॥ श्रीसद्‍गुरुलीलामृत ॥

जयजया सद्‌गुरु क्षीरसगरा । अपरंपारा परात्परा ।
भक्तजनमनोहरा । आनंदरूपा ॥ १ ॥
तुझिय उदरामाजी । अनंत जलचरें असती राजी ।
अनंत भक्त झाले गाजी । पयःपान करोनी ॥ २ ॥
कृपामृताचा भरला पूर । नाकीं तोंडीं गेलें नीर ।
सर्वांगी भरली सार । गुरुभक्ति ॥ ३ ॥
तेणें गेले तळासी । जेथें क्षीरसागरनिवासी ।
लक्ष्मी चरणाची दासी । शेषशय्ये पहुडले ॥ ४ ॥
दर्शनें आनंदित झाले । पुन्हां संसृतीस न आले ।
तुजमाजीं बुडोनि तरले । हें नवल गुरुराया ॥ ५ ॥
सद्‌गुरुसागरा तुमचे पोटी । अनंत रत्नें् असती गोमटीं ।
मोलें वसुंधरा थिटी । तीं भाग्यवंता लाभती ॥ ६ ॥
भक्तिप्रवाल ठायीं ठायीं । वेल पसरले रीघ नाहीं ।
शांती मौक्तिकें शोभती पाहीं । अमोल आणि सतेज ॥ ७ ॥
कीर्तीच्या उसळती लाटा । अनुहतध्वनी गर्जे मोठा ।
मायादरडीसी चपेटा । मारून झिजविती ॥ ८ ॥
साक्षात्कार फेन भरला । तेणें जीवा चटका लागला ।
असंख्य समुदाय लोटला । तुमचे चरणीं ॥ ९ ॥
भोळे भाविक सज्जन । धरिती देवा तुमचे चरण ।
भेटविले सीतारमण । क्षीराब्धिवासी ॥ १० ॥
असो ऐसी गुरुमूर्ति । स्तवितां थकले वेद श्रुति ।
तेथें मानव अल्पमति । वदतां बोल न स्थिरावे ॥ ११ ॥
शब्दब्रह्म हें फोल । व्योमीं भ्रम भासला चंचल ।
तेणें नातुडे निश्चल । निश्चयें गुरुपद ॥ १२ ॥
शब्दलाघव हावभाव । हीं तों चंचल माव ।
अनुभवी घेई अनुभव । तो याहून निराळा ॥ १३ ॥
अज्ञानिया शब्द गहन । तेंचि तया अधिष्ठान ।
तेथेंचि त्याचें समाधान । अकुंचितपणें ॥ १४ ॥
परि तेचि देवें अंगीकारले । तयाकारणें तैसेचि झाले ।
पत्रें पुष्पें फलें आणि जलें । तोषले परमात्मा ॥ १५ ॥
तैसी उपमा श्लाघ्य नोहे । परि आवडी अंतरीं उठताहे ।
तेणें बोलणें घडलें हें । मानूनि घ्यावें ॥ १६ ॥
दीन दासांची माउली । अज्ञान अर्भकांची साउली ।
भक्तकाजार्थ पावली । कलियुगीं मर्त्यलोकीं ॥ १७ ॥
तेथें अनंत शरण आले । कृपाप्रसादा लाधले ।
निजहित साधोनि पावले । समाधान ॥ १८ ॥
तीच येईल पुढती कथा । त्याचा तोचि बोलविता ।
अगाध सिंधु तरोनि जातां । शक्ति कैंची आम्हांसी ॥ १९ ॥
श्रींनीं देशोदेशी प्रवास केला । तेथें तेथें समुदाय वाढला ।
दर्शनें वेध लाविला । परांतरासी ॥ २० ॥
साधु आले ऐसें वदती । बहुत लोक दर्शना जाती ।
दर्शनें आनंदित होती । तपाचेनि तेजें ॥ २१ ॥
नास्तिक खट बाष्कळ । आर्त जिज्ञासू निर्मळ ।
प्रापंचिक कामनेनें विकळ । झाले जे कां ॥ २२ ॥
अथवा त्रिविधतापें जे पोळले । किंवा ज्ञानाचे भुकेले ।
परमार्थ हेत धरूनि आले । ऐसे बहुत ॥ २३ ॥
कित्येक उगाच पाहूं येती । कोणी परोत्कर्षें झोंबती ।
कितीएक कर्मठ निंदिती । नामधारकां ॥ २४ ॥
