व्यास उवाच
सनत्कुमार सर्वज्ञ हते तस्मिन्सुरद्रुहि ।
किमकार्षीत्ततस्तस्य ज्येष्ठभ्राता महासुरः ॥ १ ॥
कुतूहलमिति श्रोतुं ममास्तीह मुनीश्वर ।
तच्छ्रावय कृपां कृत्वा ब्रह्मपुत्र नमोस्तु ते ॥ २ ॥
ब्रह्मोवाच
इत्याकर्ण्य वचस्तस्य व्यासस्य स मुनीश्वरः ।
सनत्कुमारः प्रोवाच स्मृत्वा शिवपदाम्बुजम् ॥ ३ ॥
सनत्कुमार उवाच
भ्रातर्येवं विनिहते हरिणा क्रोडमूर्तिना ।
हिरण्यकशिपुर्व्यास पर्यतप्यद्‌रुषा शुचा ॥ ४ ॥
ततः प्रजानां कदनं विधातुं कदनप्रियान् ।
निर्दिदेशाऽसुरान्वीरान्हरि वैरप्रियो हि सः ॥ ५ ॥
अथ ते भर्तृसन्देशमादाय शिरसाऽसुराः ।
देवप्रजानां कदनं विदधुः कदनप्रियाः ॥ ६ ॥
ततो विप्रकृते लोकेऽसुरैस्तैर्दुष्टमानसैः ।
दिवं देवाः परित्यज्य भुवि चेरुरलक्षिताः ॥ ७ ॥
हिरण्यकशिपुर्भ्रातुः सम्परेतस्य दुःखितः ।
कृत्वा करोदकादीनि तत्कलत्राद्यसान्त्वयत् ॥ ८ ॥
ततःस दैत्यराजेन्द्रो ह्यजेयमजरामरम् ।
आत्मानमप्रतिद्वन्द्वमेकराज्यं व्यधित्सत ॥ ९ ॥
स तेपे मन्दरद्रोण्यां तपः परमदारुणम् ।
ऊर्ध्वबाहुर्नभोदृष्टिः षादाङ्‌गुष्ठाश्रितावनिः ॥ १० ॥
तस्मिंस्तपस्तप्यमाने देवाःसर्वे बलान्विताः ।
दैत्यान्सर्वान्विनिर्जित्य स्वानि स्थानानि भेजिरे ॥ ११ ॥
तस्य मूर्ध्नः समुद्‌भूतः सधूमोग्निस्तपोमयः ।
तिर्यगूर्ध्वमधोलोकानतपद्विष्वगीरितः ॥ १२ ॥
तेन तप्ता दिवं त्यक्त्वा ब्रह्मलोकं ययुःसुराः ।
धात्रे विज्ञापयामासुस्तत्तपोविकृताननाः ॥ १३ ॥
अथ विज्ञापितो देवैर्व्यास तैरात्मभूर्विधिः ।
परीतो भृगुदक्षाद्यैर्ययौ दैत्येश्वराश्रमम् ॥ १४ ॥
प्रताप्य लोकानखिलांस्ततोऽसौ
    समागतं पद्मभवं ददर्श ।
वरं हि दातुं तमुवाच धाता
    वरं वृणीष्वेति पितामहोपि ॥
निशम्य वाचं मधुरां विधातु-
    र्वचोऽब्रवीदेव ममूढबुद्धिः ॥ १५ ॥
हिरण्यकशिपुरुवाच
मृत्योर्भयं मे भगवन्प्रजेश
    पितामहाभून्न कदापि देव ।
शास्त्रास्त्रपाशाशनिशुष्कवृक्ष-
    गिरीन्द्रतोयाग्निरिपुप्रहारैः ॥ १६ ॥
देवैश्च दैत्यैर्मुनिभिश्च सिद्धैः
    त्वत्सृष्टजीवैर्बहुवाक्यतः किम् ।
स्वर्गे धरण्यां दिवसे निशायां
    नैवोर्ध्वतो नाप्यधतः प्रजेश ॥ १७ ॥
सनत्कुमार उवाच
तस्यैतदीदृग्वचनं निशम्य
