शंकराचार्यकृत् ’विवेकचूडामणि’

अशुद्ध सत्त्व, रज आणि तम हे तीनही गुण माणसाला बंधनात पाडणारे आहेत. म्हणून 'रजोगुणैः' शब्दाने अशुद्ध सत्त्व आणि तम हे गुण सूचित होतात. (पहा भगवद्‌गीता १४.६ ). म्हणून 'विरजस्तमस्कम्' म्हणजे रज, तम तसेच अशुद्ध सत्त्व असा अर्थ द्यावा लागतो. या तीन गुणांनी रहित झालेले मन हे शुद्ध होते आणि ते मोक्षाप्रत नेते.

विवेक म्हणजे आत्मानात्मविवेक (श्लोक २०-२१) आणि वैराग्य (श्लोक २१-२२) या गुणांचा अतिशय उत्कर्ष झाला की मन शुद्ध होते आणि ते मोक्षाप्रत नेते. अशुद्ध सत्त्व, रज आणि तम या तीन गुणांपासून वेगळे असणारे शुद्ध मन आहे. या गुणांचा प्रभाव दूर झाल्यावर चौथा गुण म्हणजे शुद्ध सत्त्वगुण उदयाला येतो, आणि तो असणारा ते शुद्ध मन होय. या चौथ्या गुणाला भगवद्‌गीतेने 'नित्य शुद्ध' असे म्हटले आहे. हे शुद्ध मन विवेक आणि वैराग्य यांच्या द्वारा सिद्ध होते.

येथे विषयांवर अरण्याचे रूपक आहे आणि मनावर वाघाचे रूपक आहे. शब्द, स्पर्श इत्यादी पाच विषय आहेत; त्या विषयांत इंद्रियांमार्फत मन वावरत असते. विषयांत माणूस गुंतला तर मनरूपी वाघ त्याचा नाश करील. विषयांमुळे भरकटलेले मन माणसांचे नुकसान करील, ते माणसाला जन्म-मरणाच्या फेऱ्यांत फेकून देईल. मन हे चांगले तसेच वाईट आहे. येथे वाईट मनाला वाघ म्हटले आहे.

श्लोकातील 'अत्र' म्हणजे विषयांमध्ये किंवा विषयलोलुप मनामध्ये. विषयांत लडबडणाऱ्या मनाच्या मागे लागू नये. विषयलोलुप मन काय करते ते आता पुढील श्लोकात सांगितले आहे.

या श्लोकात 'मन' म्हणजे 'अविद्या' असा अर्थ आहे (श्लोक १७१ ). प्रस्तावनेतील अध्यारोपप्रक्रियेत सांगितल्याप्रमाणे विश्व, विश्वातील स्थूल आणि सूक्ष्म पदार्थ, शरीरे, (मानवी समाजात मानवी शरीरांचे) वर्ण, आश्रम, जातिभेद, इत्यादी सर्वकाही अविद्या/अज्ञान निर्माण करते. कल्पना अशी - जगातील स्थूल आणि सूक्ष्म वस्तू अज्ञानजन्य आहेत आणि त्या वस्तू भोक्त्या जीवाला उपभोग्य आहेत. अज्ञानापासून निर्माण झालेल्या पाच सूक्ष्म आणि स्थूल भूतांपासून सूक्ष्म आणि स्थूल शरीर बनतात. जन्मानुसार माणसाचा वर्ण ठरतो. ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य आणि शूद्र असे चार वर्ण पूर्वकाळी मानले जात. त्यांतील पहिल्या तीन वर्णांसाठी ब्रह्मचर्य, गृहस्थ, वानप्रस्थ आणि संन्यास असे चार आश्रम धर्मशास्त्रांनी सांगितले होते. प्राणी व जड पदार्थ यांच्या निरनिराळ्या जाती, सत्त्व-रज-तम या गुणांचे प्रगटीकरण, त्यांची कार्ये, त्यांची फळे हे सर्व काही मूळ अज्ञानापासून (=मनापासून) आहे असे म्हणता येते.

भोक्त्या जीवाचे सूक्ष्म आणि स्थूल शरीर आणि त्यांचे द्वारा उपभोगण्यास योग्य असे स्थूल आणि सूक्ष्म पदार्थ हेही अज्ञानापासूनच होतात.

