कल्माषपाद कथा, गोकर्ण-माहात्म्य, चाण्डाल स्त्रीचा उद्धार श्रीगणेशाय नमः ! हे मंगलधामा शिवा, तुझा जय असो. तू स्वत:च्या भक्तांच्या हृदयाला आनंद देतोस. तू असा वृक्ष आहेस की ज्याला चराचर जग हेच फळ आले आहे. तू नामापलीकडे तसेच अनाम ह्या लक्षणापलीकडे आहेस. लक्ष्मीपती विष्णूची भगिनी हीच पार्वती, तिच्या मनाला तू आनंद देतोस. षडाननाचा तू पिता आहेस व मीनध्वज जो मदन त्याला दग्ध करणाराही आहेस. तूच ब्रह्मानंद आहेस. तुझ्या भालप्रदेशी तिसरा नेत्र आहे. संसाराचे भय तू नष्ट करतोस. त्रिपुरासुराचा तूच अंत केलास. हे शिवा, सद्योजात, वामदेव, अघोर, तत्पुरुष, ईशान, ईश्वर, अशी तुझी नामे आहेत, तू अर्धनर व अर्धनारी या प्रकारे नटून सृष्टीत सर्वत्र राहतोस. गिरिजा जी पार्वती तिचे मन तुझ्या ठिकाणी रमते. तू कैलास गिरीचा ईश्वर आहेस. तू शीर्षी गंगा धारण करतोस, नागरूपी भूषण तू घालतोस, तू सर्वव्यापीच आहेस. मन मोहित करून आंधळे करणाऱ्या मदनाचा तू पराभव केलास. तू अत्यंत अतीत म्हणजे सर्वापलीकडचा असून मलरहित अर्थात निरंजन आहेस. सत्त्व, रजस् व तमस् हे तिन्ही गुण तुझ्यापर्यंत पोहोचत नाहीत. तू दुधाच्या फेसाप्रमाणे धवल आहेस व जगाला जीवन देणारा तू आहेस. द्वितीय अध्यायात तू मजकडून शिवरात्रीचा महिमा वर्णन करविलास. आता मी कथेची रचना कशी करू ? हे पंचमुकुटा व पंचवदना, तू मला प्रेरणा दे, कृपा कर. + सूत नैमिषारण्यात शौनक इत्यादी मुनींना कथा सांगत होता, ती कथा आता शिवकृपेने मी वर्णन करतो.

मित्रसह कल्माषपाद झाला

इक्ष्वाकूंच्या कुळात मित्रसह नावाचा राजा होऊन गेला. तो भूलोकीचा जणू इंद्रच असा शोभत होता. त्याला वेद व शास्त्रे यांचे ज्ञान होते. तो मोठा तेजस्वी होता. आपल्या विशाल सैन्यरूपी वस्त्राने त्याने पृथ्वीला आवरणच घातले होते. तो प्रतापरूपी सूर्य होता त्यामुळे शत्रुरूपी नक्षत्रे दिसेनाशी झाली होती.

एकदा तो शिकारीसाठी मोठे सैन्य घेऊन घोर अरण्यात शिरला. सैन्याच्या गडबडीमुळे श्वापदे आपल्या जागा सोडून इतस्तत: पळू लागली. वाघ, लांडगे, अस्वले, सिंह, हरीण, हरिणी, वनगाई, वानर, ससे, कोल्हे, असे कितीतरी पशू धावत सुटले. चातक, बदके, मोर, कस्तुरीमृग, रानमांजरे, मुंगसे, हंस, चक्रवाक असे पशुपक्षी कोलाहल करीत धावले व उडू लागले. राजाने कित्येक प्राण्यांची शिकार केली. त्यात त्याने एक राक्षसही मारला. तो महाभयंकर राक्षस गतप्राण होऊन पडला तेव्हा त्याच्या भावाने दुरून ते पाहिले आणि त्याने निर्धार केला, 'मी याचा सूड घेईन. कपटाने या राजाचा घात करीन.'

राजा मृगया करून सैन्यासह नगरास परत गेला. इकडे बंधूच्या मृत्यूने शोकाकुल अशा त्या राक्षसाने मायेने मानवरूप धारण केले. त्याने आचाऱ्याप्रमाणे स्वयंपाकासाठी लागणारी पळी, झारे वगैरे सामुग्री घेतली व मलिन वस्त्र धारण केली. आता तो कामाच्या शोधात असलेला खरोखरीचा आचारी दिसत होता.

त्याने नगरात जाऊन प्रयत्न करून राजाची भेट मिळविली. आपल्या पाककलेची त्याने स्वत:च प्रशंसा केली. त्याच्यावर विश्वास ठेवून राजाने त्याला सेवेत घेतले. चांगले पदार्थ बनवून त्याने राजाचे मन प्रसन्न करून घेतले.

काही दिवसांनी श्राद्धाची तिथी जवळ आली. राजाने आपले राजपुरोहित वसिष्ठ यांना आदराने त्या दिवशी प्रासादात बोलाविले. ब्रह्मदेवाचे पुत्र वसिष्ठ हे श्राद्धाच्या भोजनासाठी आले. त्यावेळी राक्षसाने गुप्तपणे नरमांस आणले होते ते भाजीत मिसळून पात्रात वाढले. वसिष्ठ अंतर्ज्ञानी होते.