ऐशा जाती अनेक । कित्येक केवळ भाविक ।
पाहों येती सहेतुक । गुरुराज योगी ॥ २५ ॥
शुद्धाशुद्ध भावना । धरोन येती लोक नाना ।
नाना जीवांच्या कल्पना । किती म्हणोन सांगाव्या ॥ २६ ॥
दृष्टादृष्ट होतां पाही । ऊर्मी मावळती सर्वही ।
भक्तिपाझर फुटे हृदयीं । नम्र होती गुरुचरणी ॥ २७ ॥
जीवाचा जिवलग शिव । तो निर्विकल्प घेई धांव ।
निर्विकल्प गुरुराव । स्वतेजें नमवीतसे ॥ २८ ॥
जनीं जनार्दन ओळखिला । द्वैता ठाव कोठें उरला ।
आपआपणा भेटता झाला । सहजीं सहज आनंद ॥ २९ ॥
अज्ञानी विकल्पी निवाले । अहंकार राउत आडले ।
जेणें जग निर्माण केलें । मिथ्या माया जगडंबर ॥ ३० ॥
तेणें घेतली झुंजणी । झुंजतां गेला पळोनी ।
वायु जैसा गगनीं । विरोन जाय ॥ ३१ ॥
असो संगतीं आले ते तरले । दर्शनें आनंदित झाले ।
ज्ञान शांति साक्षात्कार भले । पाहोनि झालें चकित ॥ ३२ ॥
भूतीं दया आणि सत्ता । राजयोग आणि नम्रता ।
नीति भक्ति विरक्तता । दाक्षिण्यहि सर्वत्र ॥ ३३ ॥
रामनामाचा गजर । उपासना निरंतर ।
स्वधर्मकर्मीं आदर । लीनता पाहोन लीन होती ॥ ३४ ॥
जो साक्षात्‌ हनुमंतअंलश । तया वर्णिता कोण पुरुष ।
बाह्य लक्षणें कांहीं विशेष । अल्पबुद्धीनें कथियेलीं ॥ ३५ ॥
जे जे कोणी शरण आले । ते ते सन्मार्गीं लागले ।
इहपर सौख्य पावले । भावनेसारिखे ॥ ३६ ॥
चौदा सिद्ध झाले असती । ऐसे सद्‌गुरु बोलती ।
आणीक होतील त्यां मिती । कोण करील ॥ ३७ ॥
गुरुवचनीं विश्वास धरिला । तो तो तरोनिया गेला ।
विकल्प आळस ज्यानें केला । तो राहिला ऐलीकडे ॥ ३८ ॥
या भव्य भरतखंडांत । अनंत झाले पदांकित ।
त्यांचा न लागे अंत । कांहीं प्रसिद्ध कथन करूं ॥ ३९ ॥
सकळां करूं नमस्कार । जे सद्‌गुरूंचे किंकर ।
तुमच्या कथा वर्णावया थोर । मति द्यावी दासासी ॥ ४० ॥
समर्थ आणि कल्याण । तैसे श्रीगुरु आणि आनंदसागर जाण ।
यांची कथा विस्तारून । निरोपिजेल आतां ॥ ४१ ॥
मोगलाईमध्यें अंबड तालुका । तेथें पिंपळ गांवीं निका ।
कुळकर्णी अंताजीपंत देखा । गांवकामगार सुशील ॥ ४२ ॥
तयासी झाला एक सुत । गोविंदनामें संबोधित ।
बुद्धि देखोन चकित होत । लहान थोर ॥ ४३ ॥
कांही काळ लोटल्यावरी । अंतोबा गेले इंदुरीं ।
कांही धरोन चाकरी । प्रपंचभार चालविती ॥ ४४ ॥
गोविंदा थोर झाला । तंव शाळेसी घातला ।
तेथें भजन करूं लागला । आणि पोरां शिकवीत ॥ ४५ ॥
म्हणोनि शाळे येवों न देती । इतरां बिघडवील म्हणती ।
यासी सरासरी लिहिण्याप्रती । येऊं लागलें ॥ ४६ ॥
शिवालयीं जावोन बैसावें । आदरें रामनाम घ्यावें ।
दासबोध विवरीत असावें । सर्वकाळ येकांतीं ॥ ४७ ॥
ऐसें क्रमितां समयासी । पंत झाले बैकुंठवासी ।