वर्ण, आश्रम आणि त्यांचे धर्म हे ऋषींच्या मनातून प्रगट झाले असे म्हणता येईल. 'गुण' म्हणजे शरीर, वर्ण, आश्रम, आणि जाति यांचे गुण. ते ऋषींनी आपल्या मनाने ठरविले असे म्हणता येते. गुण म्हणजे सत्त्व, रज व तम हे तीन गुण; या अर्थाचा वर उल्लेख केला आहेच. गुणांनुसार पदार्थ हे सात्त्विक, राजस आणि तामस बनतात. शरीरातील कमेंद्रियांद्वारा क्रिया होतात. त्यांना प्रेरणा देणारे मन आहे. अमुक बी हे अमुक वृक्षाचे कारण असे निरीक्षणाअंती मनाने ठरविलेले असते. त्या वृक्षाचे फळ अमुक हा प्रकारही मनाने पाहिलेला असतो (निर्मिलेला नसतो).

अशाप्रकारे या श्लोकात मन म्हणजे अज्ञान/अविद्या आणि मन म्हणजे मानवी मन असे दोन अर्थ घ्यावे लागतात.

येथे 'अमुम्' या पदाने प्रतिबिंबरूपी जीव अथवा प्रत्यगात्मा/अंतरात्मा सूचित होतो. अंतरात्म्याचे प्रतिबिंब बुद्धीत पडताच अहंकार कार्यशील होतो आणि तो देह इत्यादींना मी माझे असे म्हणू लागतो. किंबहुना बुद्धीतील/मनातील अहंकाराने देह इत्यादीवर अंतरात्म्याचा अध्यास होतो (श्लोक १८१ ). मग मन हे इंद्रियांना बरी-वाईट कर्मे करण्याची प्रेरणा देते; माणसाला त्या कर्माची फळे भोगावी लागतात, मग माणूस मनाच्या प्रेरणेने होणारी कर्मे व त्यांची फळे यातच फिरत राहतो. देहातील अंतरात्मा हा असंग आणि चैतन्यरूप आहे. त्याच्यावर प्रत्यक्ष कर्मांचा व फळांचा भोग येत नाही. पण अहंकारामुळे तसे झाले असे वाटते.

येथे 'गुणैः' हा शब्द स्वतंत्रपणेही घेता येईल. मग 'गुणैः' म्हणजे सत्त्व, रज व तम या तीन गुणांच्या द्वारा असा अर्थ होईल.

अध्यास म्हणजे अध्यारोप. (अध्यारोपासाठी प्रस्तावना पहा.) 'अतस्मिन् तद्‌बुद्धिः' म्हणजे जे जसे नाही ते तसे वाटणे म्हणजे अध्यास (श्लोक १४० ). उदा., साप नसणाऱ्या रज्जूवर साप भासणे हा अध्यास आहे. अविद्येमुळे ब्रह्मावर विश्वाचा अध्यास होतो. विश्वात देह आहेत. त्या देह इत्यादींना अहंकाराने मी मानून जी कर्मे होतात, त्यांच्यामुळेच माणसाला संसार येतो म्हणजेच जन्ममरणाचा फेरा त्याच्या मागे लागतो. आता अध्यास हाच मुळात खोटा, भ्रामक असल्याने अध्यासामुळे येणारा संसार हा खरा न ठरता कल्पित ठरतो. पण हे सत्य ज्यांना कळत नाही अशा अविवेकी आणि रजतमगुणांच्या दोषांनी युक्त असलेल्या पुरुषाला हा अध्यास हाच जन्ममरण इत्यादी दुःखाचे कारण होतो.

''एतत्'' हा शब्द अध्यासाकडे घेता येतो. तो मनाकडे घेतला तर मन म्हणजे अविद्या हेच जन्ममरणादी दुःखाचे कारण बनते असा अर्थ होईल.

''अमुना'' या शब्दाचा संबंध काही लोक श्लोक १८० मधील 'मनः' शब्दाकडे घेतात. मग येथे मन = अविद्या (श्लोक १७१) असा अर्थ घ्यावा लागतो. मग मनामुळे म्हणजे अविद्येमुळे झालेल्या अध्यासाने आलेला बंध हा कल्पित आहे, असा अर्थ होतो.