    दैत्येन्द्र तुष्टोऽस्मि लभस्व सर्वम् ।
प्रणम्य विष्णुं मनसा तमाह
    दयान्वितोऽसाविति पद्मयोनिः ॥ १८ ॥
अलं तपस्ते परिपूर्ण कामः
    समाः सहस्राणि च षण्णवत्य ।
उत्तिष्ठ राज्यं कुरु दानवानां
    श्रुत्वा गिरं तत्सुमुखो बभूव ॥ १९ ॥
राज्याभिषिक्तः प्रपितामहेन
    त्रैलोक्यनाशाय मतिं चकार ।
उत्साद्य धर्मान् सकलान्प्रमत्तो
    जित्वाहवे सोपि सुरान्समस्तान् ॥ २० ॥
ततो भयादिन्द्रमुखाश्च देवाः
    पितामहाज्ञां समवाप्य सर्वे ।
उपद्रुता दैत्यवरेण जाताः
    क्षीरोदधिं यत्र हरिस्तु शेते ॥ २१ ॥
आराधयामासुरतीव विष्णुं
    स्तुत्वा वचोभिः सुखदं हि मत्वा ।
निवेदयामासुरथो प्रसन्नं
    दुःखं स्वकीयं सकलं हि ते ते ॥ २२ ॥

श्रुत्वा तदीयं सकलं हि दुःखं
    तुष्टो रमेशः प्रददौ वरांस्तु ।
उत्थाय तस्माच्छयनादुपेन्द्रो
    निजानुरूपैर्विविधैर्वचोभिः ॥ २३ ॥
आश्वास्य देवानखिलान्मुनीन्वा
    उवाच वैश्वानरतुल्यतेजाः ।
दैत्यं हनिष्ये प्रसभं सुरेशाः
    प्रयात धामानि निजानि तुष्टाः ॥ २४ ॥
श्रुत्वा रमेशस्य वचःसुरेशाः
    शक्रादिकास्ते निखिलाः सुतुष्टाः ।
ययुः स्वधामानि हिरण्यनेत्रा-
    नुजं च मत्वा निहतं मुनीश ॥ २५ ॥
आश्रित्य रूपं जटिलं करालं
    दंष्ट्रायुधं तीक्ष्णनखं सुनासम् ।
सैंहं च नारं सुविदारितास्यं
    मार्तण्डकोटिप्रतिमं सुघोरम् ॥ २६ ॥
युगान्तकालाग्निसमप्रभावं
    जगन्मयं किं बहुभिर्वचोभिः ।
अस्तं रवौसोऽपि हि गच्छतीशो
    गतोऽसुराणां नगरीं महात्मा ॥ २७ ॥
कृत्वा च युद्धं प्रबलैःस दैत्यै-
    र्हत्वाथ तान्दैत्यगणान्गृहीत्वा ।
बभ्राम तत्राद्‌भुतविक्रमश्च
    बभञ्ज तांस्तानसुरान्नृसिंहः ॥ २८ ॥
दृष्टःस दैत्यैरतुलप्रभाव-
    स्ते रेभिरे ते हि तथैव सर्वे ।
सिंहं च तं सर्वमयं निरीक्ष्य
    प्रह्लादनामा दितिजेन्द्रपुत्रः ।
उवाच राजानमयं मृगेन्द्रो
    जगन्मयः किं समुपागतश्च ॥ २९ ॥
प्रह्लाद उवाच
एष प्रविष्टो भगवाननन्तो
    नृसिंहमात्रो नगरं त्वदन्तः ।
निवृत्य युद्धाच्छ रणं प्रयाहि
    पश्यामि सिंहस्य करालमूर्त्तिम् ॥ ३० ॥
यस्मान्न योद्धा भुवनत्रयेऽपि
    कुरुष्व राज्यं विनमन्मृगेन्द्रम् ।
श्रुत्वा स्वपुत्रस्य वचो दुरात्मा