त्यांनी नरमांस ओळखले व राजाने आचाऱ्याच्या रूपात राक्षसच नेमला कसा आणि एवढे कृत्य करण्यास वाव दिला कसा, याचे त्यांना वैषम्य वाटले. त्यांनी राजाला शाप दिला, ''मित्रसह राजा ! तू मज ब्राह्मणाला नरमांस कसे काय खाऊ घातलेस ? जा, अरण्यात राक्षस होऊन रहा. तिथे तुला काहीही खायला मिळणार नाही !''

राजा म्हणाला, "यात माझा काही दोष नाही, आचाऱ्याने काहीतरी कपट केले असणार ! मी त्याला बोलावतो." त्याने स्वयंपाक्याला बोलावले तेव्हा तो पळून गेला आहे असे त्याला कळले. हा आपला दोष नसून रागाच्या भरात वसिष्ठांनी आपल्याला शाप दिला याचाच राजाला संताप आला. त्याने वसिष्ठांना उलट शाप देण्यासाठी जल घेतले !

त्यावेळी त्या मित्रसह राजाची पत्नी मदयन्ती नावाची, तेथे होती. ती पतिव्रता, ज्ञानी व चतुर होती. तिने राजाला अडविले. 'नाथ ! थांबा, जरा विचार करा, गुरूला शाप देण्याचा शिष्याला मुळीच अधिकार नाही. तुम्ही शाप दिलात तर तुम्हाला एक कल्पपर्यंत नरकात खितपत पडावे लागेल !"

राजा थांबला. हातातले जल तसेच राहिले. तो म्हणाला, "तू हे सत्य बोललीस. मला वाचविलेस. आता हे शापजल कोठे टाकू ? भूमीवर टाकले तर ती दग्ध होईल आणि धान्यही उपजणार नाही. मी हे माझ्याच पावलांवर टाकतो." असे म्हणून राजाने ते पाणी आपल्या पावलांवर टाकले. त्यावेळी त्याचे दोन्ही पाय गडघ्यापर्यंत काळे पडले. त्या पायांवर कोडही उठले ! राजाला त्यामुळे पुढे कल्माषपाद असे नाव पडले.

वसिष्ठांना सर्व खरा प्रकार लक्षात आला. त्यांनी राजाला उ:शाप दिला. "तू बारा वर्षांनी राक्षसयोनीतून मुक्त होऊन परत राजा होशील !"

वसिष्ठ तेथून निघून गेले. राजाचे रूप पालटले. तो भयानक राक्षस झाला. त्याचे पाय जळून काळे पडलेले होते. तो घोर रानात गेला. रात्रंदिवस तो भुकेने व्याकुळ असे. तो पशू व पक्षी मारून खात असे पण त्याची भूक भागत नसे. त्याचा देह अजस्त्र होता. तोंड पसरट, दात बाहेर वाढलेले, केस अस्ताव्यस्त, कपाळावर शेंदूर माखलेला, डोळे भयानक ! तो अशा प्रकारे घोर रानात वावरत असता काही वर्षे लोटली. एकदा त्याला त्या अरण्यातून एक तरुण ब्राह्मणपुत्र आपल्या सुकुमार पत्नीसह जात असता दिसला. राजा पाहात असता ते दांपत्य थांबले. परस्परांवरील प्रेमाने तो तरुण व त्याची पत्नी मीलनोत्स्तुक झाली होती. तोच राजा राक्षसरूपात त्यांच्यापुढे उभा राहिला आणि त्याने त्या तरुणाला भक्षण करण्यासाठी पकडले.

त्यावेळी त्या तरुणाची पत्नी म्हणाली, "अरे राक्षसा, तू मूळचा राजा, आता शापाने कल्माषपाद राक्षस झालास. तू आणखी हे ब्रह्महत्येचे घोर पातक करू नको."

पण राजाने तिचे काहीही न ऐकता, तो तरुण ओरडत असताही त्याला ठार मारले व मांस खाऊन हाडे तेथेच टाकली ! तेव्हा ती स्त्री दुःखाने आक्रोश करू लागली. कपाळ जमिनीवर आपटून तोंडात माती घालून रडू लागली. तिने शोक व संताप यांनी व्याकुळ होऊन कल्माषपादाला शाप दिला, "तू शापमुक्त झालास तरी सुद्धा तुझी पत्नी मदयंती हिचा संग तू करू शकणार नाहीस. तसे करायला जाशील तर तत्काळ मरून पडशील. तू माझा व माझ्या पतीचा संग होण्याप्रसंगी त्याला भक्षण केलेस ना ! तुला कोणत्याही स्त्रीशी संग ठेवता येणार नाही !"

असा शाप देऊन तिने रडत रडत आपल्या पतीच्या अस्थी गोळा केल्या आणि तिथेच अग्नी प्रदीप्त करून त्या अस्थींसह तिने स्वत:ला जाळून घेतले !

राजा स्तंभित झाला ! आणखी एक शाप त्याच्या माथी बसला ! कालांतराने बारा वर्षे पूर्ण झाली. राक्षसदेह जाऊन राजाला स्वत:चे रूप पुन्हा प्राप्त झाले. तो नगरात आला. मदयंतीला त्याने शापाचा वृत्तांत सांगितला. त्यामुळे तिला फार वाईट वाटले. ती म्हणाली, "हाय रे देवा ! आपला निर्वंशच झाला ! काय हे दुर्दैव !" राजाला ती म्हणाली, "नाथ ! आता यापुढे ब्रह्मचर्य पालन करून जीव जगवा. मन हे फार अनावर असते ! तुम्ही कोणत्याही स्त्रीशी संभाषण सुद्धा करू नका ! आजपासून अग्नीवर निजल्याप्रमाणे खडतर व्रत धरावे लागेल !"