श्लोक १७१ मध्ये मन म्हणजे अविद्या असे सांगितले होते तेच येथे पुनः जोर देण्यासाठी पुनरुक्त केले आहे. भावार्थ असा की, अध्यासाचे कारण असणारे मन म्हणजे अविद्या आहे. अध्यास करणारे मन हेच विश्वाला, सर्व प्राण्यांना भ्रमात म्हणजे मोहात पाडत असते आणि तेच त्याला संसारात - जन्ममरणात - फिरवीत असते. हा भ्रम/मोह म्हणजे विश्व सत्य आहे असे वाटणे. वास्तविक पाहता विश्व हे ब्रह्मावर अध्यास असल्याने ते मिथ्या/असत् आहे.

अशुद्ध सत्त्व, रज आणि तम या गुणांचा मनावरील प्रभाव कमी होऊन, शुद्ध झालेले मन हे मुमुक्षूला मोक्षाप्रत नेते.

मोक्षाची आसक्ती/इच्छा ही विषयांवरील आसक्तीप्रमाणे बंधनकारक नाही. मोक्षाप्राप्तीची इच्छा असेल, तर प्रथम विषय आणि त्यांचे भोग यांतील आसक्ती नष्ट व्हावयास हवी म्हणजे दृढ वैराग्य हवे. तसेच बऱ्यावाईट कर्मांनीही विषयांची आसक्ती वाढत असते. म्हणून मुमुक्षूने सर्व कर्मांचा त्याग करावयास हवा. हा त्याग कसा करावयाचा हे मागे सांगितले आहे. (श्लोक ७१ ). तसेच, गुरू आणि वेदांतवाक्ये यांच्या वाक्यांवर दृढ श्रद्धा हवी. तरच मुमुक्षू त्यांनी सांगितलेले श्रवण, मनन आणि निदिध्यासन करील. हे सर्व घडले तर रज आणि तम या गुणांचा मनावरील प्रभाव कमी होईल.

मनोमय कोश हा प्रत्यगात्मा नव्हे याची कारणे अशी - (१) मनोमय कोश हा पाच सूक्ष्म भूतांपासून उत्पन्न होतो म्हणजे त्याला आदी/प्रारंभ आहे आणि उत्पत्ती असल्याने त्याला नाशही आहे. (२) मनातील संकल्प व विकल्प हे सातत्याने बदलत असतात; म्हणून तो परिणामाविकार पावणारा आहे. (३) दुःख हे मनाला होत असते. दुःखाचे प्रमाण जास्त असल्याने तो दुःखस्वरूपाचा आहे असे येथे म्हटले आहे. (४) मन हे ज्ञानाचा विषय होते; ते दृश्य आहे तर आत्मा द्रष्टा आहे. आत्मा हा द्रष्टा आहे हे मागे सांगून झाले आहे (पहा श्लोक १२८ ).

मनाच्या विरुद्ध स्वभावाचा प्रत्यगात्मा आहे. त्याला आदी आणि अंत नाहीत; तो स्वतःसिद्ध आहे. आत्म्यात परिणाम (विकार) होत नाहीत. आत्मा हा पूर्णपणे सुख या स्वरूपाचा आहे. मन हे दृश्य आहे तर आत्मा द्रष्टा आहे. द्रष्टा हा कधीच दृश्य होत नाही.

अशाप्रकारे मन हे ज्यात मुख्य आहे असा हा मनोमय कोश हा कधीच प्रत्यगात्मा/अंतरात्मा होऊ शकत नाही.

बुद्धींद्रिय म्हणजे ज्ञानेंद्रिय. डोळा इत्यादी पाच ज्ञानेंद्रिये आहेत. वृत्ती म्हणजे अवस्था. बुद्धीच्या अनेक वृत्ती होतात; त्यांत निश्चय ही मुख्य वृत्ती आहे आणि जीवनात निश्चय हे सतत बदलत असतात. बुद्धी हीच स्वतःला कर्ता मानते (म्हणजे बुद्धीत प्रगट होणारा अहंकार हा कर्ता-भोक्ता होतो). ज्ञानेंद्रियासकट बुद्धी म्हणजे विज्ञानमयकोश आहे. विज्ञान म्हणजे बुद्धी. विज्ञानमयकोशात बुद्धी ही मुख्य असल्याने विज्ञानमयकोश असे नाव दिले जाते. ही बुद्धी निश्चयानंतर कर्मे करवून घेते आणि त्या कर्माअंती ती संसाराचे - जन्ममरणाचे कारण बनते.

