शंकराचार्यकृत् ’विवेकचूडामणि’

बुद्धी ही निश्चय करणारी आहे. बुद्धीची एक निश्चयात्मक वृत्ती-श्रद्धा आहे. येथे शास्त्र म्हणजे केवलाद्वैत वेदांत शास्त्र; ते जाणणारा आणि आत्मसाक्षात्कारी असा गुरू असतो. गुरू तो की जो ज्ञान देऊन अज्ञान दूर करतो. शास्त्र आणि गुरू जे सांगतात ते संपूर्णपणे सत्य आहे, असा जो बुद्धीचा दृढ निश्चय, त्याला श्रद्धा म्हणतात. शास्त्र आणि गुरू खोटे सांगतात अशी शंकासुद्धा येता कामा नये. श्रद्धा नसेल तर माणूस शास्त्र आणि गुरू सांगतात त्याप्रमाणे वागणार नाही; मग त्याला इष्ट गोष्ट प्राप्त होणार नाही. येथे हे लक्षात घ्यावे की, लौकिक व्यवहारातसुद्धा श्रद्धा ही आवश्यक असते.

भगवद्‌गीतेने म्हटल्याप्रमाणे, योग्य त्या गोष्टी केल्यावर "श्रद्धावान् लभते ज्ञानम् ।" शास्त्र व गुरू यांच्या द्वारा ब्रह्माचे शाब्दिक ज्ञान होते. त्याची परिणती ब्रह्मसाक्षात्कारात व्हावयास हवी. तरच आत्मवस्तू ची प्राप्ती होते. येथे हे लक्षात ठेवावे - श्रद्धा हे आत्मसाक्षात्काराचे साक्षात् साधन नाही, पण ती अत्यंत महत्त्वाचा घटक आहे. म्हणून श्रद्धेने आत्मवस्तूची प्राप्ती होते असे येथे म्हटले आहे. येथे वस्तु- शब्दाने आत्मा/ब्रह्म अपेक्षित आहे.

समाधान हा शब्द म्हणजे सम्+आ+धा या धातूपासून साधलेले नाम आहे. त्याचा व्युत्प्यत्यर्थ "व्यवस्थित ठेवणे, स्थापन करणे" असा आहे. ब्रह्माचे ठिकाणी मनाची स्थापना म्हणजे समाधान आहे. जग, शरीर आणि अंतःकरण यांतील कोणताही मळ ब्रह्मात नसल्याने ते शुद्ध आहे. शुद्ध ब्रह्माचे ठिकाणी बुद्धी/मन ठेवणे म्हणजे ब्रह्माचे विचार सातत्याने मनात घोळत ठेवणे. चित्ताचे/मनाचे कोडकौतुक केले म्हणजे मन सांगेल तसे वागले तर काही काळ मनाला बरे वाटते, समाधान वाटते. पण हे समाधान क्षणिक असते. म्हणून येथे अपेक्षित नाही. तर शास्त्र आणि गुरू यांनी सांगितल्याप्रमाणे ब्रह्मविषयक चिंतन मनात करणे म्हणजे समाधान आहे.

अहंकार, बुद्धी, देह, इंद्रिये ही जीवाची सामग्री आहे. तिच्या योगाने तो आसक्ती बाळगून कर्मे करतो. त्या कर्माअंती त्याला पुनःपुनः जन्ममरण येते. पुनःपुनः येणारे जन्ममरण म्हणजे संसार आहे. म्हणून अहंकार इत्यादी बंध आहे असे म्हटले आहे. या जन्ममरणाच्या म्हणजेच संसाराच्या बंधनातून सुटण्याची इच्छा म्हणजे मुमुक्षुता, मुमुक्षुत्व अथवा मुमुक्षा होय.

अहंकार, देह इत्यादी सर्व बंधन अज्ञानाने कल्पिलेले आहेत. हे अज्ञान म्हणजे जीवाला स्वतःच्या खऱ्या स्वरूपाचे ज्ञान नसणे. ते ज्ञान झाले की अज्ञान नष्ट होऊन माणूस अज्ञान-निर्मित बंधनातून सुटतो. जीवाचे मूळ स्वरूप आत्मा अथवा ब्रह्म आहे (जीवो ब्रह्मैव नापरः । ) तेव्हा स्वतःच्या मूळ स्वरूपाचे ज्ञान करून घेऊन, अज्ञान-जन्य बंधनातून सुटण्याची इच्छा म्हणजे मुमुक्षा आहे.

