|
॥ विष्णुपुराणम् ॥ द्वितीयः अंशः ॥ प्रथमोऽध्यायः ॥
मैत्रेय उवाच
भगवन्सम्यगाख्यातं ममैतदखिलं त्वाया । जगतः सर्गसम्बन्धि यत्पृष्टोसि गुरो मया ॥ १ ॥ योऽयमंशो जगत्सृष्टिसम्बन्धो गदितस्त्वया । तत्राहं श्रोतुमिच्छामि भूयोपि मुनिसत्तम ॥ २ ॥ प्रियव्रतोत्तानपादौ सुतौ स्वायम्भुवस्य यौ । तयोरुत्तानपादस्य ध्रुवः पुत्रस्त्वयोदितः ॥ ३ ॥ प्रियव्रतस्य नैवोक्ता भवता द्विज सन्ततिः । तामहं श्रोतुमिच्छामि प्रसन्नो वक्तुमर्हसि ॥ ४ ॥ श्रीपराशर उवाच कर्दमस्यात्मजां कन्यामुपयेमे प्रियव्रतः । सम्राट् कुक्षिश्च तत्कन्ये दशपुत्रस्तथापरे ॥ ५ ॥ महाप्रज्ञा महावीर्या विनीता दयिता पितुः । प्रियव्रतसुताः ख्यातास्तेषां नामानि मे शृणु ॥ ६ ॥ आग्नीध्रश्चाग्निबाहुश्च वपुष्मान्द्युतिमांस्तथा । मेधा मेधातिथिर्भव्यः सवनः पुत्र एव च ॥ ७ ॥ ज्योतिष्मान्दशमस्तेषां सत्यनामा सुतोऽभवत् । प्रियव्रतस्य पुत्रास्ते प्रख्याता बलवीर्यतः ॥ ८ ॥ मेधाग्निबाहुपुत्रास्तु त्रयो योगपरायणाः । जातिस्मारा महाभागा न राज्याय मनो दधुः ॥ ९ ॥ निर्मलाः सर्वकालन्तु समस्तार्थेषु वै मुने । चक्रुःक्रियां यथान्यायमफलाकाङ्क्षिणो हि ते ॥ १० ॥ प्रियव्रतो ददौ तेषां सप्तानां मुनिसत्तम । सप्तद्वीपानि मैत्रेय विभज्य सुमहात्मनाम् ॥ ११ ॥ जम्बूद्वीपं महाभाग साग्नीध्राय ददौ पिता । मेधातिथेस्तथा प्रादात्प्लक्षद्वीपं तथापरम् ॥ १२ ॥ शाल्मले च वपुष्मन्तं नरेन्द्रमभिषिक्तवान् । ज्योतिष्मन्तं कुशद्वीपे राजानं कृतावान्प्रभुः ॥ १३ ॥ द्युतिमन्तं च राजानं क्रौञ्चद्वीपे समादिशत् । पुष्कराधिपतिं चक्रे सवनं चापि स प्रभुः ॥ १४ ॥ जम्बूद्वीपेश्वरो यस्तु आग्नीध्रो मुनिसत्तम ॥ १५ ॥ तस्य पुत्रा बभूवुस्ते प्रजापतिसमा नव । नाभिः किम्पुरुषश्चैव हरिवर्ष इलावृतः ॥ १६ ॥ रम्यो हिरण्वान्षष्ठश्च कुरुभद्राश्व एव च । केतुमालस्तथैवान्यः साधुचेष्टोऽभवन्नृपः ॥ १७ ॥ जन्बूद्वीपविभागांश्च तेषां विप्र निशामय । पित्रा दत्तं हिमाह्वं तु वर्षं नाभेस्तु दक्षिणम् ॥ १८ ॥ हेमकूटं तथा वर्षं ददौ किम्पुरुषाय सः । तृतीयं नैषधं वर्षं हरिवर्षाय दत्तवान् ॥ १९ ॥ इलावृताय प्रददौ मेरुर्यत्र तु मध्यमः । नीलाचलाश्रितं वर्ष रम्याय प्रददौ पिता ॥ २० ॥ श्वेतं यदुत्तरं वर्षं पित्रा दत्तं हिरण्वते ॥ २१ ॥ यदुत्तरं शृङ्गवतो वर्ष तत्कुरवे ददौ । मेरोः पुर्वेण यद्वर्षं भद्राश्वाय प्रदत्तवान् ॥ २२ ॥ गन्धमाधनवर्षं तु केतुमालाय दत्तवान् । इत्येतानि ददौ तेभ्यः पुत्रेभ्यः स नरेश्वरः ॥ २३ ॥ वर्षेष्वेतेषु तान्पुत्रानभिषिच्य स भूमिपः । शालग्रामं महापुण्यं मैत्रेय तपसे ययौ ॥ २४ ॥ यनि किम्पुरुषादीनि वर्षाण्यष्टौ महामुने । तेषां स्वाभाविकिसिद्धिः सुखप्रायाह्ययत्नतः ॥ २५ ॥ विपर्ययो न तेष्वस्ति जरामृत्युभयं न च । धर्मधर्मौ न तेष्वास्तां नोत्तमाधममध्यमाः ॥ २६ ॥ न तेष्वस्ति युगावस्था क्षेत्रेष्वष्टसु सर्वदा । हिमाह्वयं तु वै वर्षं नाभेरासीन्महात्मनः । तस्यर्षभोऽभवत्पुत्रो मेरुदेव्यां महाद्युतिः ॥ २७ ॥ ऋषभाद्भरतो जज्ञे ज्येष्ठः पुत्रशतस्य सः । कृत्वा राज्यं स्वधर्मेण तथैष्ट्वा विविधान्मखान् ॥ २८ ॥ अभिषिच्य सुतं वीरं भरतं पृथिवीपतिः । तपसे स महाभागः पुलहस्याश्रमं ययौ ॥ २९ ॥ वानप्रस्थविधानेन तत्रापि कृतनिश्चयः । तपस्तेपे यथान्यायमियाज स महीपतिः ॥ ३० ॥ तपसा कर्षितोऽत्यर्थं कृशो धमनिसन्ततः । नग्नो वीटां मुखे कृत्वा वीराध्वानं ततो गतः ॥ ३१ ॥ ततश्च भारतं वर्षमेतल्लोकेषु गीयते । भरताय यतः पित्रा दत्तं प्रातिष्ठता वनम् ॥ ३२ ॥ सुमतीर्भरतस्याभूत्पुत्रः परमधार्मिकः । कृत्वा सम्यग्ददौ तस्मै राज्यमिष्टमखं पिता ॥ ३३ ॥ पुत्रसंक्रामितश्रीस्तु भरतः स महीपतिः । योगाभ्यासरतः प्राणान् शालग्रामेऽत्यजन्मुने ॥ ३४ ॥ अजायत च विप्रोऽसौ योगीनां प्रवरे कुले । मैत्रेय तस्य चरितं कथयिष्यामि ते पुनः ॥ ३५ ॥ सुमतेस्तेजसस्तस्मादिन्द्रद्युम्नो व्यजायत । परमेष्ठी ततस्तस्मात्प्रतिहारस्तदन्वयः ॥ ३६ ॥ प्रतिहर्तेति विख्यात उत्पन्नस्तस्य चात्मजः । भवस्तस्मादथोद्गीथः प्रस्ताविस्तत्सुतो विभुः ॥ ३७ ॥ पृथुस्ततस्ततो नक्तो नक्तस्यापि गयः सुतः । नरो गयस्य नतयस्तत्पुत्रोऽभूद्विराट् ततः ॥ ३८ ॥ तस्य पुत्रो महावीर्यो धीमांस्तस्मादजायत । महान्तस्तत्सुतश्चाभून्मनस्युस्तस्य चात्मजः ॥ ३९ ॥ त्वष्टा त्वष्टुश्च विरजो रजस्तस्याप्यभूत्सुतः । शतजिद्रजसस्तस्य जज्ञे पुत्रशतं मुने ॥ ४० ॥ विष्वग्ज्योतिप्रधानास्ते यैरिमा वर्धिताः प्रजाः । तैरिदं भारतं वर्षं नवभेदमलङ्कृतम् ॥ ४१ ॥ तेषां वंशप्रसूतैश्च भुक्तेयं भारती पुरा । कृतत्रेतादिसर्गेण युगाख्यामेकसप्ततिम् ॥ ४२ ॥ एष स्वायम्भुवः सर्गौ येनेदं पूरितं जगत् । वाराहे तु मुने कल्पे पूर्वमन्वन्तराधिपः ॥ ४३ ॥ इति श्रीविष्णुपुराणे द्वितीयेंऽशे प्रथमोऽध्यायः (१) |