विज्ञान म्हणजे बुद्धी. या बुद्धीत आत्मचैतन्याचे प्रतिबिंब उमटताच बुद्धीत अहंकार कार्यप्रवण होतो आणि तो देह, इंद्रिये इत्यादी म्हणजे 'मी' असा अभिमान धारण करण्याच्या प्रतिबिंबाच्या शक्तीमुळेच बुद्धीत ज्ञान प्रगटते आणि बुद्धी क्रिया करू लागते. विज्ञानमयकोश हा प्रकृतीचा विकार आहे. येथे प्रकृती शब्दाने अज्ञान/अविद्या अभिप्रेत आहे (श्लोक ११०). अज्ञान हेच जगाच्या अभासाचे कारण आहे. साहजिकच जगदाभासातील विज्ञानमयकोश हा प्रकृतीचा विकार आहे (प्रस्तावना पहा). चैतन्याच्या प्रतिबिंबाच्या शक्तीमुळे 'मी जाणतो' अशी भावना विज्ञानाला येते, आणि मग 'मी करतो' ही भावना अहंकारामुळे येते .बुद्धीतील अहंकार जे काही करतो ते विज्ञान/बुद्धी करते असे येथे गौणपणे म्हटले आहे.

अज्ञानाने जगाचा अध्यास होतो. हे अज्ञान/अविद्या केव्हापासून आहे हे कुणालाच माहीत नसल्याने ती अनादी आहे असे मानले. अनादी अज्ञानातून प्रगट झालेला विश्वाचा पसारा हाही अनादीच ठरतो. आणि या अनादी विश्वाच्या पसाऱ्यात आढळून येणारा विज्ञानमय कोश हाही अनादीच ठरतो.

विज्ञानमय कोश म्हणजे जीव आहे, हे म्हणणे तितकेसे बरोबर नाही. कारण विज्ञानमय कोशात पाच ज्ञानेंद्रिये येतात. तर बुद्धीत पडलेले चैतन्याचे प्रतिबिंब म्हणजे जीव आहे. बुद्धीतील अहंकारामुळे हा जीव देह, इंद्रिये इत्यादींना 'मी 'म्हणतो. संपूर्ण विज्ञानमय कोश हा जीव नाही.

हा विज्ञानमय कोशच प्राण्यांच्या निरनिराळ्या योनीत जन्माला येत असतो, आणि तो केलेल्या पापपुण्यात्मक कर्मांनुसार जन्ममरणाच्या चक्रात गुंतून राहतो. कधी तो ऊर्ध्वलोकांत जातो तर कधी तो अधोलोकीही जातो. ऊर्ध्वलोक म्हणजे निरनिराळे स्वर्ग आणि अधोलोक म्हणजे पाताळ इत्यादी लोक. खरे म्हणजे माणसाचा सूक्ष्म देहच जन्ममरणाच्या चक्रात सापडतो. सूक्ष्म देहाचा घटक विज्ञानमय कोश आहे. म्हणून सूक्ष्म देह या अवयवीशी विज्ञानमय कोश या अवयवाचे ऐक्य मानून येथे विज्ञानमय कोश निरनिराळ्या योनीत जातो, असे म्हटलेले आहे.

माणसाच्या-व्यष्टि-जीवनात जागृती, स्वप्न आणि सुषुप्ती या तीन अवस्था असतात. यातील जागृती अवस्थेत संपूर्ण विज्ञानमय कोश असतो. पण तो स्वप्न या अवस्थेत कार्यशील नसतो आणि सुषुप्ती अवस्थेत तो बीजरूपात गेलेला असतो. या विशिष्ट अर्थांनी विज्ञानमय कोश तीन अवस्थांत असतो असे गौणपणे म्हणावे लागते.

विज्ञानमय कोशालाच वर गौणपणे जीव असे म्हटल्याने आणि जीव हा कर्मांचे भोग भोगतो असे मानले जात असल्याने, विज्ञानमय कोश हा भोग भोगतो असे म्हणता येते.

विज्ञानमय कोशातील बुद्धीत प्रगटणारा अहंकार हा देह, इंद्रिये इत्यादींना मी म्हणतो. साहजिकच देहाशी संबंधित जे (चार वर्ण) चार आश्रम, त्यांची कर्तव्ये, धर्माचरण, बरीवाईट कर्मे तसेच सत्त्व इत्यादी गुण हे 'माझे' असे तो सतत म्हणत राहतो. माझा देह उंच आहे. मी ब्राह्मण आहे. मी गृहस्थ आहे. मी पुण्यकर्मे करतो. मी राजस आहे, अशाप्रकारे त्याचे कार्य चालू असते.