    तमाह भीतोऽसि किमत्र पुत्र ॥ ३१ ॥
उक्त्वेति पुत्रं दितिजाधिनाथो
    दैत्यर्षभान्वीरवरान्स राजा ।
गृह्णन्तु वै सिंहममुं भवन्तो
    वीरा विरूपभ्रुकुटीक्षणं तु ॥ ३२ ॥
तस्याज्ञया दैत्यवरास्ततस्ते
    ग्रहीतुकामा विविशुर्मृगेन्द्रम् ।
क्षणेन दग्धाः शलभा इवाग्निं
    रूपाभिलाषात्प्रविविक्षवो वै ॥ ३३ ॥
दैत्येषु दग्धेष्वपि दैत्यराज-
    श्चकार युद्धं स मृगाधिपेन ।
शस्त्रैःसमग्रैरखिलैस्तथास्त्रैः
    शक्त्यर्ष्टिपाशाङ्‌कुशपावकाद्यैः ॥ ३४ ॥
संयुध्यतोरेव तयोर्जगाम
    ब्राह्मं दिनं व्यास हि शस्त्रपाण्योः ।
प्रवीरयोर्वीररवेण गर्जतोः
    परस्परं क्रोधसुयुक्तचेतसोः ॥ ३५ ॥
ततः स दैत्यःसहसा बहूंश्च
    कृत्वा भुजाञ्छस्त्रयुतान्निरीक्ष्य ।
नृसिंहरूपं प्रययौ मृगेन्द्र
    संयुध्यमानं सहसा समन्तात् ॥ ३६ ॥
ततःसुयुद्धं त्वतिदुःसहं तु
    शस्त्रैःसमस्तैश्च तथाखिलास्त्रैः ।
कृत्वा महादैत्यवरो नृसिंहं
    क्षयं गतैः शूल धरोऽभ्युपायात् ॥ ३७ ॥
ततो गृहीतः स मृगाधिपेन
    भुजैरनेकैर्गिरिसारवद्‌भि ।
निधाय जानौ स भुजान्तरेषु
    नखाङ्‌कुरैर्दानवमर्मभिद्‌भिः ॥ ३८ ॥
नखास्त्रहृत्पद्ममसृग्विमिश्र-
    मुत्पाद्य जीवाद्विगतः क्षणेन ।
त्यक्तस्तदानीं स तु काष्ठभूतः
    पुनः पुनश्चूर्णितसर्वगात्रः ॥ ३९ ॥
तस्मिन्हते देवरिपौ प्रसन्नः
    प्रह्लादमामन्त्र्य कृतप्रणामम् ।
राज्येऽभिषिच्याद्‌भुतवीर्यविष्णु-
    स्ततः प्रयातो गतिमप्रतर्क्याम् ॥ ४० ॥
ततोऽतिहृष्टाःसकलाः सुरेशाः
    प्रणम्य विष्णुं दिशि विप्र तस्याम् ।
ययुः स्वधामानि पितामहाद्याः
    कृतस्वकार्यं भगवन्तमीड्यम् ॥ ४१ ॥
प्रवर्णितं त्वन्धकजन्म रुद्राद्‌
    हिरण्यनेत्रस्य मृतिर्वराहात् ।
नृसिंहतस्तत्सहजस्य नाशः
    प्रह्लादराज्याप्तिरिति प्रसङ्‌गात् ॥ ४२ ॥
शृणु त्विदानीं द्विजवर्य मत्तोऽ-
    न्धकप्रभावं भवकृत् प्रलब्धम् ।
हरेण युद्धं खलु तस्य पश्चाद्‌
    गणाधिपत्यं गिरिशस्य तस्य ॥ ४३ ॥
इति श्रीशिवमहापुराणे द्वितीयायां रुद्रसंहितायां पञ्चमे युद्धखण्डे
गणाधिपत्यप्राप्त्यन्धकजन्म हिरण्यनेत्रहिरण्यकशिपुवधवर्णनं नाम त्रिचत्वारिंशोऽध्यायः ॥ ४३ ॥