श्रीहरिवंशपुराण
हरिवंश पर्व
पञ्चाशत्तमोऽध्यायः

वैशंपायन सांगतात :- या प्रकारे त्या ऋषींनी पूजा केल्यावर तो ईश्वर श्रीहरी आपल्या ब्रह्मलोकान्तर्गत महापुरातन अशा दिव्य नारायणा-श्रमांत शिरला. मग स्वत:च्याच नांवानें प्रख्यात असलेल्या त्या आश्रमांत शिरताच भगवान् नारायणाने युद्धार्थ इतका वेळ हातीं घेतलेली सर्व आयुधे एकीकडे ठेवून दिली. आणि नंतर सभासदांना व आदिदेव जो ब्रह्मदेव त्यालाही तेथें बोलाविले. आणि त्याला वंदन करून नंतर आपल्या त्या समुद्रतुल्य आलयाकडे दृष्टि फेकिली. तें देवगणांनी व सनातन महर्षींनी अधिष्ठित असून प्रलयकालीन मेघाच्या अभिमानिनी देवताही तेथे होत्या. शिवाय तेथें नक्षत्रचक्र असून गडद अंधारही होता. व त्या आलयावर देव किंवा असुर यांपैकी कोणाचाही पराक्रम चालत नव्हता; इतकेंच नव्हे, तर तेथें वायुचा रिघाव नव्हता; तसाच चंद्राचा न सूर्याचा. तो सर्व देश पद्यनाभाच्या केवळ अंगकान्तीनेच लख-लखत होता. असो; अशा त्या आलयांत शिरताच परमात्मा सहस्त्र मस्तकें व त्या सर्वांवर जटा-भार ( लोककर्मवासनाजालरूपी) धारण करून शयनावर पडला. पडताच जिला लोकांच्या अंतसमयाचें पूर्ण ज्ञान असून जी नयनप्रदेशीं फार खुलते अशी कालरूपिणी निद्रा त्या परमात्म्याजवळ तत्काल आली. तेव्हां निर्विकल्प समाधीची तयारी करून तो नियमशील श्रीहरी निस्ताप अशा दिव्य शयनावर निद्रा करिता झाला. तो निद्रिस्त होतांच ऋषिगणांसह देव जगाची पुनरुत्पत्ति व्हावी, हा हेतु मनांत धरून त्या महात्म्या प्रभूची उपासना करूं लागले. तो भगवान् निजला असतां सूर्याप्रमाणें तेजस्वी व ब्रह्मदेवाचे आद्यवसतीस्थान असें एक सुंदर कमल त्याच्या नाभीमध्यातून उठून आलें. या कमलाला सहस्त्र पाकळ्या असून त्याचा वर्ण फारच उंची होता. शिवाय, तें सुकुमार असून फारच शोभिवंत दिसत होतें. तो महामुनि परमात्मा निजल्या निजल्याच आखिल लोकांचे युगादि' कालचक्र फिरवीत असतो. तें असें कीं, त्या त्या कल्पांतील जो ब्रह्मदेव असेल त्याचे स्वाधीन जीवांचे वासनामय तंतु करून त्याला कामांत साह्य करितो. तो निद्रिस्त असतां त्याच्या उघड्या मुखांतून चालणाऱ्या निःश्वासाबरोबर वाऱ्याने प्रजांच्या मालिकाच्या मालिका बाहेर येऊन खालींवर पडतात. मग ह्या रीतीनें निर्माण झालेल्या प्राण्याची ब्रह्मदेव स्वत: वेदात घालून दिलेल्या रीतीप्रमाणे ब्राह्मणक्षत्रियादि चार वर्णरूपानें व्यवस्था लावितो. नंतर ते प्राणी आपआपल्या मार्गास लागतात. असा हा अविद्याशबलित जो श्रीविष्णूचा निद्रामय योग आहे, याच्या देखील सत्यस्वरूपाची कल्पना प्रत्यक्ष ब्रह्मदेवाला किंवा सनातन ब्रह्मऋषींनाही येत नाहीं. हे पितामह- पुर:सर जे ब्रह्मर्षि यांना खरें बोलू जातां हा परमात्मा कोणत्या स्थलीं किंवा कोणत्या काली निजतो किंवा न निजतां मध्येंच उठून आसनावर बसून व्यवहार करितो, याचा कांहींच पत्ता लागत नाहीं. त्याचप्रमाणे या देहांत तरी