दशवर्षें गोविंदासी । माय अत्यंत दुखावली ॥ ४८ ॥
कांहीं येईना शेतसारा । भाऊबंदें केला पोबारा ।
क्षत देखून चोंच मारा । म्हणती काक जैसे ॥ ४९ ॥
गृही अत्यंत गरिबी आली । पुंजी सर्व संपोन गेली ।
गोविंदें लिखाई धरिली । निर्वाहाकारणें ॥ ५० ॥
अर्ज चिठ्ठी लिहून द्यावी । कांहीं मजुरी मिळवावी ।
खर्चापुरती गृहीं द्यावी । उरलिया धर्म करी ॥
अंध पंगु भिकारी । यांची येत करुणा भारी ।
तयांलागीं साह्य करी । द्रव्यद्वारां ॥ ५२ ॥
ऐसा गेला कांही काळ । फावल्या वेळीं जपे नाममाळ ।
दासबोध सर्वकाळ । वाची आणि मनन करी ॥ ५३ ॥
अभ्यासें गोडी लागली । अंतरीं उदासीनता आली ।
गुरुभेटीची आर्त लागली । उद्यमीं जाहले दुर्लक्ष ॥ ५४ ॥
सिद्ध साधु बैरागी । आलिया भेटती वेगीं ।
प्रश्न करिती तयांलागीं । अध्यात्मविषयीं ॥ ५५ ॥
जेणें दासबोध विवरिला । तेणें बिकट प्रश्न केला ।
प्रत्युत्तरें भांबावला । दिसे साधु ॥ ५६ ॥
आणिक लक्षणें पाहती । भक्ति उपासना नीति ।
कांहींच नसतां उपहासिती । पोटभरु म्हणोनि ॥ ५७ ॥
जन भुलवायाकारणें । देहाची विटंबना करणें ।
यापेक्षां उदरी कांटे भरणें । फार बरें ॥ ५८ ॥
ऐसे बहुत उपहासिती । अंतरीं गुरुभेटीची आर्ति ।
कोणी भेटेल ज्ञानज्योति । जागोजागीं पाहातसे ॥ ५९ ॥

गुरुप्राप्तीलागून । नित्य प्रार्थिती हनुमान ।
सेवा करिती अतिगहन । सद्‌गुरु भेटावा तुम्हांऐसा ॥ ६० ॥
जैसे दिवस गेले । तैसें अंतर तळमळलें ।
वैराग्य शरीरीं खवळलें । धंदा सर्व सोडिला ॥ ६१ ॥
एकदां माय गांवीं जातां । चीजवस्तु वांटिली समस्तां ।
भिक्षाहारें उदरपूर्तता । करूं लागले ॥ ६२ ॥
माय अत्यंत शोक करी । पुत्र आठवली मधुकरी ।
प्ररब्धगति विचित्र सारी । देवा कैसी केली तुवां ॥ ६३ ॥
गोविंदें लोकलाज सांडिली । एकांतवसति आरंभिली ।
चित्ताची मलिनता गेली । देखतदेखतां ॥ ६४ ॥
क्षेत्र नांगरून तयार केलें । वैराग्यजळें तुडुंब भरलें ।
कृषीवल ते शोधीत आले । ज्ञानबीज पेराया ॥ ६५ ॥
एकदा दासबोध वाचीत असतां । महाराज देखिले अवचितां ।
दृष्टादृष्टीं एकतानता । होवोनि गेली ॥ ६६ ॥
देहाची स्मृति उडाली । चिदानंदीं वृत्ति रमली ।
तंव इकडे गुरुमाउली । निघोन गेली ॥ ६७ ॥
एक प्रहरें सावध होती ॥ तंव न दिसे गुरुमूर्ति ।
गल्लोगल्लीं शोधित फिरती । आनंदकंद गुरुलागीं ॥ ६८ ॥
कोणी सांगा समाचार । कोठें गेले गुरुवर ।
नयनीं चालला अश्रुपूर । पुसों लागले सर्वांसी ॥ ६९ ॥
भव्य रूप दिव्य कांती । पायीं खडावा असती ।
कफनी फरगुल घालिती । मस्तकीं टोपी शोभतसे ॥ ७० ॥
कंठीं वैजयंतीमाळा । केशर कस्तुरी त्रिपुंड्र भाळा ।
भोंवती भक्तांचा मेळा । राम राम गर्जतसे ॥ ७१ ॥
