋषी - दोन ॠषी - भूत्वा - होऊन - आत्मोपशमोपेतं - अंतःकरणाच्या शांतीने युक्त - दुश्चरं - व दुर्घट असे - तपः - तप - अकरोत् - केले. ॥९॥ पंचमः - पाचवा - कपिलः - कपिल महामुनी - नाम - नामक - सिध्देशः - सिध्द पुरुषात श्रेष्ठ असा - आसुरये - आसुरी ब्राह्मणाला - कालविप्लुतं - कालगतीने नष्ट झालेले - सांख्यं - सांख्य - तत्वग्रामविनिर्णयं - तत्वसमूहांचा ज्यांत निर्णय केला आहे असे - प्रोवाच - सांगता झाला. ॥१०॥ षष्ठे - सहाव्यात - अनसूयया - अनसूयेने - वृतः - प्रार्थना केलेला - अत्रेः - अत्रीच्या - अपत्यवं - पुत्रत्वाला - प्राप्तः - प्राप्त झालेला - अलर्काय - अलर्काला - प्रल्हादादिभ्यः - आणि प्रल्हादादिकांना - आन्वीक्षिकीं - आत्मविद्या - ऊचिवान् - सांगता झाला. ॥११॥ ततः - त्यानंतर - सप्तमे - सातव्यात - रुचेः - रुचीच्या - आकूत्यां - आकूतीच्या ठिकाणी - यज्ञः - यज्ञ - अभ्यजायत - जन्मला - सः - तो - यामाद्यैः - यामादिक - सुरगणैः - देवगणांसह - स्वायंभुवांतरं - स्वायंभुवमन्वंतराला - अपात् - रक्षिता झाला. ॥१२॥ अष्टमे - आठव्यात - तु - तर - धीराणां - विवेकी पुरुषांच्या - सर्वाश्रमनमस्कृतं - सर्व आश्रमात वंद्य अशा - वर्त्म - मार्गाला - दर्शयन् - दाखविणारा - उरुक्रमः - पराक्रमी - नाभेः - नाभिराजापासून - मेरुदेव्यां - मरुदेवीच्या ठिकाणी - जातः - उत्पन्न झाला. ॥१३॥ विप्राः - अहो ब्रह्मवृंद हो ! - ऋषिभिः - ऋषींनी - याचितः - प्रार्थना केलेला असा - नवमं - नवव्या - पार्थिवं - पृथूसंबंधी - वपुः - शरीराला - भेजे - धारण करिता झाला. - इमां - हिच्यापासून - औषधीः - औषधी - दुग्ध - दोहन करिता झाला. - तेन - त्यामुळे - सः - तो - अयं - हा - उशत्तमः - अत्यंत सुंदर आहे. ॥१४॥ चाक्षुषोदधिसंप्लवे - चाक्षुषमन्वंतरात समुद्रात पृथ्वी निमग्न झाल्यावेळी - सः - तो - मात्स्यं - मत्स्यसंबंधी - रूपं - स्वरूप - जगृहे - घेता झाला. - महीमय्यां - पृथ्वीरूप - नावि - नौकेत - आरोप्य - बसवून - वैवस्वतं - वैवस्वत - मनुं - मनूला - अपात् - रक्षिता झाला. ॥१५॥ एकादशे - अकराव्यात - सुरासुराणां - देव आणि दैत्य - उदधिं - समुद्राला - मथ्नतां - मंथित असता - विभुः - परमेश्वर - कमठरूपेण - कासवाच्या रूपाने - मन्दराचलम् - मंदर पर्वताला - पृष्ठे - पाठीवर - दध्रे - धरिता झाला. ॥१६॥ व्दादशमं - बारावा - धान्वंतरं - धन्वंतरीसंबंधी - च - आणि - त्रयोदशमं - तेरावा - एव - सुद्धा - मोहिन्या - मोहिनी अशा - स्त्रिया - स्त्रीरूपाने - अन्यान् - दुसर्‍यांना - मोहयन् - भुरळ घालणारा - सुरान् - देवांना - अपाययत् - पाजिता झाला. ॥१७॥ चतुर्दशं - चवदावा - नारसिंहं - नरसिंहासंबंधी - बिभ्रत् - धारण करणारा - यथा - ज्याप्रमाणे - कटकृत् - बुरूड - एरकां - लव्हाळ्याला - तथा - त्याप्रमाणे - ऊर्जितं - उन्मत्त झालेल्या - दैत्येन्द्रं - दैत्यांच्या राजाला - करजैः - नखांनी - वक्षसि - वक्षःस्थळाचे ठिकाणी - ददार - फाडता झाला. ॥