श्रीपराशर उवाच
स्वाध्यायसंयमाभ्यां स दृश्यते पुरुषोत्तमः ।
तत्प्राप्तिकारणं ब्रह्म तदेतदिति पठ्यते ॥ १ ॥
स्वाध्यायाद्योगमासीत योगात्स्वाध्यायमावसेत् ।
स्वाध्याययोगसम्पत्त्या परमात्मा प्रकाशते ॥ २ ॥
तदीक्षणाय स्वाध्यायश्चक्षुर्योगस्तथा परम् ।
न मां स चक्षुषा द्रष्टुं ब्रह्मभूतःस शक्यते ॥ ३ ॥
मैत्रेय उवाच
भगवंस्तमहं योगं ज्ञातुमिच्छामि तं वद ।
ज्ञाते यत्राखिलाधारं पश्येयं परमेश्वरम् ॥ ४ ॥
श्रीपराशर उवाच
यथा केशिध्वजः प्राह खाण्डिक्याय महात्मने ।
नजकाय पुरा योग तमहं कथयामि ते ॥ ५ ॥
मैत्रेय उवाच
खाण्डिक्यः कोऽभवद्‍ब्रह्मन्को वा केशिध्वजः कृती ।
कथं तयोश्च संवादो योगसम्बन्धवानभूत् ॥ ६ ॥
श्रीपराशर उवाच
धर्मध्वजो वै जनकस्तस्य पुत्रोऽमितध्वजः ।
कृतध्वजश्च नाम्नासीत्सदाध्यात्मरतिर्नृपः ॥ ७ ॥
कृतध्वजस्य पुत्रोऽभूत् ख्यातः केशिध्वजो नृपः ।
पुत्रोमितध्वजस्यापि खाण्डिक्यजनकोऽभवत् ॥ ८ ॥
कर्ममार्गेण खाण्डिक्यः पृथिव्यामभवत्पतिः ।
केशिध्वजोऽप्यतीवासीदात्मविद्याविशारदः ॥ ९ ॥
तावुभावपि चैवास्तां विजिगीषू परस्परम् ।
केशिध्वजेन खाण्डिक्यःस्वराज्यादवरोपितः ॥ १० ॥
पुरोधसा मन्त्रिभिश्च समवेतोऽल्पसाधनः ।
राज्यान्निराकृतःसोऽथ दुर्गारण्यचरोऽभवत् ॥ ११ ॥
इयाह सोऽपि सुबहून्यज्ञाञ्ज्ञानव्यपाश्रयः ।
ब्रह्मविद्यामधिष्ठाय तर्त्तु मृत्युमविद्यया ॥ १२ ॥
एकदा वर्त्तमानस्य यागो योगविदां वर ।
धर्मधेनुं जघानोग्रः शार्दुलो विजने वने ॥ १३ ॥
ततो राजा हतां श्रुत्वा धनुं व्याघ्रेण चर्त्विजः ।
प्रायश्चितं स पप्रच्छ किमत्रेति विधीयताम् ॥ १४ ॥
तेऽप्यूचुर्न वयं विद्म कशेरुः पृच्छतामिति ।
कशेरुरपि तेनोक्तस्तथैव प्राह भार्गवम् ॥ १५ ॥
शुनकं पृच्छ राजैन्द्र नाहं वेद्मि स वेत्स्यति ।
स गत्वा तमपृच्छच्च सोऽप्याह शृणु यन्मुने ॥ १६ ॥
न केशरुर्न चैवाहं न चैकःसाम्प्रतं भुवि ।
वेत्त्येक एव त्वच्छत्रुः खाण्डिक्यो यो जितस्त्वया ॥ १७ ॥
स चाह तं व्रजाम्येष प्रष्टुमात्मरीपुं मुने ।
प्राप्त एव महायज्ञो यदि मां स हनिष्यति ॥ १८ ॥
प्रायश्चित्तमशेषेण स चेत्पृष्टो वदिष्यति ।
ततश्चाविकलो योगो मुनिश्रेष्ठ भविष्यति ॥ १९ ॥
श्रीपराशर उवाच
इत्युक्त्वा रथमारुह्य कृष्णाजिनधरो नृपः ।
वनं जगाम यत्रास्ते स खाण्डिक्यो महामतिः ॥ २० ॥
तमापतन्तमालोक्य खाण्डिक्यो रिपुमात्मनः ।
प्रोवाच क्रोधताम्राक्षःसमारोपितकार्मुकः ॥ २१ ॥
खाण्डिक्य उवाच
कृष्णाजिनं त्वं कवचमाबध्यास्मान्हनिष्यसि ।
कृष्णाजिनधरे वेत्सि न मयि प्रहरिष्यति ॥ २२ ॥
मृगाणां वद पृष्ठेषु मूढ कृष्णाजिनं न किम् ।
येषां मया त्वाय चोग्राः प्रहिताः शितसायकाः ॥ २३ ॥
स त्वामहं हनिष्यामि न मे जीवन्विमोक्ष्यसे ।
आतताय्यसि दुर्बुद्धे मम राज्यहरो रिपुः ॥ २४ ॥
केशिध्वज उवाच
खाण्डिक्य संशयं प्रष्टुं भवन्तमहामागतः ।
न त्वां हन्तुं विचार्यैतत्कोपं बाणं विमुञ्च वा ॥ २५ ॥