कोणी सांगतीं ते समयीं । दिवाण काटापूर गृहीं ।
कोणी साधु असती पाही । शीघ्र जावोन भेटावें ॥ ७२ ॥
धांवत गेले तेथूनी । देखिली नयनीं गुरुजननी ।
देह लोटिला चरणीं । कोण वानी तें सुख ॥ ७३ ॥
उठवोन देती आलिंगन । आनंदसागर ऐसें म्हणोन ।
पोटीं धरिती कुरवाळोन । अनुतापा निवविती ॥ ७४ ॥
तैंपासोन नाम आनंदसागर । वदों लागले नारीनर ।
गोविंदबुवा गुरुवर । ऐसेंहि कोणी म्हणती ॥ ७५ ॥
प्रश्नोत्तरें दिवसरात । होते तेथें आनंदांत ।
परि त्यांची माय होत चिंताग्रस्त । वेड लाविलें बाळासी ॥ ७६ ॥
येवोन निंदों लागली । ’पुत्राच्या जन्माची माती केली ।
मर्कटाहातीं कोलती दिधली । आजिं तुम्हीं’ ॥ ७७ ॥
सद्‌गुरु म्हणती ’अहा माय । तुमचें भाग्य पावलें उदय ।
जन्ममरणादि चुकवील घाय । बेचाळीस कुळांचा ॥ ७८ ॥
ऐसा पुत्र लाधला । आणि म्हणतां वेडा झाला ।
तुम्ही माझे अनुरोधें चाला । तुमचे मनोरथ पुरतील ॥ ७९ ॥
रामसेवा करितां सतत । सर्व पुरतील मनोरथ ।
तुम्ही असावें निश्चिंत । भाग्यें लाधला सुपुत्र’ ॥ ८० ॥
बोध करितां भ्रम गेला । उभयतां अनुग्रह दिला ।
नेम घालोन दिधला । भवसिंधुतारक ॥ ८१ ॥
आनंदसागर करिती सेवा । सेविती स्वानंदाचा मेवा ।
तो प्रकार श्रवण करावा । भाविक जन हो ॥ ८२ ॥
गुरुसेवेहून सार । न मानिती दुजें थोर ।
गुरुआज्ञेवरी विकल्प विचार । अणुभरी धरिती ना ॥ ८३ ॥
स्नान करितां अर्धवस्त्र भिजलें । आणि समर्थें बोलाविलें ।
त्वरित तैसेचि निघाले । ऐसी भक्ती ॥ ८४ ॥
भोजनीं हातीं धरिला घांस । हांक येतां त्या समयास ।
तैसाचि ठेवोनि तयास । धांवत जाती ॥ ८५ ॥
सद्‌गुरु अंतर पाहती । जपानुष्ठाना बैसविती ।
एक दोन दिनराती । अन्नोदकाविण ॥ ८६ ॥
तरी न मानिती खेद । वाटे तो महदानंद ।
आज्ञा झाली हाचि प्रसाद । विशेष मानिती ॥ ८७ ॥
असो सेवेचा ऐसा प्रकार । नित्य झिजविती शरीर ।
जाळिले दुरितांचे डोंगर । गुरुकृपा संपादुनी ॥ ८८ ॥
उन्मनी अवस्था जै आली । पिशाचवत्‌ वृत्ती झाली ।
श्रीगुरूंनीं शांतविली । कृपादृष्टी करोनी ॥ ८९ ॥
ज्ञानोर्मीसी शमविता । गुरुवांचोन नसे त्राता ।
पाठीं पोटीं संरक्षिता । एकलाचि गुरुराणा ॥ ९० ॥
तैसाचि अष्ट महासिद्धी । साधकां घालिती उपाधी ।
शुद्ध भावें दयानिधी । गुरुनाथ तारितसे ॥ ९१ ॥
उभयतां निरोप देती । नर्मदातीरीं बडवाईप्रती ।
जावोन राहावें शीघ्रगती । जप दासबोध चालवावा ॥ ९२ ॥
दहा समास दिधले काढोनी । तैसाचि जप नेमोनी ।
नित्य असावें उपासनीं । ऐंशी हजार दिनसंख्या ॥ ९३ ॥
तंव विरहें दुःखी झाले । परि निरुपायें निघाले ।
बढवाईचे रानीं राहिले । खोपट करोनी ॥ ९४ ॥
ग्रामीं भिक्षा मागोनि । निर्वाह करिती आनंदानें ।
जप दासबोधवाचनीं । क्रमिती काळ ॥ ९५ ॥