राजाला बारा वर्षांनी आपली प्रिय पत्नी मदयंती हिचा सहवास लाभणार होता, तो त्या स्त्रीच्या शापाने त्याच्या संसारसुखाची होळी झाली. तो तळमळत होता. वाघाला सापळ्यात पकडावे तसे त्याला झाले होते. नागाचे दात पाडून गारुड्याने त्याला दीन करून टाकावे तसा राजा दीन झाला होता. मदोन्मत्त बैल किंवा हत्ती, वेसण किंवा अंकुश यांनी बद्ध करावा तसा राजा झाला होता. आपला वंश कसा वाढेल याचा तो विचार करू लागला. गुरूकडून नियोगपद्धतीने आपल्या पत्नीच्या ठिकाणी पुत्र उत्पन्न करण्यास संकटकाळी धर्माने अपवाद म्हणून मुभा ठेवलेली आहे, असे त्याला समजले. तेव्हा वसिष्ठांनाच त्याने विनंती करून मदयंतीला पुत्रसंतानाची प्राप्ती केली.

स्वतः राजा अरण्यात गेला. त्याने महत्प्रयासाने आपले मन ताब्यात ठेवले. ज्यामुळे आपण मरण पावू व आपली पत्नी विधवा होईल ते कृत्य करायचेच नाही असा निर्धार त्याने केला होता. "आपली कर्मगती गहन आहे. भोक्तृत्व भोगल्याशिवाय संपणार नाही ! देवाला दोष देण्यात काय अर्थ," असा विचार करून तो अत्यंत उदास होऊन रानात हिंडत होता. तेव्हा आपल्या पाठीशी भयानक पिशाच सतत उभे आहे असे त्याला दिसून आले. त्याने जो ब्राह्मण पूर्वी मारला होता आणि त्याच्या पत्नीने स्वत:ला जाळून घेतले होते, ती ब्रह्महत्या पिशाचरूपाने त्याच्या मागे लागली होती. तो जागा असो, झोपलेला असो, त्याचा पिच्छा ती सोडीना ! कटकटा दात खात ती त्याला भेडसावीत होती. त्या राजाने अनेक दाने, व्रते, तीर्थे यांचे उपाय केले परंतु काही उपयोग झाला नाही.

राजा हिंडता हिंडता मिथिला नगरीजवळ आला. नगरीच्या आसमंतात रम्य वनश्री होती. तेथे अगणित तर्‍हेत‍र्‍हेचे वृक्ष होते. ते पाहता पाहता राजाच्या मनाला आनंद झाला. त्याने तेथे थोडी विश्रांती घेतली पण ब्रह्महत्या त्याच्या मनाला छळीतच होती. परंतु त्या वनात गौतम मुनी आले आणि राजाची दुर्दैवाची रात्र संपून जणू भाग्यरूपी सूर्य उगवला. मरणोन्मुख माणसाला अमृत मिळावे, भुकेलेल्या माणसाला दुधाचा समुद्र मिळावा, चिंताग्रस्ताला चिंतामणी मिळावा, गरिबाला गुप्त धन सापडावे, तसे राजाचे भाग्य उजळले. गौतम मनी हे शिष्यांसह तेथे आले. राजाने त्यांच्यापुढे लोटांगण घातले. त्याचे हृदय भक्तीने व आर्ततेने भरून आले. तो मुनींची स्तुती करू लागला.

"हे मुनिश्रेष्ठा ! संतांचे सहज दर्शन झाले तरी सर्व पापे नष्ट होतात. तुम्ही जर कृपादृष्टीने मजकडे पाहाल तर दरिद्री माणूस इंद्रही होईल ! कृपा करा ! मला माझ्या आपत्तीतून सोडवा !"

मुनींनी राजाला त्याचे कुशल विचारले. "तुझे राज्य कसे आहे ? राष्ट्रातील मंत्री व प्रधान कसे आहेत ? प्रजा सुखी आहे ना ? चारी वर्णांचे लोक स्वधर्माचे आचरण करीत आहेत ना ? पशू, सेवक, कलत्र व पुत्र कुशल आहेत ना ?"

राजा म्हणाला, "मुनिराज ! आपल्या कृपेने सर्व क्षेम आहेत. आपण फार दुरून आलेले दिसता. आपल्या ठिकाणी आनंद भरून राहिला आहे ! आपल्या दर्शनाने माझे ब्रह्महत्यारूपी पाप दूर होईल अशी आशा मला वाटू लागली आहे !"

ऋषींनी सर्व वृत्तांत राजाला विचारला. तेव्हा राजाने आपले पूर्वकर्म मुनींना सांगितले.

गोकर्ण माहात्म्य

गौतम ऋषी म्हणाले, "मी गोकर्ण क्षेत्रातुन इथे आलो. ते क्षेत्र फार पवित्र असे शंकराचे स्थान आहे. पृथ्वीवरील दुसरे कैलासच आहे ते. त्याचा महिमा पूर्ण वर्णन करता येत नाही. कैलासनाथ तेथे ॐकाररूपाने भवानीसह विराजमान आहेत.