येथे बंध हा अज्ञान-कल्पित आहे असे म्हटले आहे. पुढेही 'अविद्याकल्पितात् देहबंधात् ' (श्लोक ४८) "अज्ञानयोगात् अनात्म-बंधः" (श्लोक ४९), आणि "अविद्येमुळे हे जग निर्माण होते" (श्लोक ११०) असे म्हटले आहे. केवलाद्वैतमतानुसार अज्ञानामुळे/अविद्येमुळे विश्व निर्माण होते, आणि अज्ञानाने देह इत्यादींचा बंध येतो, असे मानलेले आहे. ब्रह्माला अविद्या ही उपाधी आली की, अज्ञानाच्या विक्षेपशक्तीमुळे ब्रह्मावर विश्व भासू लागते. (याचा सविस्तर खुलासा प्रस्तावनेतील 'अध्यारोप' या शीर्षकाखाली केला आहे.)

परमार्थात गुरुकृपा ही अत्यंत महत्त्वाची आहे. तिचा उल्लेख येथे आहे. मंद, मध्य असणारी मुमुक्षा वाढत जाऊन तीव्र होते आणि ती इष्ट फळ म्हणजे मोक्ष देते. वैराग्य आणि तीव्र मुमुक्षा हे अत्यावश्यक आहेत.

तीव्र वैराग्य आणि मुमुक्षा ही दोन साधने शम इत्यादीपेक्षा अधिक चांगली आहेत असे येथे सुचवावयाचे आहे. हाच भाग वेगळ्या शब्दांत असा सांगितला आहे.

साधकाचे ठिकाणी वैराग्य आणि मुमुक्षा हे नावालाच असतील तर त्याचे शमादि गुण वरवरचे ठरून ते निरुपयोगी होतात.

साधनचतुष्टय अंगी बाणल्यावर शिष्य गुरूकडे गेला आहे. गुरूने त्याला श्रवण-मनन-निदिध्यासन हा मोक्षप्राप्तीचा उपाय सांगितला आहे. या तिन्हींमध्ये स्वस्वरूपाचे म्हणजे आत्माचे/ब्रह्माचे निदिध्यासन हेच जास्त महत्त्वाचे आहे. आत्मस्वरूपाचा निदिध्यास लागला तरच तो ब्रह्म होतो. स्वतःच्या स्वरूपाचे अनुसंधान म्हणजे भक्ती आहे. यावरून द्वैताधिष्ठित भक्ती अभिप्रेत नाही हे अगदी उघड होते.

स्वस्वरूपानुसंधान म्हणजे स्वतःच्या स्वरूपाचे अनुसंधान. आता आत्मा हे सत्यतत्त्व हेच साधकाचे खरे स्वरूप आहे. म्हणून स्वतःचे खरे स्वरूप जे आत्मा, त्याचे अनुसंधान म्हणजे भक्ती असे काही जण म्हणतात. स्व-स्वरूपानुसंधान आणि स्वात्मतत्त्वानुसंधान हे शब्द भिन्न आहेत पण दोहोंचा अर्थ मात्र एकच आहे.

आत्म्याचे खरे स्वरूप जाणून घेण्यास आणि आत्मप्राप्तीचे अनुसंधान शिकण्यास साधकाला तज्ज्ञ गुरूकडे जाणे आवश्यक आहे. तेवढ्याने भागत नाही; तर गुरू जे उपाय सांगतील ते त्याने केले तरच तो संसाराच्या बंधनातून मुक्त होईल.

आत्मज्ञान काही वाटेवर पडलेले नाही. ते येऱ्यागबाळ्याकडून मिळेल असेही नाही. म्हणून आत्मज्ञानी/ब्रह्मज्ञानी गुरू निवडावयास हवा. तो पुढीलप्रमाणे असावा :- तो श्रोत्रिय म्हणजे वेदविद्यापारंगत हवा. वेदाचे ज्ञान त्याला (या जन्मी अथवा पूर्वजन्मी) झालेले असावे. हा गुरू ढोंगी असता कामा नये. "मला ब्रह्मज्ञान आहे" असे ढोंग करून इतरांना फसविणारा नसावा. तो ब्रह्मवित्तम म्हणजे ब्रह्मसाक्षात्कारी हवा. जरी गुरू हा देहधारी आहे; तरी तो देहातून अलिप्त असतो आणि त्याचा अंतरात्मा ब्रह्मरूप झालेला असतो. साहजिकच आता त्याला काहीतरी मिळावयाचे राहिलेले नाही. म्हणून तो शिष्याकडून कशाचीही अपेक्षा करीत नाही.

सर्पण संपले की अग्नी शांत होतो. त्याप्रमाणे मनाला जाळणारे काम, क्रोध इत्यादी विकार दूर झाले असल्याने गुरू हा शांत, समाधानी असतो.