श्रीपराशर उवाच
ततःस मन्त्रिभिः सार्धमेकान्ते सपुरोहितः ।
मन्त्रयामास खाण्डिक्यःसर्वैरेव महामतिः ॥ २६ ॥
तमूचुर्मन्त्रिणो वध्यो रिपुरेष वशं गतः ।
हतेऽस्मिन् पृथिवी सर्वा तव वश्या भविष्यति ॥ २७ ॥
खाण्डिक्यश्चाह तान्सर्वानेवमेतन्न संशयः ।
हतेस्मिन्पृतिवी सर्वा मम वश्या भविष्यति ॥ २८ ॥
परलोकजयस्तस्य पृथिवी सकला मम ।
न हन्मि चेल्लोकजयो मम तस्य वसुन्धरा ॥ २९ ॥
नाहं मन्ये लोकजयादधिका स्याद्वसुन्धरा ।
परलोकजयोऽनन्तःस्वल्पकालो महीजयः ॥ ३० ॥
तस्मान्नैनं हनिष्यामि यत्पृच्छति वदामि तत् ॥ ३१ ॥
श्रीपराशर उवाच
ततस्तमभ्युपेत्याह खाण्डिक्यजनको रिपुम् ।
प्रष्टव्यं यत्त्वया सर्वं तत्पृच्छस्व वदाम्यहम् ॥ ३२ ॥
श्रीपराशर उवाच
ततः सर्वं यथावृत्तं घर्मधेनुवधं द्विज ।
कथयित्वा स पप्रच्छ प्रायश्तित्तं हि तद्‍गतम् ॥ ३३ ॥
स चाचष्ट यथान्यायं द्विज केशिध्वजाय तत् ।
प्रायश्चित्तमशेषेण यद्वै तत्र विधीयते ॥ ३४ ॥
विदितार्थःस तेनैव ह्यनुज्ञातो महात्मना ।
यागभूमिमुपागम्य चक्रे सर्वाः क्रियाः क्रमात् ॥ ३५ ॥
क्रमेण विधिवद्यागं नीत्वा सोऽवभृथाप्लुतः ।
कृतकृत्यस्ततो भूत्वा चिन्तयामास पार्थिवः ॥ ३६ ॥
पूजिताश्च द्विजाःसर्वे सदस्या मानिता मया ।
तथैवार्थिजनोऽप्यर्थैर्योऽर्जितोऽभिमतैर्मया ॥ ३७ ॥
यथार्हमस्य लोकस्य मया सर्वं विचेष्टितम् ।
अनिष्पन्नक्रियं चेतस्तथापि मम किं यथा ॥ ३८ ॥
इत्थं सञ्चिन्तयन्नैव सस्मार स महीपतिः ।
खाण्डिक्याय न दत्तेति मया वै गुरुदक्षिणा ॥ ३९ ॥
स जगाम तदा भूयो रथमारुह्य पार्थिवः ।
मैत्रेय दुर्गगहनं खाण्डिक्यो यत्र संस्थितः ॥ ४० ॥
खाण्डिक्योऽपि पुनर्दृष्ट्‍वा तमायान्तं धृतायुधम् ।
तस्थौ हन्तुं कृतमतिस्तमाह स पुनर्नृपः ॥ ४१ ॥
भो नाहं तेऽपराधाय प्राप्तः खाण्डिक्य मा क्रुधः ।
गुरोर्निक्रयदानाय मामवेहि त्वमागतम् ॥ ४२ ॥
निष्पादितो मया यागः सम्यक्त्वदुपदेशतः ।
सोऽहं ते दातुमिच्छामि वृणीष्व गुरुदक्षिणाम् ॥ ४३ ॥
श्रीपराशर उवाच
भूयस्य मन्त्रिभिः सार्धं मन्त्रयामास पार्थिवः ।
गुरुनिष्क्रयकामोऽयं किं मया प्रार्थ्यतामिति ॥ ४४ ॥
तमूचुर्मन्त्रिणो राज्यमशेषं प्रार्थ्यतामयम् ।
शत्रिभिः प्रार्थ्यते राज्यमनायासितसैनिकैः ॥ ४५ ॥
प्रहस्य तानाह नृपःस खाण्डिक्यो महामतिः ।
स्वल्पकालं महीपाल्यं मादृशैः प्रार्थ्यते कथम् ॥ ४६ ॥
एवमेतद्‍भवन्तोऽत्र ह्यर्थसाधनमन्त्रिणः ।
परमार्थः कथं कोऽत्र यूयं नात्र विचक्षणाः ॥ ४७ ॥
श्रीपराशर उवाच
इत्युक्त्वा समुपेत्यैनं स तु केशिध्वजं नृपः ।
उवाच किमवश्यं त्वं ददासि गुरुदक्षिणाम् ॥ ४८ ॥
बाढमित्येव तेनोक्तः खाण्डिक्यस्तमथाब्रवीत् ।
भवानद्यात्म विज्ञानपरमार्थविचक्षणः ॥ ४९ ॥
यदि चेद्दीयते मह्यं भवता गुरुनिष्क्रयः ।
तत्क्लेशप्रशमायालं यत्कर्म तदुदीरय ॥ ५० ॥
इति श्रीविष्णुमहापुराणे षष्ठेंऽशे षष्ठोऽध्यायः (६)