त्या अर्धमात्रारूप पीठाची देव व किन्नर नित्य सेवा करीत असतात. तेथील शिवदर्शन ब्रह्मादिकांनाही दुर्लभ आहे. लक्ष्मीसह विष्णू तेथे तप करीत असतो. मृडानीसहित शिव तेथे आहे. तेथील शोभा कोटी सूर्यांप्रमाणे आहे. तो कैवल्याचा गर्भच आहे. इंद्रासह सनकादिक तेथे नित्य असतात. देव तेथे पाषाणांची रूप घेऊन राहतात. व्यास तेथे अनुष्ठान करतात. वसिष्ठ, भृगु व जामदग्न्य (परशुराम) तेथे असतात. नारद व तुंबरू तेथे गायन करीत असतात. देवांची तेथे शिवदर्शनासाठी गर्दी होते. ते देव "शिव हर ! शिव हर !" असा नामाचा गजर करीत असतात. ऋषी वेदघोष करतात, अष्टनायिका नृत्य करतात, गंधर्व गायनाने महेशाला तोषवीत असतात. ते स्थानच अति उत्तम आहे, तेजोमय आहे, गूढरम्य आहे, वृक्षराजींनी सुशोभित केलेले आहे. शुभ्र लखलखीत असे सिंहासन तेथे आहे. मंदिराची चारी द्वारे रत्नखचित आहेत. पूर्वद्वारी इंद्र ऐरावतावर आरूढ झालेला असा आहे. दक्षिण द्वारी यम, पश्चिमेस वरुण व उत्तरेच्या द्वारावर कुबेर उभा आहे. तो तर शंकराचा परम मित्र आहे. कर्पूरगौर शिव तेथे भवानीसहित विराजत आहे. संतसाधकांचे ते स्थान म्हणजे माहेरच आहे. त्या मूर्तीचे ध्यान करावे. त्याच्या भोवती महासिद्धींचे पूजन करावे, त्यांच्या भोवती आवरण -देवता कात्यायनी व अष्टभैरव यांची पूजा करावी. बारा आदित्य, अकरा रुद्र, अष्ट वसू व सर्व दिक्पाल तेथे नित्य हात जोडून उभे असतात. आठही सिद्धी व नवविधी तेथे पिनाकपाणि शंकराला वंदन करून आराधना करीत असतात. मीही बहधा तेथेच राहतो. इतर क्षेत्रांत लाखो वर्षे तप केले व गोकर्ण क्षेत्रात एक दिवस तप केले तर योग्यता सारखीच. अमावास्या, सोमवार, पर्वकाळ, प्रदोष या समयी तेथे स्नान केले तर सर्व तीर्थात स्नान केल्याचे पुण्य लागते. पूर्वी रावण, कुंभकर्ण व बिभीषण यांनी शिवाची आराधना केली. रावणाने कैलासाहून जे निर्वाणलिंग आणले तेच इथे आहे. त्या शिवलिंगाची स्थापना गणपतीने केली आहे."

गौतम मुनी असे मित्रसह राजाला सांगत होते, असे श्रोत्यांना सूत म्हणाला तेव्हा श्रोत्यांनी त्याला विनंती केली, "महाराज ! गोकर्ण क्षेत्रात शिवलिंगाची स्थापना केव्हा कोणी केली ? ती कथा आधी सांगावी. मित्रसह राजाची कथा त्यानंतर सांगावी." तेव्हा सूत गोष्ट सांगू लागला.

गोकर्ण-लिंगाची स्थापना

रावणाची माता केकसी ही शंकराची भक्त होती. ती नित्य शिवलिंगाची पूजा करी व मगच उदक प्राशन करी. अर्थात् ती मोठी व्रती होती. पंचधान्याचे पीठ करून ती शिवलिंग तयार करी. रावणाचे कल्याण व्हावे ही कामना मनात धरून, त्याच्या जयाची इच्छा करून ती पूजा करीत असे. इंद्राने रावणाचा उत्कर्ष होऊ नये या हेतूने ते शिवलिंग कपटाने समुद्रात फेकून दिले त्यामुळे केकसी निराश झाली. ती अन्नपाणी घेईना. रावण मातृभक्त होता. तो तिला म्हणाला, "कैलासावर जाऊन प्रत्यक्ष शंकराकडून मी आत्मस्वरूप लिंग प्राप्त करून ते तुला पूजेसाठी आणून देतो."

त्याप्रमाणे रावण कैलासावर गेला. तेथे त्याने दीर्घ तप केले. त्याने वेदांचे सार -ज्ञान मिळविले. चौसष्ट कला प्राप्त केल्या व त्यांनी शिवाची आराधना केली. अत्यंत अद्भुत असे गायन करून त्याने शंकराला संतुष्ट केले. स्वत:च्या हातांनी त्याने आपले मस्तक तोडले. शिरा काढून त्यांच्या तारा बनविल्या. वाद्याला त्या तारा लावून छेडल्या. सुस्वर गायन केले. राग, रागिण्या, उपराग गायिले. मूर्छना, कंपन, आदियुक्त सप्त-स्वर-तालाने बद्ध असे स्वर्गीय संगीत गायिले. गद्य पद्य रचना, स्तोत्रे, रचून नाना प्रकारे म्हटली. शंकराचे नाम अखंड घेतले. त्याच्या उत्कट भावनेने व तपाने शिव संतुष्ट झाला; प्रसन्न झाला. रावणाला दर्शन देऊन म्हणाला, "रावणा, मी प्रसन्न झालो आहे. तू कोणती इच्छा धरून तप केलेस ? तुला काय हवे ते माग."