जागतो कोण, निजतो कोण ? अंगीं शक्ति असूनही कधीं कधीं अक्रिय असा राहतो कोण, हे भोग भोगतो कोण, देहाचे ठिकाणी जें तेज खेळते तें कोणाचे व अणोरणीयान इत्यादि वाक्यांनी सुक्ष्माहून सुक्ष्मतरत्व जें वर्णन केलें आहे तें कोणाचें, हें तरी कोणाला कळतें आहे? देवमंडळी श्रुतिसंमत युक्तीनी त्याचा पत्ता लावण्याविषयीं रात्रंदिवस खल करीत असतात; तथापि, त्याच्या जन्माचा किंवा कर्माचाही थांग लागत नाहीं. अशा स्थितींत त्या परमात्म्याने आपण होऊनच आपल्या नि:श्वसित रूपाने समजविलेल्या वेदाचा आधार घेऊन मोठमोठाल्या पुराण ऋषींनी पुराण ग्रंथांत त्याचें चरित गाइले आहे. देवमंडळी मानवी सृष्टीपेक्षां फार फार जुनी; पण त्या मंडळीच्या कानींही या परमात्म्याचें जें चरित्र म्हणून आहे, तें किती किती तरी जुने म्हणूनच आहे. हे जनमेजया्, या परमात्म्याच्या स्वत: सामर्थ्याचा जो इतिहास आहे, त्या इतिहासानेंच वैदिक व लौकिक गाथा भरलेल्या आहेत. हा लोकनिर्माणकर्ता सृष्टीच्या निर्माणकाली प्रकट होतो व हा मधुसूदन दानवांना मारण्यासाठीं टपत बसतो, आणि प्रलयकाली पुन्हा निद्रित होतो. या सुप्तस्थितीत प्रत्यक्ष देवांनाही त्याचेकडे पाहावत नाहीं. ह्या जागृती-सुषुप्तीचा सांवत्सरिक पर्याय म्हणजे दरवर्षी उष्णकाल संपून आषाढी एकादशी आली म्हणजे निघणे व वर्षाकाल संपून कार्तिकी एकादशी येतांच उठणे, असा आहे. वेद, यज्ञ, यज्ञाची सर्वागें आणि यज्ञापासून प्राप्त होणारी गति ही सर्वही परमात्मरूपच आहेत असे म्हणतात. आषाढामध्यें तो निजला म्हणजे मंत्राने होणाऱ्या यज्ञ- क्रिया बंद पडतात, त्या तो पुनः शरदृतूत कार्तिकांत जागृत झाला म्हणजे सुरू होतात. श्रीविष्णू वर्षाकालांत चतुर्मास जेव्हां निद्रिस्त असतो तेव्हां त्याच्या गैरहजेरीत मेघाधिपति जो पुरंदर इंद्र तो हें वर्षाचक्र चालवितो. हा जो विष्णूचा योगमायाबलाने अकस्मात् प्राप्त होणारा तमोमय निद्रेच्या काल तो राजेलोकांना फारच घातक आहे; या कालांत ते परस्पर युद्धादि करून नाश पावतात. ही जी परमात्म्याची योगनिद्रा हिचीच छोटीशी प्रत म्हणजे ह्या पृथ्वीवरील प्राणिमात्राला प्राप्त होणारी व आपल्या बरोबर प्राण्यांच्या आयुष्याचे अर्ध चोरून नेणारी व दिवसाचा नाश करणारी अशी निशा ही होय. या निशेचेंच विशिष्ट स्वरूप निद्रा हें होय. या निद्रेचे सामर्थ्य असें विलक्षण आहे कीं, तिने एकदां ज्याचे देहांत प्रवेश केला तो किती जरी सशक्त असला तरी त्याला वारंवार जांभया येऊं लागतात, व तिचा वेग अनावर होऊन त्याला एखाद्या महासमुद्रांत बुडल्यासारखें होतें. या भूतलावर लोकांना जी निद्रा येते तिला हेतु दोन. एक तर ती अन्नाच्या कैफानें येते किंवा श्रमामुळें येते. बहुधा पृथ्वी वरील प्राण्यांना उठतां उठतां स्वप्ने पडून या निद्रेचा अंत होतो. व प्राणिमात्राच्या मृत्यु् समयीं ही निद्रा हजर राहून त्यांचे प्राण हरण करिते. या बयाचा तडाका इतका विलक्षण