१८॥ पञ्चदशं - पंधरावा - पदत्रयं - तीन पावले - याचमानः - मागणारा व - त्रिविष्टपं - स्वर्गाला - प्रत्यादित्सुः - हिरावून घेऊ इच्छिणारा - वामनकं - वामन - कृत्वा - होऊन - बलेः - बलीच्या - अध्वरं - यज्ञाला - अगात् - प्राप्त झाला. ॥१९॥ षोडशमे - सोळाव्या - अवतारे - अवतारात - ब्रह्मद्रुहः - ब्राह्मणांचा व्देष करणारा - नृपान् - राजांस - पश्यन् - पाहणारा व - कुपितः - रागावलेला - त्रिःसप्तकृत्वः - एकवीसवेळा - महीं - पृथ्वीला - निःक्षत्रां - निःक्षत्रिय - अकरोत् - करिता झाला. ॥२०॥ ततः - नंतर - सप्तदशे - सतराव्यांत - सत्यवत्यां - सत्यवतीच्या ठिकाणी - पराशरात् - पराशरापासून - जातः - झाला - अल्पमेधसः - मंदबुद्धि झालेल्या - पुंसः - पुरुषांना - दृष्ट्वा - पाहून - वेदतरोः - वेदवृक्षाचे - शाखाः - भाग - चक्रे - केले. ॥२१॥ अतः - येथून - परं - पुढे - सुरकार्यचिकीर्षया - देवांचे कार्य करण्याच्या इच्छेने - नरदेवत्वं - नृपपणाला - आपन्नः - प्राप्त झाला व - समुद्रनिग्रहादीनि - समुद्रबंधनादि - वीर्याणि - पराक्रम - चक्रे - केले. ॥२२॥ भगवान् - भगवंत - एकोनविंशे - एकोणिसाव्यात - विंशतिमे - आणि विसाव्यात - वृष्णिषु - यादवांच्या कुळामध्ये - रामकृष्णौ - बळराम व कृष्ण - इति - ह्याप्रमाणे - जन्मनी - दोन जन्म - प्राप्य - घेऊन - भुवः - भूमीचा - भरं - भार - अहरत् - हरण करिता झाला. ॥२३॥ ततः - त्यानंतर - कलौ - कलियुग - संप्रवृत्ते - सुरू झाले असता - सुरव्दिषां - देवांचा व्देष करणार्‍यांच्या म्हणजे दैत्यांच्या - संमोहाय - मोहाकरिता - अजनसुतः - अजनाचा पुत्र असा - नाम्ना - नावाने - बुद्धः - बुद्ध - कीकटेषु - कीकट देशात म्हणजे गया प्रांतात - भविष्यति - होईल. ॥२४॥ अथ - नंतर - असौ - हा - जगत्पतिः - जगांचा पालनकर्ता - युगसंध्यायां - युगाच्या संधिकाळी - राजसु - राजे - दस्युप्रायेषु - बहुतेक चोरासारखे झाले असता - विष्णुयशसः - विष्णुयशापासून - कल्किः - कल्कि - नाम्ना - नावाने - जनिता - उत्पन्न होईल. ॥२५॥ व्दिजाः - व्दिज हो ! - यथा - ज्याप्रमाणे - अविदासिनः - कधी न आटणार्‍या - सरसः - सरोवरापासून - सहस्रशः - हजारो - कुल्याः - कालवे - स्युः - होतात - हि - त्याप्रमाणे - सत्त्वनिधेः - सत्त्वगुणाचा सागर अशा - हरेः - विष्णूपासून - असंख्येयाः - अगणित - अवताराः - अवतार. ॥२६॥ ऋषयः - ऋषि - मनवः - मनू - देवाः - देव - महौजसः - मोठमोठे प्रतापशाली - मनुपुत्राः - मनूचे पुत्र - तथा - त्याचप्रमाणे - सप्रजापतयः - प्रजापतींसहवर्तमान - सर्वे - सगळे - हरे - विष्णूंचे - एव - च - कलाः - अंश. ॥२७॥ च - आणि - एते - ह्या - पुंसः - परमेश्वराच्या - अंशकलाः - अंशभूत विभूति - कृष्णः - कृष्ण - तु - तर - स्वयं - स्वतः - भगवान् - परमेश्वर - इंद्रारिव्याकुलं - इंद्राच्या शत्रूंनी गांजलेल्या - लोकं - लोकास - युगे युगे - युगायुगामध्ये - मृडयन्ति - सुखी करितात. ॥