रावण म्हणाला, "आत्मरूपी लिंग मला द्यावे. आणि मला त्रिभुवनात सर्वात सुंदर अशी स्त्री द्यावी."

तो भोळा उदार शंकर, तो कर्पूरगौर शिव ! त्याने आपल्या हृदयातून अत्यंत तेजस्वी असे दिव्य लिंग काढून ते रावणाला दिले ! सहस्र बालरवींसारखे ते तेजस्वी लिंग देवांनाही दुर्लभ होते. ते मुनिजनांचे ध्येयनिधान ! सनकादिकांचे परम दैवत ! वेद, शास्त्रे व पुराणे त्याची महती वर्णन करतात ! ते त्रिगुणातीत परब्रह्मच दिव्य आकार धारण केलेले होते ! ते अज, अजित, अनाम, आत्मरूप, सच्चिदानंदरूप, निर्वाणाचेही निजधाम, योग्यांचे विश्रामस्थान ! ज्या शिवाने अनंत विचित्र अशी ब्रह्मांडे रचली व संहारिली त्याने हे निजरूपच रावणाच्या हाती दिले !

रावणाने त्या लिंगाचा स्वीकार केला. शिवाला वंदन करून तो म्हणाला, "त्रिभुवनात सर्वात सुंदर अशी ललना मला द्यावी ! अपर्णेचीच जणू दुसरी प्रतिमा अशी स्त्री मला दे ! तू सच्चिदानंद, पूर्णब्रह्म आहेस ! नाम व नामरहित यापलीकडे आहेस !"

शंकर म्हणाला, "अपर्णेसारखी सुंदर स्त्री विधात्यालाही दुसरी निर्माण करता येणार नाही. तेव्हा तू हिलाच घेऊन जा."

रावणाला आनंद झाला ! भोळा शंकर भक्ताला आपली पत्नीही देण्यास तयार झाला ! रावणाने पार्वतीला खांद्यावर घेतले. शंभूची लीला अतर्क्य आहे हे जाणून पार्वती कौतुकाने, रावणाबरोबर जाण्यास तयार झाली. रावणाने हातात आत्मरूप शिवलिंग घेतले व तो पार्वतीला घेऊन निघाला, तो दक्षिणेस चालला ! "

त्यावेळी सर्व देव गडबडून गेले. वीरभद्र, गणेश, षडानन, नंदी, हळहळू लागले. ते शंकराला म्हणू लागले, "हे त्रिनयना ! हे कसले तुमचे औदार्य ! प्रत्यक्ष भवानी भक्ताला देऊन टाकलीत !" शंकर हसून म्हणाला, "काही चिंता करू नका. वैकुंठीचा राणा तिचा भाऊ आहे, तो तिचा कैवार घेण्यासाठी धावत येईल पहा !" गणेशादिक मूक राहिले !

रावणाच्या खांद्यावर बसून पार्वती मनोमन विष्णूचा धावा करू लागली. "हे कमलज - तात ! लवकर धाव ! हे इंदिरावरा, हे कमलनयना, निगम व आगम यांना वंदनीय अशा विष्णो ! हे सुहास्यवदना ! नीलमेघासारखी कांती असलेल्या, पीतांबरधारी नारायणा ! मला सोडव. तू मधु, कैटभ, नरक व मुर राक्षसांचा वध केलास ! तू भक्तरक्षणासाठी दहा अवतार धारण केलेस ! मदनांतक जे माझे पती, त्यांच्या मनाला तू आनंद देतोस ! हे जनार्दना, हे जगदगुरो ! हे प्रद्युम्नतात ! श्रीधरा ! असुरमर्दना ! परम उदारा ! धाव, वेगाने धाव व मला सोडव !"

पार्वतीची हाक विष्णूने ऐकली. त्याने ब्राह्मणाचे रूप घेतले व तो रावणाच्या मार्गात येऊन उभा राहिला. रावण समोर आला. ब्राह्मणाला पाहून थांबला. ब्राह्मण म्हणाला, "धन्य दशवदना ! अरे वा ! ही ललना कोठे मिळाली तुला ?"

रावण म्हणाला, "मला ही सदाशिवाने दिली ! साक्षात् अपर्णा आहे !"

ब्राह्मण म्हणाला, "अरे, तू फसलास ! ही किती कुरूप स्त्री आहे बघ तरी !"

रावणाने पार्वतीला खाली उतरवून तिच्याकडे पाहिले तो काय ! कैलासावर सुंदर दिसलेली अपर्णा ती हीच का ? कारण ही स्त्री तर अतिशय कुरूप दिसत होती ! म्हातारी, गाल बसलेले, दात पडलेले, भिवयांना आठ्या, मुख अमंगळ ! तिच्याकडे पाहताच रावणाला फार वाईट वाटले तो ब्राह्मण रावणाच्या फसगतीने खदखदा हसू लागला. तेव्हा रावणाने ती स्त्री तेथेच सोडून दिली आणि तो परत शंकराकडे गेला.

"शंकरा ! मला अमंगळ अशी स्त्री तू का दिलीस ?" शंकर हसून म्हणाला, "वाटलेच होते मला ! अरे, अपर्णा मोठी मायावी आहे ! ती तुला सांभाळता आली नाही ना ! ती अनंत ब्रह्मांडाचे भास समोर दाखवील आणि लगेच अदृश्य करील ! तिच्या करणीचा थांग कुणालाही लागलेला नाही अजून ! काय झाले ?"