या जगात माणसे कारणपरत्वे इतरांना दया दाखवितात, इतरांवर उपकार करतात. गुरू शिष्याला दया दाखवितो याला काही कारण नसते. शिष्याचे हित व्हावे या इच्छेने तो दयावान् होतो. नम्रपणाने जे शिष्य त्याच्या जवळ येतात त्यांचे हित व्हावे इतकीच त्याची इच्छा असते. हे शिष्य मात्र चांगले - सत् - म्हणजे साधनचतुष्टयाने संपन्न हवेत.

गायनाचार्य ज्याप्रमाणे खूष झाल्यावर आपल्या शिष्याला गाणे शिकवतो त्याप्रमाणे खूष झालेला गुरू शिष्याला विनामूल्य आपले ज्ञान देतो. आदरयुक्त भक्ती, विनय/नम्रता, प्रेम आणि सेवा यांच्याद्वारे गुरूची आराधना करून त्याला प्रसन्न करून घ्यावयास हवे. उर्मटपणा, मस्ती इत्यादी दाखविल्यास तो प्रसन्न होणार नाही. गुरू प्रसन्न झाल्यावर शिष्याने त्याला प्रश्न केल्यावर गुरू इष्ट ज्ञान देईल. "नापृष्टं कस्यचिद् ब्रूयात् । " असे थोरांचे वागणे असते. भगवद्‌गीताही सांगते, "तद्‌विद्धि प्रणिपातेन परिप्रश्नेन सेवया । "

येथे संसारावर सागराचे रूपक आहे आणि कारुण्यावर अमृताचे रूपक आहे. गुरूच्या केवळ कृपाकटाक्षाने शिष्य संसारातून उद्धरून जाईल. इतकी गुरुकृपा प्रभावी आहे.

येथे संसारावर वणव्याचे रूपक आहे आणि पूर्वसंचित कर्मांवर बेफाम अशा वादळी वाऱ्याचे रूपक आहे. संसार म्हणजे जन्ममरणाचे चक्र. गुरूने मृत्यूतून वाचवावे म्हणजेच जन्ममरणाच्या चक्रातून सोडवावे.

वसंत ऋतूमध्ये वृक्षांना पाने, फुले, फळे येतात; त्यामुळे लोकांचे हित होते. पण वसंताला मात्र लोकांकडून कसलीही अपेक्षा असत नाही. वसंतऋतू प्रमाणे अकारणच लोकांचे हित करणारे महान् संत या जगात आहेत. ते स्वतःच संसारसागर तरून गेले असल्यामुळे ते इतरांना तरण्याचा उपाय सांगू शकतात. तसे करताना त्यांची कोणतीच अपेक्षा असत नाही. अशा संत लोकांतच गुरूचा समावेश होतो.

येथे गुरूच्या वाणीवर कलशाचे रूपक आहे, गुरूच्या वाक्यावर अमृताचे रूपक आहे आणि संसारतापावर वणव्याच्या ज्वालांचे रूपक आहे.

संसारात आध्यात्मिक, आधिभौतिक आणि आधिदैविक असे त्रिविध ताप आहेत. त्यांनी तप्त झालेला शिष्य गुरूच्या वचनरूपी अमृताच्या सिंचनाने शीतल होईल. कारण अमृत हे शीतल आहे.

येथे 'दद्यात्' हे विध्यर्थाचे रूप असले तरी अर्थ मात्र भूतकाळाप्रमाणे करावयास हवा.

साधन-चतुष्टयाने युक्त असणाऱ्या मुमुक्षूला केवलाद्वैत वेदांताचा उपदेश करण्याची पद्धत होती (श्लोक १७ ). शिष्य तसा आहे. शिष्य शमान्वित आहे. हा शब्द त्याच्याजवळ नित्यानित्यवस्तुविवेक आणि वैराग्य आहे असे सुचवितो. तो मुमुक्षु आहे असे येथे म्हटलेच आहे. गुरूवर विश्वास ठेवून शिष्याने विनंती केली. तेव्हा तो सांगितलेले करेल असे गुरूला वाटते. अशाप्रकारे तो शिष्य तत्त्वोपदेश करण्यास पात्र होता.

गुरू सांगत असलेला संसारसागर तरण्याचा उपाय अपूर्व आणि महान् आहे कारणे अशी - या उपायाच्या अवलंबामुळे माणूस पुनः संसारात येत नाही, तो ब्रह्मरूप होऊन जातो आणि सुखदुःखांच्या पलीकडे असणारा ब्रह्माचा श्रेष्ठ आनंद त्याला प्राप्त होतो.