बुद्धिरूपी गुहेत आत्मा आहे (श्लोक १३४) म्हणजे मानवी शरीरात प्रत्यगात्मा हा जास्तीतजास्त बुद्धीच्या जवळ आहे. चैतन्यरूप अंतरात्म्याचे प्रतिबिंब बुद्धीत पडते. मग अचेतन बुद्धी चैतन्याच्या प्रकाशाने उजळून निघते. जसे, आरशावर सूर्याचे प्रतिबिंब पडले की आरसा प्रकाशाने चमकू लागतो. आता बुद्धी ही जरी प्रत्यगात्माच्या प्रकाशाने युक्त झाली तरी ती मूलतः अचेतन आहे. म्हणून ती चेतन आत्मा होऊ शकत नाही. ती आत्म्याच्या जवळ असल्यामुळे ती आत्म्याची उपाधी बनते. म्हणून विज्ञानमय कोश हा आत्म्याची उपाधी बनतो, असे येथे म्हटले आहे. उदा., शुद्ध स्फटिकाजवळ ठेवलेले लाल फुल हे स्फटिकाची उपाधी बनते. पुढे अहंकारामुळे ही उपाधी म्हणजेच प्रत्यगात्मा असे जीव भ्रमाने मानू लागतो आणि मग केलेल्या कर्मांच्या परिणामाअंती तो संसारात भ्रमण करू लागतो.

या श्लोकात 'स्फुरत्ययं ज्योतिः' या शब्दांचे स्थानी 'स्फुरत्स्व्ययं ज्योतिः' असा पाठभेद आहे. स्वयंज्योतिः म्हणजे स्वयंप्रकाशी.

प्रकाशमान, स्वयंप्रकाशी आत्मा/प्रत्यगात्मा हाच देह, इंद्रिये, प्राण, मन, बुद्धी इत्यादींच्या उपाधीत असतो (श्लोक १३१ ). पण या उपाधी अंती तो स्वतःचे स्वरूप विसरून जाऊन अहंकाराने स्वतःला देह इत्यादी मानू लागतो. म्हणजे उपाधीच्या संसर्गाने कूटस्थ स्वयंप्रकाशी आत्मा हा जीव मानला जातो. मग तो स्वतःला कर्ता-भोक्ता मानू लागतो (श्लोक १९२-१९३) आणि कर्माअंती तो ऊर्ध्वलोकी व अधोलोकी गमन करतो (श्लोक १८७-१८९ ).

या संदर्भात उपनिषदातील पुढील वचन लक्षात घेण्यासारखे आहे - कतम आत्येति योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु हृदि अंतर्ज्योतिः पुरुषः स समानः सन् उभौ लोकौ अनुसंचरति...... । (बृहदारण्यक उपनिषद ४-३. ७)

आत्मा हा मूलतः सर्वांचा अंतरात्मा आहे. तथापि, तो शरीराच्या उपाधीत सापडला. बुद्धी इत्यादींसह शरीर हे अध्यस्त असल्याने ते मिथ्या आहे. मिथ्या असणाऱ्या बुद्धीत आत्म्याचे प्रतिबिंब पडते; लगेच बुद्धीत अहंकार प्रगटतो. या अहंकारामुळे 'मिथ्या बुद्धी' म्हणजे 'मी' असे भान त्या आत्म्याच्या प्रतिबिंबाला येऊ लागते. साहजिकच त्याला बुद्धीची मर्यादा असते. आता, आत्मा हा जरी सर्व व्यापक आहे तरी 'मी म्हणजे बुद्धी' अशी त्याला मर्यादा येते, आणि मग 'मी आत्मापेक्षा/प्रत्यगात्मापेक्षा वेगळा आहे', असे तो पाहू लागतो. उदा., मातीचे घट हे खरे तर मातीरूपच आहेत. तथापि, माणूस त्या दोहोंना वेगळे मानतो. त्याप्रमाणे बुद्धीने मर्यादित झालेला प्रतिबिंबरूप प्रत्यगात्मा हा स्वतःला प्रत्यगात्मापेक्षा वेगळा असे मानू लागतो.