रावण म्हणाला, "माझ्या खांद्यावर म्हातारी, कुरूप, घाणेरडी बाई दिसली ! मी तिला टाकून दिली !" शिव म्हणाला, "रावणा ! तुला जी अपर्णेइतकी सुंदर स्त्री हवी ती विष्णूच निर्माण करू शकेल आणि मयासुराची कन्या म्हणून ती तशी त्रिभुवनसुंदरी जन्माला येणारच आहे. ती विष्णूचीच कृपा आहे. त्याने आपल्या चैतन्यरूप शरीरापासूनच तिची निर्मिती केली आहे. ती तुझी पत्नी होईल."

रावण तेथून निघाला. त्यातल्या त्यात त्याने समाधान मानून घेतले. शिवलिंग हाती घेऊन तो निघाला.

इकडे ब्राह्मणरूप विष्णूने अपर्णेच्या त्या विचित्र रूपातच तिची शक्तिपीठ भद्रकाली म्हणून स्थापना केली व तो निघून गेला.

रावणाला शंकराने सांगितले होते, "मयासुराला "मंदोदरी" नावाची कन्या होईल. ती परमश्रेष्ठ पतिव्रता होईल. ती तुझी पट्टराणी होईल. मयासुर जेव्हा कन्यादान करील तेव्हा तुला एक महाशक्ती देईल. सात कोटी मंत्रांचे सामर्थ्य त्या शक्तीत असेल. ती शक्ती तुझ्या मोठ्यात मोठ्या शत्रूवर तू मार. तुला यश मिळेल."

हे सर्व शब्द मनात घोळवीत रावण हातात शिवलिंग घेऊन चालला होता. पुन्हा पूर्वीच्याच मार्गाने चालत असता त्याला एक गुराखी मुलगा गाई हाकीत चाललेला दिसला. रावणाला माहीत नव्हते, पण गणेशानेच गुराख्याचे रूप घेतले होते. देवांनी त्याला विनंती केली होती, "असुरांच्या हाती ते शिवलिंग जात आहे, तू ते सोडवून आण. काहीतरी युक्ती कर." म्हणूनच गणेश तेथे आला होता.

रावणाला त्यावेळी दैवी मायेने लघुशंकेला जाण्याची निकड उत्पन्न झाली. त्याला त्रास होऊ लागला. एकही पाऊल पुढे टाकवेना. तो शिवलिंग घेऊन चालला होता. ते कोठे ठेवावे ? जमिनीवर ठेवणे तर योग्य नव्हते. हातात घेऊनच मूत्रविसर्जन करणे तर अनुचितच ! काय करावे सुचेना. त्याच वेळी तो गुराखी रावणाला दिसला. त्याने लगेच त्याला हाक मारली. तो गुराखी ब्राह्मण जातीचाच दिसत होता.

"हे मुला ! हे पवित्र लिंग तू जरा वेळ हातात धरून थांब. मला लघुशंकेला जायचे आहे. मी लगेच येतो."

गुराखी म्हणाला, "लवकर या हं ! माझ्या गाई कुठेतरी भरकटतील, मला जास्त वेळ थांबता यायचे नाही. मी थोड्या वेळाने एकदा हाक मारीन. नंतर दोन वेळा हाक मारीन. तेवढ्या वेळात तुम्ही आला नाहीत तर मी लिंग जमिनीवर ठेवीन आणि निघून जाईन."

"बरे आहे" असे म्हणून रावणाने शिवलिंग त्या गुराख्याच्या हाती दिले. तो दूर एका बाजूस गेला व लघुशंकेला बसला.

इकडे गणेशाने अद्भुत माया रचली. रावणाची लघुशंका संपता संपेना ! कितीतरी वेळ झाला ! थोड्याच वेळात येतो असे त्याने म्हटले होते पण त्याला खूप वेळ लागला. गणेशाने हाक मारली. रावणाने हात हलवून थांब म्हणून खूण केली. आणखी घटकाभराने गणेशाने पुन्हा हाक मारली, "अहो, झाले की नाही अजून ?" रावणाने पुन्हा हाताने थांब" अशी खूण केली. पुन्हा जरा वेळाने तिसरी हाक मारली तरी रावण उठेना ! शेवटी आणखी एकदा हाक मारून गणेश ओरडून म्हणाला, "आता तुझे शिवलिंग तू सांभाळ ! हे मी भूमीवर ठेवले !" असे म्हणून गणेशाने ते शिवलिंग खाली ठेवले ते अगदी दृढ बसले. पृथ्वीशी एकजीव झाले. रावण तसाच उठला व अपवित्र स्थितीतच रागारागाने धावत आला. गणेश गाईंच्या मागेमागे धावत एकदम दूर जात गुप्त झाला. रावणाने पाठलाग केला. गाई जमिनीत गुप्त होत होत्या. त्यातील एका गाईचा कान तेवढा आता वर दिसत होता. तोच त्याने पकडून गाईला वर ओढण्याचा खूप प्रयत्न केला पण काही उपयोग झाला नाही ! रावणाने ते शिवलिंग उपटून काढण्याची खूप खटपट केली पण ते मुळीच हलले नाही !

तेव्हा रावणाने तेथे स्वतः शंकराची पूजा केली. ते महाबल नावाने प्रख्यात लिंग असून गोकर्ण महाबलेश्वर नावाने ते क्षेत्र प्रसिद्धीस आले.

