मैत्रेय उवाच
सूर्यस्य वंश्या भगवन्कथिता भवता मम ।
सोमस्याप्यखिलान्वश्याञ्छ्रोतुमिच्छामि पार्थिवान् ॥ १ ॥
कीर्त्यते स्थिरकीर्तीनां येषामद्यापि सन्ततिः ।
प्रसादसुमुखस्तान्मे ब्रह्मन्नाख्यातुमर्हसि ॥ २ ॥
श्रीपराशर उवाच
श्रूयतां मुनिशार्दूल वंशः प्रतिथतेजसः ।
सोमस्यानुक्रमात्ख्याता यत्रोर्वीपतयोऽभवन् ॥ ३ ॥
अयं हि वंशोतिबलपराक्रमद्युतिशीलचेष्टवद्‍‌भिः अतिगुणान्वितैर्नहुषययातिकार्तवीर्यार्जुनादिभिः भूपालैरलङ्‍कृतस्तमहं कथयामि श्रूयताम् ॥ ४ ॥
अखिलजगत्स्त्रष्टुर्भगवतो नारायणस्य नाभिकलोज समुद्‍भवाब्जयोनेर्ब्रह्मणः पुत्रोऽत्रिः ॥ ५ ॥
अत्रेःसोमः ॥ ६ ॥
तं च भगवानब्जयोनिः अशेषौषधीद्विजनक्षत्राणां आधिपत्येऽभ्यषेचयत् ॥ ७ ॥
स च राजसूयमकरोत् ॥ ८ ॥
तत्प्रभावादत्युत्कृष्ट अधिपत्याधिष्ठातृत्वाच्चैनं मद आविवेश ॥ ९ ॥
मदावलेपाच्च सकलदेवगुरोर्बृस्पतेस्तारां नाम पत्‍नीं जहार ॥ १० ॥
बहुशश्च बृहस्पतिचोदितेन भगवता ब्रह्मणा चोद्यमानसकलैश्च देवर्षिभिः याचमानोऽपि न मुमोच ॥ ११ ॥
तस्य चन्द्रस्य च बृहस्पतेर्द्वषादुशाना पार्ष्णिग्राहोऽभूत् ॥ १२ ॥
अङ्‍गीरसश्च सकाशादुपलब्धविद्यो भगवान्‌रुद्रो बृहस्पतेः सहाय्यमकरोत् ॥ १३ ॥
यतश्चोशना ततो जम्भकुम्भाद्याः समस्ता एव दैत्यदानवनिकाया महान्तमुद्यमं चक्रुः ॥ १४ ॥
बृहस्पतेरपि सकलदेवसैन्ययुतः सहायः शक्रोऽभवत् ॥ १५ ॥
एवं च तयोरतीवोग्रसङ्‍ग्रामः तारानिमित्तस्तारकामयो नामाभूत् ॥ १६ ॥
ततश्च समस्तशस्त्राण्यसुरेषु रुद्रपुरोगमा देवा देवेषु चाशेषदानवा मुमुचुः ॥ १७ ॥ एवं देवासुराहवसंक्षोभ क्षुब्धहृदयमशेषमेव जगद्‍ब्रह्माणं शरणं जगाम् ॥ १८ ॥
ततश्च भगवानब्जयोनिरप्युशनसं शंकरमसुरान्देवांश्च निवार्य बृहस्पतये तारामदापयत् ॥ १९ ॥
तां चान्तःप्रसवामवलोक्य बृहस्पतिरप्याह ॥ २० ॥
नैष मम क्षेत्रे भवत्यान्यस्य सुतो धार्यःसमुत्सृजैनमलमलमतिधार्ष्ट्येनेति ॥ २१ ॥
स च तेनैवमुक्तातिपतिव्रता भर्तृवचनानन्तरं तमिषीकास्तम्बे गर्भमुत्ससर्ज ॥ २२ ॥
स चोत्सृष्टमात्र एवातितेजसा देवानां तेजांस्याचिक्षेप ॥ २३ ॥
बृहस्पतिमिन्दुं च तस्य कुमारस्यातिचारुतया साभिलाषौ दृष्ट्‍वा देवास्समुत्पन्नसन्देहास्तारां पप्रच्छुः ॥ २४ ॥
सत्यं कथयास्माकमिति सुभगे सोमस्याथ वा बृहस्पतेरयं पुत्र इति ॥ २५ ॥
एवं तैरुक्ता सा तारा ह्रिया किञ्चिन्नोवाच ॥ २६ ॥
बहुशोऽप्यभिहिता यदासौ देवेभ्यो नाचचक्षे ततः स कुमारस्तां शप्तुमुद्यतः प्राह ॥ २७ ॥
दुष्टेऽम्ब कस्मान्मम तातं नाख्यासि ॥ २८ ॥
अद्यैव ते व्यलीकलज्जावत्यास्तथा शास्तिमहं करोमि ॥ २९ ॥
यथा च नैवमद्याप्यतिमन्थरवचनाभविष्यसीति ॥ ३० ॥
अथाह भगवान् पितामहः तं कुमारं सन्निवार्य स्वयमपृच्छत्तां ताराम् ॥ ३१ ॥