परमात्म्याला/प्रत्यगात्माला स्थूल, सूक्ष्म आणि कारण या देहांच्या उपाधी येतात. आता, तो जरी स्वभावतः/मूलतः सच्चिदानंद हे एकच स्वरूप असणारा आहे, तरी त्याचा उपाधीशी संबंध आल्यामुळे तो जणु त्या उपाधीच्या गुणांनी युक्त झाला आहे असे वाटते. उदा., देहाच्या उपाधीने 'मी उंच आहे', असे माणूस म्हणतो. मनाच्या उपाधीमुळे 'मी सुखी आहे' असे मानतो. पण तसे मानल्यामुळे त्याचे मूळचे सच्चिदानंद स्वरूप मात्र बदलत नाही. उपाधी मिथ्या असल्यामुळे, त्याचे उपाधिजन्य स्वरूप मिथ्या असते; ते त्याचे खरे स्वरूप नव्हे. याला दृष्टांत असा - लोखंड अग्नीत तापले. लोखंडात अग्नी शिरला. लोखंड ही त्याची उपाधी बनली. मग लोखंड या उपाधीप्रमाणे अग्नी हा लहान, मोठा, गोल, चपटा इत्यादी लोखंडाचे आकार धारण करतो असे वाटते. तथापि, प्रत्यक्षात लोखंड या उपाधीचे गुण अग्नीमध्ये शिरत नाहीत, अग्नी मुळातल्याप्रमाणेच अविकारी राहतो. दुसरे एक उदाहरण असे - शुभ्र स्फटिकांजवळ निरनिराळ्या रंगाचे पदार्थ ठेवले तर तो स्फटिक त्या त्या रंगाने युक्त आहे असे वाटते. पण प्रत्यक्षात मात्र स्फटिकाचा मूळचा शुभ रंग बदलत नाही. तात्पर्य असे - परमात्माला/प्रत्यगात्माला नानाप्रकारच्या उपाधी आल्यावर, त्या त्या उपाधीचे गुण आत्म्यात आले असे अडाणी माणसाला वाटते. परंतु प्रत्यक्षात मात्र आत्म्याच्या मूळ रूपात कोणताही फरक पडत नाही.

गुरूच्या भाषणाचे तात्पर्य होते की, परमात्मा हाच उपाधीमुळे जीवरूपाने भासतो. उदा., बुद्धीत पडलेले प्रत्यगात्म्याचे प्रतिबिंब हे अहंकाराने स्वतःला प्रत्यगात्मापेक्षा वेगळा असा जीव मानू लागते, व ते देह इत्यादींशी तादात्म्य पावते आणि प्रत्यगात्मावर स्वतःचा आरोप करून सर्व व्यवहार करते. यावर शिष्याची शंका अशी - अज्ञान या उपाधीने परमात्म्याला भिन्न देहांच्या उपाधी येतात. आणि परमात्मा जीव रूपाने भासू लागतो. आता, अज्ञान ही उपाधी अनादी आहे. जे अनादी असते ते अंतरहित- नाशरहित असते. म्हणून अज्ञान या उपाधीचा नाश होणार नाही. आता अज्ञान ही उपाधीच जर नष्ट होणार नसेल, तर त्या उपाधीअंती जीवाला येणारा संसार - जन्म मरणचक्र - कसा थांबेल ? आणि जीवाचा संसार जर संपणार नसेल, तर त्याला संसारातून सुटका म्हणजे मोक्ष कसा प्राप्त होईल ?

या शंकेनंतर गुरू सांगतो -

समजा, एखाद्या माणसाला भ्रम झाला आणि त्या भ्रमापोटी-भ्रांतिपोटी- तो काहीतरी मानू लागला. पण ते त्याचे मानणे खरे नसते. उदा., जमिनीवर पडलेली दोरी न कळल्याने माणसाला भ्रम झाला आणि तो ती दोरी म्हणजे साप आहे असे समजू लागला. येथे भ्रमाने भासणारा साप खरा नाही हे उघड आहे. किंवा - आरशात चिमणीला स्वतःचे प्रतिबिंब दिसते. आरशात दुसरी चिमणी आहे असा तिला भ्रम होतो आणि ती आरशातील प्रतिबिंबाला टोची मारू लागते. तथापि, आरशात दुसरी चिमणी नाही हे सत्य आहे. संक्षेपाने सांगायचे झाल्यास, भ्रमाने/भ्रांतीने माणसाला जे खरे वाटते/भासते, ते खरे नसते.