रावण, कुंभकर्ण व बिभीषण यांनी तेथेच शिवाची आराधना केली. रावणाला मयासुराने आपली कन्या मंदोदरी दिली व एक अमोघ शक्तीही दिली. रावणाचा वंश खूप वाढला. मेघनाद या त्याच्या मुलाने इंद्रालाही जिंकले म्हणून त्याला इंद्रजित् हे नाव पडले. रावणाला अनेक पुत्र व नातू होते. त्याचे सैन्य अठरा अक्षौहिणी होते. रावणाने सर्व देवांवर विजय मिळविला !"

गौतमांनी मित्रसह राजाला पुढे म्हटले, "त्या गोकर्ण क्षेत्राहूनच आम्ही आलो आहोत. मिथिलाधिपती यज्ञ करीत आहे म्हणून आम्ही येथे आलो आहोत."

सूत अशी कथा सांगून पुढे म्हणाला, गौतमांनी मित्रसह राजाला आणखी एक कथा सांगितली, ती ऐका.

चांडाल स्त्रीचा उद्धार

गौतम मुनी मित्रसह राजाला म्हणाले, "आम्ही येताना मार्गात एक चाण्डाल जातीची स्त्री पाहिली. ती कुष्ठरोगाने भरलेली होती. तिच्या अंगावर ठिकठिकाणी व्रण होते. त्यांना दुर्गंध फार होता. हातापायाची बोटे झडली होती. तिला अन्नपाणीही घेता येत नव्हते. तिचे दात पडलेले, कान बहिरे, जन्मतःच अंध ! नाक गळून गेलेले ! कातडी झडून गेलेली ! ती धुळीत लोळत पडली होती. ती पूर्वजन्मीचे पाप भोगीत होती ! तिचा मरणसमय आला होता. तेवढ्यात आम्हाला आकाशातून एक विमान खाली उतरताना दिसले. ते विमान फारच देदीप्यमान होते !

त्या विमानात चार शिवदूत बसले होते. त्यांना प्रत्येकी पाच मुखे व दहा हात होते. एक सूर्यासारखा तेजस्वी तर दुसरा चंद्रासारखा ! कोणी अग्नीसारखा तर चौथा भाळी चंद्र असलेला ! त्या विमानात दिव्यांगना गायन व नृत्य करीत होत्या. गंधर्व शंकराचा महिमा गात होते. आम्हाला मोठे नवल वाटले कारण ते विमान त्या चाण्डाल स्त्रीला शिवलोकात नेण्यासाठी आले होते. शिवदतांना आम्ही विचारले तेव्हा हे कळले !

आम्ही विचारले, "एवढ्या दुर्दशेत असलेल्या या स्त्रीला आपण कोणत्या पुण्याईने शिवलोकात नेता ?" तेव्हा एक शिवदूत तिचा पूर्वजन्मीचा वृत्तांत सांगू लागला.

चाण्डाल स्त्रीचा इतिहास

ही चाण्डाल स्त्री पूर्वजन्मीची कैकय नावाच्या ब्राह्मणाची मुलगी होती. तिचे नाव सुमित्रा असे होते. ती खूप सुंदर होती. तिला सौंदर्याचा फार गर्व होता. ती बालपणीच विधवा झाली होती. तारुण्याच्या मदाने ती वाममार्गाला लागली. ती पुरुषांशी संबंध ठेवू लागली. तिच्या पित्याने तिला खूप समजावले, शिक्षाही केली, पण ती सुधारली नाही. तिला व्यभिचारातून गर्भ राहिला. लोक तिची निंदा करू लागले.

पित्याने तिला घराबाहेर घालवून दिले. ती तो देश सोडून गेली. अनाथ हिंडू लागली. योगायोगाने एका श्रीमंत शूद्राने तिला आश्रय दिला. तिच्याशी लग्न केले. तिला आता खूप श्रीमंती आली. तिला त्या पतीपासून पुष्कळ मुले झाली. शूद्राच्या घरी मद्यमांसाला तोटा नव्हता. तीही यथेच्छ मांस खाई, मद्य पिऊन तंद्रीत राही. अशा प्रकारे तिचा निषिद्ध आहार विहाराने संसार चालला असता, तिचा पती एकदा शेतावर गेला होता त्यावेळी तिला भूक लागली म्हणून ती अर्धवट तंद्रीत उठली. बकरा मारण्यासाठी तिने सुरी घेतली. तिने चुकून एक गोवत्सच मारला. अंधारात व तंद्रीत तिला नीट दिसलेच नाही ! वासरू ओरडू लागले. गाय मोठमोठ्याने हंबरू लागली ! पण तिने वासराची मान कापली आणि ते ती घरात घेऊन गेली. घरात गेल्यावर तिच्या लक्षात आले की आपण वासरूच मारले !

तेव्हा एकदम ती उद्गारली, "शिव शिव ! काय केले मी हे !" जरी ती वाईट कर्म करणारी झाली होती तरी गोवध करू नये इतका संस्कार तिच्या मनावर होताच. अजाणता गोवध झाला याचे तिला फार वाईट वाटले. तरी भुकेचा विजय झाला ! तिने अर्धे वासरू कापून शिजविले. त्यातले मांस खाल्ले. अर्धे प्रेत बाहेर टाकून दिले. लोकांत तिने ओरडा केला की "रात्री वाघाने वासरू मारले !"