२८॥ यः - जो - नरः - पुरुष - प्रयतः - शुद्ध होऊन - सायं - संध्याकाळी - प्रातः - व सकाळी - एतत् - ह्या - भगवतः - भगवंताच्या - गुह्यं - गूढ - जन्म - जन्माला - भक्त्या - भक्तीने - गृणन् - पठण करणारा - दुःखग्रामात् - दुःखसमूहापासून - विमुच्यते - मुक्त होतो. ॥२९॥ हि - कारण - एतत् - हे - अरूपस्य - निराकार व - चिदात्मनः - चित्स्वरूप अशा - भगवतः - परमेश्वराचे - रूपं - रूप - मायागुणैः - मायेचे गुण अशा - महदादिभिः - महतत्त्वादिकांनी - आत्मनि - आत्म्यामध्येच - विरचितं - धारण केले. ॥३०॥ यथा - ज्याप्रमाणे - नभसि - आकाशामध्ये - मेघौघः - मेघपंक्ती - वा - अथवा - अनिले - वायूमध्ये - पार्थिवः - पृथ्वीसंबंधी - रेणुः - धूळ - एवं - ह्याप्रमाणेच - द्रष्टरि - साक्षीवर - अबुद्धिभिः - मंदबुद्धीनी - दृश्यत्वं - प्रत्यक्ष धर्म - आरोपितं - आरोपित केला आहे. ॥३१॥ अतः - ह्याहून - परं - निराळे - यत् - जे - अदृष्टाश्रुतवस्तुत्त्वात् - अदृष्टपूर्व व अश्रुतपूर्व तत्त्व असल्यामुळे - अव्यूढगुणव्यूहितं - परिणाम न पावलेल्या गुणांनी रचलेले - अव्यक्तं - अस्पष्ट - सः - तो - जीवः - प्राणी - यत् - ज्यापासून - पुनर्भवः - पुनर्जन्म. ॥३२॥ यत्र - ज्यात - इमे - ही - अविद्यया - अज्ञानाने - आत्मनि - आत्म्यामध्ये - कृते - केलेली - सदसद्रूपे - सत् व असत् अशी दोन स्वरूपे - स्वसंविदा - आत्मज्ञानाने - प्रतिषिद्धे - नष्ट झालेली - इति - याप्रमाणेच - तत् - ते - ब्रह्मदर्शनं - ब्रह्मज्ञान. ॥३३॥ यदि - जर - एषा - ही - देवी - दैदीप्यमान - वैशारदी - सर्वज्ञ - माया - माया - मतिः - बुद्धिपूर्वक - उपरता - विराम पावलेली - संपन्नः - परिपूर्ण - एव - च - इति - असे - विदुः - जाणतात व - स्वे - आत्मीय - महिम्नि - माहात्म्यात - महीयते - पूजित होतो. ॥३४॥ कवयः - ज्ञानी लोक - एवं - याप्रमाणे - हृत्पतेः - अंतःकरणाचा स्वामी अशा व - अकर्तुः - कर्तृत्वशून्य - च - आणि - अजनस्य - जन्मरहित अशाची - वेदगुह्यानि - वेदात गुप्तरीतीने वर्णिलेली - जन्मानि - जन्मे व - कर्माणि - कर्मे - हि - खरोखर - वर्णयन्ति स्म - वर्णन करतात. ॥३५॥ वा - किंवा - अमोघलीलः - ज्याच्या क्रीडा निरर्थक नाहीत असा - सः - तो - इदं - ह्या - विश्वं - जगाला - सृजति - उत्पन्न करतो - अवति - पाळतो व - अत्ति - खातो म्हणजे नष्ट करतो. - अस्मिन् - ह्यात - न सज्जते - आसक्ति धरीत नाही. - च - आणि - षड्‌गुणेशः - सहा गुणांचा स्वामी - भूतेषु - प्राण्यांचे ठिकाणी - अन्तर्हितः - अंतर्धान पावलेला असा - षाड्‌वर्गिकं - षड्‌वर्गाच्या म्हणजे सहा इंद्रियांच्या विषयांस - आत्मतन्त्रः - स्वतंत्र होऊन - जिघ्रति - उपभोगतो. ॥३६॥ अज्ञः - अज्ञानी - नटचर्यां - नटाच्या सोंगाला - इव - प्रमाणे - कुमनीषः - कुबुद्धि असा - कश्चित् - कोणताही - जन्तुः - प्राणी - मनोवचोभिः - मनाने व वाणीने - नामानि - नावे - च - आणि - रूपाणि - स्वरूपे - सन्तन्वतः - विस्तृत करणार्‍या - धातुः - आणि धारण व पोषण करणार्‍या - अस्य - ह्याच्या - ऊतीः - लीला - निपुणेन - तर्काने - न अवैति - जाणत नाही. ॥३७॥ यः - जो - अमायया - निष्कपट - सन्ततया - व निरंतर चालणार्‍या - अनुवृत्या - अनुकूल वर्तनाने - तत्पादसरोजगन्धं - त्याच्या चरणकमलाच्या सुगंधाला - भजेत - भजतो - सः - तो - धातुः - धारण व पोषण करणार्‍या - दुरन्तवीर्यस्य - अनन्त आहे पराक्रम ज्याचा अशा - रथाङ्ग्पाणेः - आणि हातात चक्र धारण करणार्‍या - परस्य - परमेश्वराच्या - पदवीं - स्थानाला - वेद - जाणतो. ॥३८॥ अथ - नंतर - इह - येथे - भगवंतः - षड्‌गुणैश्वर्यसंपन्न असे आपण - धन्याः - धन्य आहा - यत् - ज्या कारणास्तव - अखिललोकनाथे - संपूर्ण लोकांचा स्वामी अशा - वासुदेवे - परमेश्वराचे ठिकाणी - इत्थं - याप्रमाणे - सर्वात्मकं - सर्वरूप अशा - आत्मभावं - आपलेपणाला - कुर्वंति - करतात. - यत्र - जेथे - भूयः - पुनः - उग्रः - भयंकर - परिवर्तः - भोवर्‍याप्रमाणे भ्रमण - न - नाही. ॥३९॥ भगवान् - षड्‌गुणैश्वर्यसंपन्न - ऋषिः - मुनी - उत्तमश्लोकचरितं - भगवंताचे यश ज्यात वर्णिले आहे असे - इदं - हे - ब्रह्मसंमितं - ब्रह्मज्ञानाने युक्त - भागवतं - भागवत - नाम - नामक - पुराणं - पुराण - चकार - करिता झाला. ॥४०॥ लोकस्य - लोकांच्या - निःश्रेयसाय - कल्याणाकरिता - धन्यं - कृतार्थ करणारे - महत् - मोठे - स्वस्त्ययनं - कल्याणकारक - तत् - ते - इदं - हे - आत्मवतां - आत्मज्ञानी लोकांमध्ये - वरं - श्रेष्ठ अशा - सुतं - मुलाला - ग्राहयामास - घेवविले. ॥४१॥ सर्ववेदेतिहासानां - सर्व वेद व इतिहास ह्यांचे - सारंसारं - अत्यंत श्रेष्ठ सार - समुद्धृतं - काढले - सः - तो - तु - तर - महाराजं - सार्वभौ‌म अशा - परीक्षितम् - परीक्षित राजाला - संश्रावेयामास - ऐकविता झाला. ॥४२॥ विप्राः ! - ब्राह्मण हो ! - तत्र - तेथे - गंगायां - गंगेच्या काठी - प्रायोपविष्टं - मरणाच्या उद्देशाने बसलेल्या - परमर्षिभिः - व मोठमोठया ऋषींनी - परीतं - वेढलेल्या अशा त्यास - विप्रर्षेः - ब्रह्मर्षी - भूरितेजसः - व अत्यंत तेजस्वी - कीर्तयतः - कीर्तन करीत असता ॥४३॥ तत्र - तेथे - तदनुग्रहात् - त्याच्या कृपेने - निविष्टः - बसलेला - अहं - मी - अध्यगमं - शिकलो - च - आणि - सः - तो - अहं - मी - यथाधीतं - जसे शिकलो तसे - यथामति - यथाशक्ति - वः - तुम्हाला - श्रावयिष्यामि - ऐकवीन. ॥४४॥ कृष्णे - श्रीकृष्ण - धर्मज्ञानादिभिः - धर्मज्ञानादिकांशी - सह - सहवर्तमान - स्वधामोपगते - निजधामास गेला असता - नष्टदृशां - अज्ञान्यांस - अधुना - हल्ली - कलौ - कलियुगात - एषः - हा - पुराणार्कः - पुराणरूपी सूर्य - उदितः - उदयास आला. ॥४५॥ अध्याय तिसरा समाप्त |