दासबोध विवरीत असतां । पक्षी बैसती सभोंवता ।
दाणे टाकिल्याही न खातां । श्रवणीं होती तल्लीन ॥ ९६ ॥
तयासी आधी झाले ज्ञान । रामरूप पाहे भुवन ।
सर्पासी करी वंदन । राम राम म्हणोनि ॥ ९८ ॥
ऐसा काळ चालिला । आनंदीआनंद वाढला ।
दिवस आला आणि गेला । हें न कळे तिघांसीही ॥ ९९ ॥
पुत्राची सिद्धदशा पाहता । माय वंदितसे सुता ।
अनुचित गोष्टी हे तत्त्वतां । वदती आनंदसागर ॥ १०० ॥
तेही करिती नमस्कार । माय धरी त्यांचा कर ।
तूं विश्ववंद्य सिद्ध साचार । मी अज्ञानी मज न नमावें ॥ १०१ ॥
उभयतां वाद पडला । सद्‌गुरूंनी तो मिटवला ।
उभयतांनीं एकमेकाला । नमन कधीं करूं नये ॥ १०२ ॥
उपासना बहु वाढली । सिद्धदशा येऊं लागली ।
तंव इकडे गुरुमाउली । शिष्यभेटीसि निघाली ॥ १०३ ॥
गुरु येती म्हणोन । माळियास झालें ज्ञान ।
उभयतां सामोरे जाऊन । वंदिती गुरुपदा ॥ १०४ ॥
संतुष्ट झाले गुरुवर । ठेविला मस्तकीं वरद कर ।
दवडिले अज्ञान विकार । निजपद तयां दिधलें ॥ १०५ ॥
तयां मुखीं हनुमंतासी । देवविलें अनुग्रहासी ।
हा भक्त योगी ज्ञानराशी । बहुतांसी तारील ॥ १०६ ॥
उभयतांसी अधिकार दिला । मंत्रानुग्रह करावयाला ।
वाढवावें श्रीउपासनेला । रामसेवा करीत जावी ॥ १०७ ॥
आनंदसागरांप्रती । मांदारमुळींचा मारुती ।
देवोनि पारंनरे अंबड प्रांतीं । तयांलागी पाठविलें ॥ १०९ ॥
तेरा कोटी जप केला । अंबड जालना मठ स्थापिला ।
वाढविती उपासनेला । राममंदिरें दोहींकडे ॥ ११० ॥
एकदां गोपाळकाल्यासी । श्रीकृष्ण आले गोपवेषीं ।
दर्शन देवोनि भक्तासी । पुन्हां अदृश्य जाहले ॥ १११ ॥
श्रीगुरु वदती विवाहासी । करीं आतां सत्वरेंसी ।
आनंदसागर वदती मजसी । न लगे प्रपंचबंधन ॥ ११२ ॥
मातेसी पुसती विचार । तीही न दे रुकार ।
गोसावी केला माझा पुत्र । दूषण दिधलें इंदुरीं ॥ ११३ ॥
विनोदें मागील स्मरण देतां । माय विनवी ’श्रीगुरुनाथा ।
अज्ञानें भुरळ होती चित्ता । तव कृपें निवाली’ ॥ ११४ ॥
असो आग्रहें लग्न केलें । सावधासी बंधन कसलें ।
पुत्रकन्यांनी शोभविलें । सच्छिष्य गृहस्थाश्रमी ॥ ११५ ॥
शिष्य शाखा वाढविली । नामगुढी उभारिली ।
बहुतांची यातना सोडविली । अनुग्रहप्रसाद देवोनी ॥ ११६ ॥
कसा उतरल्या वांचोन । अनुग्रह न देती जाण ।
म्हणती विघ्नें येतील दारुण । मम अनुग्रह घेतलिया ॥ ११७ ॥
आनंदपुरीं वसविलें स्थान । नित्य पूजाअर्चा भजन ।
आल्या अतिथा अन्नदान । शरणागता रक्षिती ॥ ११८ ॥
असो सद्‌गुरुप्रसाद । सेवितां झाला आनंद ।
पुढती कथा परिसा विशद । ब्रह्मानंद सिद्धांची ॥ ११९ ॥
॥ इति श्रीसद्‌गुरुलीलामृते अष्टमाध्यायांतर्गतः प्रथमः समासः ॥
श्रीसद्‌गुरुचरणार्पणमस्तु ॥