केवलाद्वैतमतानुसार ब्रह्माच्या अज्ञानाने संसार व संसारजन्य दुःख माणसाच्या मागे लागलेले आहे. या ब्रह्माचे ज्ञान झाले की अज्ञान संपते आणि संसार-दुःखाचा नाश होतो. हे ज्ञान कसे होते ? असे होते - ब्रह्म/आत्मा ही वस्तू केवलाद्वैत वेदांताने सांगितलेली आहे. या वस्तूच्या विचाराने ती वस्तू आहे असा निश्चय होतो (श्लोक ११, १३) म्हणून आत्मवस्तूविषयी विचार करावयास हवा. (श्लोक १५ ). गुरूच्या उपदेशानुसार आत्मवस्तूचा विचार केल्यानंतर आत्मवस्तूए शाब्दिक ज्ञान होते. त्यानंतर आत्मवस्तूच्या/ब्रह्मवस्तूच्या निदिध्यासाने जीवाला आत्मसाक्षात्कार होऊन तो आत्मरूप म्हणजेच परमानंदरूप होऊन जातो. मग त्याचा संसार संपतो. साहजिकच त्याचे संसारजन्य दुःख कायमचे संपून जाते. आत्मरूप/परमानंदरूप होणे हाच मोक्ष आहे.

येथे अभिप्रेत असणारे श्रुतीचे वचन असे आहे : ब्रह्मदेव आश्वलायनाला सांगतो, "तस्मै स होवाच पितामहश्च श्रद्धा-भक्ति-ध्यानयोगादवैहि "॥ (कैवल्य उपनिषद, २) या श्लोकात भक्ती, श्रद्धा व ध्यानयोग असे तीन उपाय सांगितलेले आहेत. पण ते तितकेसे बरोबर नाही. कारण श्रद्धा आणि भक्ती यांनी युक्त होऊन, ध्यानयोग आचरणाऱ्यालाब्रह्म कळते असे कैवल्य उपनिषदाला सांगावयाचे आहे. श्रद्धा म्हणजे वेदांत-वाक्यावर विश्वास. "श्रद्धत्व सौम्य" असे आणि एक उपनिषद सांगते. श्रद्धेशिवाय श्रुतिप्रणीत आणि गुरुप्रणीत आचार होणार नाही; म्हणून श्रद्धा आवश्यक आहे. भक्तीचे स्वरूप कैवल्य उपनिषदाने सांगितलेले नाही. पण प्रस्तुत ग्रंथात "स्व-स्वरूपानुसंधान" (श्लोक ३२) अथवा "स्वात्मतत्त्वानुसंधान" (श्लोक ३३) म्हणजे भक्ती असे सांगितलेले आहे. ध्यानयोगाचे स्वरूप कैवल्य उपनिषद असे सांगते - "उमा-सहायं परमेश्वरं प्रभु त्रिलोचनं नीलकंठ प्रशांतम् । ध्यात्वा मुनिर्गच्छति भूतयोनिं समस्त-साक्षिं तमसः परस्तात् ॥ (कैवल्य, ७) हा ध्यानयोग म्हणजे केवलाद्वैत वेदांताचा निदिध्यास आहे. हा ध्यानयोग अथवा निदिध्यास हाच मोक्षाचा साक्षात् हेतू आहे. निदिध्यास होण्यास श्रद्धा व भक्ती आवश्यक असल्याने त्यांना गौणपणाने मोक्षाचा हेतू म्हटले आहे. या तिहीचा वापर करणारा मुमुक्षू देहबंधातून सुटतो म्हणजेच जन्ममरणाच्या चक्रातून म्हणजेच संसारातून सुटतो. हा संसार-बंध अविद्या-कल्पित आहे म्हणजे अविद्येने अध्यारोपित आहे. (अध्यारोपासाठी प्रस्तावना पहा.)

प्रस्तावनेत अध्यारोप सांगताना म्हटले होते की अज्ञानाच्या उपाधीने परमात्म्यावरच विश्व भासू लागते. त्यामध्ये देह इत्यादी अनात्म पदार्थांची उपाधी या स्वरूपात परमात्म्याचा संबंध आला की परमात्माच जीव मानला जातो. हा जीव देह, इंद्रिये इत्यादी अनात्म पदार्थांना मी म्हणजे आत्मा असे मानू लागतो. मग तो आसक्ती व अहंकार बाळगून कर्मे करतो आणि त्या कर्माअंती तो जन्ममरणाच्या चक्रात - संसारात सापडतो. तेव्हा ज्या अज्ञानामुळे हे सर्व घडले त्या अज्ञानाचा नाश होणे आवश्यक आहे. आत्मज्ञान झाले की विश्व या कार्यासह अज्ञानाचा उच्छेद होतो आणि मग जीवाला स्वतःच मूळचे परमात्मस्वरूप प्राप्त होते. तोच त्याचा मोक्ष आहे.

येथे 'कृतार्थ' होणे म्हणजे स्वस्वरूप होऊन जाणे आहे. 'प्रश्नोऽयं' यातील एकवचन हे बहुवचन सूचक आहे. कारण पुढील श्लोकात शिष्य एकापेक्षा अधिक प्रश्न विचारीत आहे.