आहे कीं, देवमंडळींत देखील एका नारायणाशिवाय इतर कोणालाही तो सहन होत नाहीं. आतां नारायणाला तरी तो सहन होतो याचें कारण असें आहे कीं, सर्वांतक जो हा परमात्मा जनार्दन त्याची ही पक्की मैत्रीणच; कारण, ही त्याच्याच शरीरापासून उत्पन्न झालेली आहे. ही दिसण्यांत मोठी मनोहर आहे, हिचे नेत्र कमलासारखे आहेत आणि ही सर्व लोकांना मोहिनी घालणारी आहे. ही प्रथम नारायणाचे मुद्रेवर दृष्टीस येते आणि नंतर थोड्याच कालांत सर्व जगताला व्यापून टाकिते. परमात्म्यानें तरी लोक हितार्थच स्वत: हिचे सेवन केलें आहे. हिचे सेवन करण्यांत परमात्म्याला कांहीं कमीपणा नाहीं. कारण, खऱ्या साध्वी स्त्रीची सुखार्थी पतीनें देखील सेवा करणें योग्यच आहे. असो; अशा या निद्रेचें स्वत: पांघरूण घेऊन व निखिल सृष्टीला मोह घालून परमात्मा श्रीविष्णू शयन करितात. या निद्रेमध्यें त्या महात्म्याची सहस्त्रावधि वर्षें जातात. या चालू पर्यायांतीलही भगवंताच्या निद्रास्थितींतच सर्व कृतयुग लोटलें, त्रेतायुगही लोटलें आणि द्वापराचीही बहुतेक अखेर आली. परंतु, इतक्यांत प्रजेला बहुत दु्:ख झालें आहे असें ध्यानीं आणून ऋषिमंडळींनीं स्तुति आरंभिल्यामुळें तो महातेजस्वी परमात्मा जागा झाला.

ऋषि म्हणाले: - हे भगवन्, ब्रह्मदेवा सहित सर्व देव आपले दर्शनाची इच्छा करीत आहेत; तर वास घेऊन उपभोगिलेल्या पुष्प- मालेप्रमाणें या आपल्या सहज निद्रेचा त्याग करावा. हे ह्र्षीकेशा, हे सर्वही वेदपरायण आणि तपोनिष्ठ ब्रह्मवेत्ते ऋषि तुझी स्तुति करून तुझें स्वागत करीत आहेत. हे स्वयंभो, हे भूतमया विष्णो, या पृथिव्यादि सर्व भूतांच्या अधिदेवता तुजपुढें आल्या आहेत, यांची मंगलवाणी ऐकून घे. हे देवा, हे सप्तर्षि इतर मंडळी बरोबर घेऊन दिव्य आणि योग्य शब्दांनीं तुझी स्तुति गात आहेत. हे कमलाक्षा, हे पद्यनाभा, हे महादेवा, देवांना तसेंच कांहीं महत्वाचें कार्य असल्यामुळें तुझी जरूरी लागली आहे, तर ऊठ.

वैशंपायन सांगतात : - याप्रमाणे स्तुति कानी येतांच त्या हषीकेशानें भोंवतीं पसरलेंलें सर्व जल आवरून घेऊन व आपल्या भोवतींचें तमाचें दाट आवरण फोडून तो मोठ्या तेजांत उठून बसला. पहातो तो पितामहासह सर्व देवमंडळी क्षुब्ध होऊन जगत्कल्याणाकरितां आपणास कांहीं विनंति करावी म्हणून आलेली दृष्टीस पडली. त्यांना पाहून तो श्रीहरि डोळ्यांवरून निद्रा साफ गेल्यावर धर्मयुक्त व सहेतुक अशा तात्विक भाषेनें म्हणाला कीं, हे देवहो, तुमची कलागत कोठें उपजली आहे, तुम्हांला कोणाचे भय वाटतें, तुम्हांला कोणाचे साह्याची व कोणाकरितां जरूरी आहे. बरें, या प्रसंगीं माझे हातून होण्याजोगें काय आहे? दानवांकडून तर लोकांना त्रास पोंचत नाहींना? तसें असेल तर मला झटपट सांगा. मी माझी असली गोड झोंप व शय्या सोडून तुमच्या कल्याणासाठीं उठून या ब्रह्मवेत्त्या मंडळींत बसलों आहें, तरी मी तुमच्याकरितां कोणती कामगिरी करूं तें सांगा.