कालांतराने सुमित्रा मरण पावली. यमदूतांनी तिला मारीत मारीत यमलोकात नेले. तिला तरवारींच्या धारांवरून चालविले. कुंभीपाक नरकात टाकले. तप्त भूमीवर निजविले ! तप्त स्तंभाला बांधले ! तिचे कर्म काय आहे, पाप किती, पुण्य किती, असे यमाने विचारले तेव्हा चित्रगुप्त म्हणाला, "हिने चुकून गाईचे वासरू मारले, पण "शिव शिव !" असे म्हणून तिने थोडा पश्चात्ताप केला. तरी नंतर ते मांस खाल्ले व वाघाने वासरू मारले असा बोभाटा केला !"

यमाने त्यानंतर तिला चाण्डाल स्त्रीच्या जन्माला घातले. ती जन्मांध आहे, कुलक्षणी आहे. कुत्र्याने उष्टावलेले अन्न कसेबसे खाऊन दिवस काढीत होती. तिची आई व बाप मरून गेले. हातात काठी घेऊन ही गावोगाव भीक मागत हिंडत होती. शिवरात्रीचा दिवस होता. गोकर्णाला यात्रेकरू चालले होते. वाद्ये वाजत होती. लोक "शंभो शिव हर !" असा नामघोष करीत चालले होते. ही काठी टेकीत टेकीत, भिक्षा मागत त्याच मार्गाने चालली होती. भद्रकालीचे मंदिर गोकर्ण क्षेत्रातच आहे. त्या देवळाजवळ ही मार्गात बसून भीक मागू लागली. ""बाबा ! मला भूक लागली ! दया करा ! मी पापिणी आहे ! मला अन्न द्या. माझा उद्धार करा !" लोकांना तिची दया येई. पण जवळही कोणी फिरकत नसे. एका शिवभक्ताने मात्र तिच्या हातात बेलाचे पान ठेवले. तिने खाद्य वस्तू म्हणून ते तोंडाशी नेले आणि पान आहे, असे कळताच रागाने ते भिरकावून दिले. ते वाऱ्यावर एकदम उडाले व शंकराच्या पिंडीवर पडले !

शिवरात्रीस तिला उपवास, यात्रा व बिल्वदलाने शिवपूजन असे घडले ! शिवभक्तांच्या संगतीत जागरण घडले. या स्त्रीने शिवनाम ऐकले व तेच ती मनात घोळवीत राहिली. या पुण्यामुळे तिची पापे नष्ट झाली. आम्ही तिला शिवलोकात नेणार आहोत. पहा ! आता त्या रोगट देहाचा त्याग करून ती दिव्य-देही होईल."

तेव्हा आमच्या देखत तिला दिव्य शरीर प्राप्त झाले आणि विमानात बसून ती शिवलोकी गेली."

एवढी कथा सांगून सूत म्हणाला - गौतम ऋषींनी चांडाल स्त्रीची कथा मित्रसह राजाला सांगितली आणि म्हटले, "राजा ! तू गोकर्ण क्षेत्रास जा. शिवरात्रीला श्रीशंकर पार्वतीची बेलाच्या पर्णांनी पूजा कर. त्याने तू ब्रह्महत्येतून व शापातून मुक्त होशील."

राजाने पुन्हा गौतम मुनींना दंडवत् प्रणाम केला. तो त्यांच्या आशीर्वादाने धन्य झाला. मुनी मिथिला नगरीकडे आपल्या शिष्यांसमवेत गेले आणि राजा गोकर्ण महाबळेश्वर क्षेत्राकडे निघाला.

मित्रसह राजाचा उद्धार

त्या मित्रसह राजाने शिवरात्रीच्या दिवशी गोकर्ण क्षेत्रात अत्यंत भक्तिभावाने उपोषण करून उमामहेश्वराची पूजा केली. तेव्हा त्याच्या मागे लागलेले ब्राह्मणयुग्म हत्येचे पातक नष्ट झाले. तो शापमुक्त झाला. आता त्याला संसाराचीही गोडी राहिली नाही. त्याला शिवलोकात नेण्यासाठी विमान आले. तेजस्वी असे शिवगण त्या विमानात बसले हाते. देवांनी राजावर सुगंधी पुष्पांच्या मालांचा वर्षाव केला ! दिव्य नाद होऊ लागला. राजाला नवा स्वर्गीय देह प्राप्त झाला; त्याला पाच मुखे व दहा हात आले ! तो शिवस्वरूप झाला व शिवलोकात विराजमान झाला.

सूत शौनकादिकांना म्हणाले - "शिवरात्रीचे व्रत, गोकर्ण क्षेत्र, गौतम मुनी, मित्रसह राजा यांचे हे पुण्यप्रद कथानक आपण श्रवण केलेत ! तुम्ही धन्य आहात !" श्रीधर कवी श्रोत्यांना म्हणतो - "हंस जसे मानस सरोवरात विराजतात, किंवा दैवतासभोवार जसे साधक शोभतात, तसे तुम्ही श्रोते शोभता. तुम्ही चतुर पंडित आहात. तुमचे अवधान हेच अलंकार देऊन मज श्रीधराला गौरव द्या. हे भीमातटविलासा आदिपुरुषा, ब्रह्मानंदा ! हे कैलासनाथा, मजकडून पुढील कथा वर्णन करून घे !"

॥ श्रीसांबसदाशिवार्पणमस्तु॥