कथय वत्से कस्यायमात्मजः सोमस्य वा बृहस्पतेर्वा इत्युक्ता लज्जमानाह सोमस्येति ॥ ३२ ॥
ततः प्रस्फुरदुच्छ्‍वसितामलकपोलकान्तिर्भगवानुडुपतिः कुमारमालिङ्‍ग्य साधु साधु वत्स प्राज्ञोऽसीतिबुध इति तस्य च नाम चक्रे ॥ ३३ ॥
तदाख्यातमेवैतत् स च यथेलायामात्मजं पुरूरवममुत्पादयामास ॥ ३४ ॥
पुरूरवास्त्वतिदानशीलोऽतियज्वातितेजस्वी यं सत्यवादिनमतिरूपवन्तं मनस्विनं मित्रावरुणशापान्मानुषे लोके मया वस्तव्यमिति कृतमतिरुर्वशी ददर्श ॥ ३५ ॥
दृष्टमात्रे च तस्मिन्नपहाय मानमशेषमपास्य स्वर्गसुखाभिलाषं तन्मनस्का भूत्वा तमेवोपतस्थे ॥ ३६ ॥
सोऽपि च तामतिशयित सकललोकस्त्रीकान्ति सौकुमार्यलावण्यगतिविलासहासादि गुणामवलोक्य तदायत्तचित्तवृत्तिर्बभूव ॥ ३७ ॥
उभयमपि तन्मनस्कमनन्यदृष्टि परित्यक्त समस्तान्यप्रयोजनमभूत् ॥ ३८ ॥
राजा तु प्रागल्भ्यात्तामाह ॥ ३९ ॥
सुभ्रु त्वामहमभिकामोऽस्मि प्रसीदानुरागमुद्वहेत्युक्ता लज्जावखण्डितमुर्वशी तं प्राह ॥ ४० ॥
भवत्वेवं यदि मे समयपरिपालनं भवान् करोतीत्याख्याते पुनरपि तामाह ॥ ४१ ॥
आख्याहि मे समयमिति ॥ ४२ ॥
अथ पृष्टा पुनरप्यब्रवीत् ॥ ४३ ॥
शयनसमीपे ममोरणकद्वयं पुत्रभूतं नापनेयम् ॥ ४४ ॥
भवांश्च मया न नग्नो द्रष्टव्यः ॥ ४५ ॥
घृतमात्रं च ममाहार इति ॥ ४६ ॥
एवमेवेति भूपातिरप्याह ॥ ४७ ॥
तया सह स चावनिपतिरलाकयां चैत्ररथादिवनेष्वमलपद्मखण्डेषु मानसादिसरःस्वतिरमणीयेषु रममाणः षष्टिवर्षसहस्राण्यनुदिन प्रवर्दधमानप्रमोदोऽनयत् ॥ ४८ ॥
उर्वशी च तदुपभोगात्प्रतिदिनप्रवर्धमानानुरागा अमरलोकवासेऽपि न स्पृहां चकार ॥ ४९ ॥
विना चोर्वश्या सुरलोकोऽप्सरसां सिद्धगन्धर्वाणां च नातिरमणीयोऽभवत् ॥ ५० ॥
ततश्चोर्वशी पुरूरवसोः समयविद्विश्वासुर्गन्धर्वसमवेतो निशि शयनाभ्याशादेकमुरणकं जहार ॥ ५१ ॥
तस्याकाशे नीयमानस्योर्वशी शब्दमशृणोत् ॥ ५२ ॥
एवमुवाच च ममानाथायाः पुत्रः केनापह्रियते कं शरणमुपयामीति ॥ ५३ ॥
तदाकर्ण्य राजा मां नग्नं देवी वीक्ष्यतीति न ययौ ॥ ५४ ॥
अथान्यमप्युरणकमादाय गन्धर्वा ययुः ॥ ५५ ॥
तस्याप्यपह्रियमाणस्याकर्ण्य शब्दमाकाशे पुनरप्यनाथास्म्यहमभर्तृका कापुरुषाश्रयेत्यार्तराविणी बभूव ॥ ५६ ॥
राजाप्यमर्षवशादन्धकारमेतदिति खड्गमादाय दुष्ट दुष्ट हतोऽसीति व्याहरन्नभ्यधावत् ॥ ५७ ॥
तावच्च गन्धर्वैरप्यतीवोज्ज्वला विद्युज्जनिता ॥ ५८ ॥
तत्प्रभया चोर्वशी राजानमपगताम्बरं दृष्ट्‍वापवृत्तसमया तत्क्षणादेवापक्रान्ता ॥ ५९ ॥
परित्यज्य तावप्युरणकौ गन्धर्वाःसुरलोकमुपगताः ॥ ६० ॥
राजापि च तौ मेषावादायातिहृष्टमनाः स्वशयनमायातो नोर्वशीं ददर्श ॥ ६१ ॥
तां चापश्यन् व्यपगताम्बर एवोन्मत्तरूपो बभ्राम ॥ ६२ ॥