आकाश म्हणजे अवकाश. त्याला रंग, रूप नाही. तथापि, भ्रांतीने/चुकीने माणसे 'आकाश निळे आहे' असे मानतात, म्हणजेच निळ्या रंगाचा आरोप आकाशावर करतात. या भ्रम-जन्य आरोपामुळे आकाश काही प्रत्यक्षात निळे होत नाही. त्याप्रमाणे परमात्मा/प्रत्यगात्मा हा मूलतः निःसंग, क्रियारहित आणि निराकार आहे. पण त्याला देह इत्यादी उपाधी येते. मग त्या उपाधीशी आत्म्याचे तादात्म्य भ्रांतीने कल्पून, उपाधीचे गुणधर्म आत्म्यात आहेत असा आरोप अज्ञानी माणसे करतात. तथापि, हा भ्रांतिजन्य आरोप खोटा आहे. आत्मा हा उपाधीप्रमाणे किंवा उपाधीच्या गुणांनी युक्त असा कधीच होत नाही. उपाधीला काही तरी आकार, क्रिया वा संपर्क असतो. आत्म्याला तसे काहीही नसते. उपाधीचे गुणधर्म चुकीने आत्म्यावर लादले जातात, ते योग्य नाही. उपाधी आणि आत्मा हे अगदी वेगळे आहेत.

अज्ञान ही उपाधी अनादी म्हणून अनंत असल्याने, अज्ञानजन्य उपाधीने आलेला जीवभाव हाही नित्य होईल, असे शिष्याचे म्हणणे होते (श्लोक १९५ ). याला गुरूचे उत्तर असे आहे - परमार्थदृष्ट्या एका प्रत्यगात्माखेरीज अन्य काहीही सत्य नाही. अज्ञानाने परमात्म्यावर अध्यस्त झालेल्या विश्वात देह, बुद्धी इत्यादी निर्माण झाले असे वाटते, पण तसे नाही. आत्मा ही एकच 'वस्तू ' आहे. वस्तू ती की जी तीनही काळांत सतत टिकून राहते. जीव तसा आहे का ? नाही. उपाधिजन्य बुद्धीमध्ये पडलेले प्रत्यगात्म्याचे प्रतिबिंब म्हणजे जीव. बुद्धीतील अहंकारामुळे हा तथाकथित जीव हा स्वतःला देह इत्यादी तसेच प्रत्यगात्मा मानू लागतो. पण ते सर्व चुकीचे आहे. भ्रांतीमुळे प्रत्यगात्मा आणि जीव एकच आहेत असे वाटते, परंतु तसे नाही. जीव म्हणून सतत टिकून राहणारी अशी कोणतीही 'वस्तू' नाही. खरे म्हणजे एकच प्रत्यगात्मा ही सत्य 'वस्तू' आहे. बाकी सर्व आपोआपच 'अवस्तू' ठरतात. आणि 'अवस्तू' ही संकल्पना भ्रांती आहे तोपर्यंत टिकून राहते. जीव ही अशी 'अवस्तू' आहे, आणि म्हणून, हे शिष्या, तू म्हणतोस त्याप्रमाणे जीवभाव हा सतत राहणारा असा मुळातच नाही. जीवभाव हा भ्रांतिजन्य आहे. भ्रांती संपताच जीवभाव संपून जातो, जीव म्हणून स्वतंत्र अशी काही 'वस्तू' नाही. एक उदाहरण देऊन या संकल्पनेचेच अधिक स्पष्टीकरण गुरू पुढील श्लोक १९९ मध्ये करतो.

चुकीमुळे/अज्ञानामुळे/मिथ्या ज्ञानामुळे भ्रांती होऊन जी अवस्तू अथवा जीव- भाव भासतो, तो कायमचा असू शकत नाही. जोपर्यंत भ्रांती आहे तोपर्यंतच ती अवस्तू अथवा जीवभाव टिकून राहतो. उदा., रज्जूवर भ्रांतीने सर्प भासला. येथे खरा सर्प उत्पन्न झालेला नाही. तो सर्प भ्रांतीमुळे आहे. साहजिकच जोपर्यंत भ्रांती आहे तोपर्यंतच रज्जूवर सर्पाचे भान होते. भ्रांती संपताच सर्पही संपून जातो. याचे खरे कारण तो सर्प खराखुरा निर्माणच झालेला नाही. तद्वत् भ्रांतीने भासणारा जीवभाव हा खरा नसल्याने भ्रांती संपताच तो जीवभावही संपून जातो.