कुरुक्षेत्रे चाम्भोजसरस्यन्याभिः चतसृभिरप्सरोभिः समवेतामुर्वशीं ददर्श ॥ ६३ ॥
ततश्चोन्मत्तरूपो जाये हे तिष्ठ मनसि धोरे तिष्ठ वचसि कपटिके तिष्ठेत्येवमनेकप्रकारं सूक्तमवोचत् ॥ ६४ ॥
आह चोर्वशी ॥ ६५ ॥
महाराजालमनेनाविवेकचेष्टितेन ॥ ६६ ॥
अन्तर्वत्‍न्यहमब्दान्ते भवतात्रागन्तव्यं कुमारस्ते भबिष्यति एकां च निशामहं त्वया सह वत्स्यामीत्युक्तः प्रहृष्टःस्वपुरं जगाम ॥ ६७ ॥
तासां चाप्सरसामूर्वशी कथयामास ॥ ६८ ॥
अयं स पुरुषोत्कृष्टो येनाहमेतावन्तं कालमनुरागाकृष्टमानसा सहोषितेति ॥ ६९ ॥
एवमुक्तास्ताश्चाप्सरस ऊचुः ॥ ७० ॥
साधु साध्वस्य रूपमप्यनेन सहास्माकमपि सर्वकालमास्या भवेदिति ॥ ७१ ॥
अब्दे च पूर्णे स राजा तत्राजगाम ॥ ७२ ॥
कुमारं चायुषमस्मै चोर्वशी ददौ ॥ ७३ ॥
दत्त्वा चैकां निशां तेन राज्ञा सहोषित्वा पञ्च पुत्रोत्पत्तये गर्भमवाप ॥ ७४ ॥
उवाच चैनं राजानमस्मत्प्रीत्या महाराजाय सर्व एव गन्धर्वा वरदाःसंवृत्ताः व्रियतां च वर इति ॥ ७५ ॥
आह च राजा ॥ ७६ ॥
विजितसकलाराति रविहतेन्द्रियसामर्थ्यो बन्धुमानमितबलकोशोऽस्मि नान्यदस्माकं उर्वशीसालोक्यात्प्राप्तव्यमस्तितदहमनया सहोर्वश्या कालं नेतुमभिलषामीत्युक्ते गन्धर्वा राज्ञेऽग्निस्थालीं ददुः ॥ ७७ ॥
ऊचुश्चैनमग्निमाम्नायानुसारी भूत्वा त्रिधा कृत्वेर्वशी सलोकतामनोरथमुद्दिश्य सम्यग्यजेथाः ततोऽवश्यमभिलषितमवाप्स्यतीत्युक्तः तामग्निस्तालीमादाय जगाम ॥ ७८ ॥
अन्तरटव्यामचिन्तयत् अहो मेऽतीव मुढता किमहमकरवम् ॥ ७९ ॥
वह्निस्थाली मयैषानीता नोर्वशीति ॥ ८० ॥
अथैनामटव्यामेवाग्निस्थालीं तत्याज स्वपुरं च जगाम् ॥ ८१ ॥
व्यतीतेर्द्धरात्रे विनिद्रश्चाचिन्तयत् ॥ ८२ ॥
ममोर्वशीसालोक्यप्राप्तयर्थमग्निस्थाली गन्धर्वैर्दत्ता सा च मयाटव्यां परित्यक्ता ॥ ८३ ॥
तदहं तत्र तदाहरणाय यास्यामीत्युत्थाय तत्राप्युपगतो नाग्निस्थालीमपश्यत् ॥ ८४ ॥
शमीगर्भं चाश्वात्थमग्निस्थालीस्थाने दृष्ट्‍वाचिन्तयत् ॥ ८५ ॥
मयात्राग्निस्थाली निक्षिप्ता सा चाश्वत्थः शमीगर्भोऽभूत् ॥ ८६ ॥
तदेनमेवाहं अग्निरूपमादाय स्वपुरमभिगम्यारणीं कृत्वा तदुत्पन्नाग्नेरुपास्तिं करिष्यामीति ॥ ८७ ॥
एवमेव स्वपुरमभिगम्यारणिं चकार ॥ ८८ ॥
तत्प्रमाणं चाङ्‍गुलैः कुर्वन् गायत्रीमपठत् ॥ ८९ ॥
पठतश्चाक्षरसंख्यान्येवाङ्‍गुलान्यरण्यभवत् ॥ ९० ॥
तत्राग्निं निर्मथ्याग्नित्रयमाम्नायानुसारी भूत्वा जुहाव ॥ ९१ ॥
उर्वशीसालोक्यं फलमभिसन्धितवान् ॥ ९२ ॥
तेनैव चाग्निविधिना बहुविधान् यज्ञानिष्ट्‌वा गान्धर्वलोकानवाप्योर्वश्या सहावियोगमवाप ॥ ९३ ॥
एकोऽग्निरादावभवत् एकेन त्वत्र मन्वन्तरे त्रेधा प्रवर्तिताः ॥ ९४ ॥
इति श्रिविष्णुमहापुराणे चतुर्थांशे षष्ठोऽध्यायः (६)