॥ श्रीशिवराम गुरवे नमः ॥
जय शिव शिव तूं विश्रांति भूमी ॥ राम प्रश्न जीवन मीनतां संगमीं ॥
कल्पवृक्ष गीता उद्भवली अनुक्रमीं ॥ चिद्गगनीं शाखा धांवती ॥ १ ॥
अर्थरूप एकचि खोड ॥ त्यासी षोडश अध्याय शाखा वाड ॥
त्याहून सूक्ष्म शाखांचा पवाड ॥ ते आठशतें श्लोक ॥ २ ॥
पदें हीच देठ जयासी ॥ अक्षरें पानें शोभती त्यासी ॥
प्रत्यगात्मा ब्रह्म अविनाशी ॥ एकरस व्यापला ॥ ३ ॥
मोक्षरूप एकचि फळ ॥ त्वचा आंठोळीवीण घट्ट ना पातळ ॥
लागले असे परम सुढाळ ॥ ते सुकल्पक साधकां प्राप्त ॥ ४ ॥
येर कुकल्पक अनधिकारी ॥ विषयफळे उचिती सारी ॥
कुटंतीक्ष्ण लागतां चुरचुरी ॥ सुखदुःखें कडूनी ॥ ५ ॥
स्त्री पुत्र धनादि नासकी फळें ॥ अनंतावधि असती विपुळे ॥
जी अहंममताविषरूपें भरलीं सकळे ॥ किंचित् मेधु वरी माखे ॥ ६ ॥
तया मधाच्या लालचीनें ॥ सर्वही फळांची करिती अंशनें ॥
रोग लागला तया योगानें ॥ कर्तृत्व भोक्तृत्वाचा ॥ ७ ॥
त्या कर्तृत्व अभिमानाचा ॥ श्वास लागतां उसंत कैंचा ॥
धोका लागला जन्ममरणाचा ॥ तेणें मरमरों मरती ॥ ८ ॥
जो जो जैशी कल्पना करी ॥ फळे पावतसे त्या त्या परी ॥
उगेचि वाहती मृगजळपुरीं ॥ दुःखापासून दुःखें ॥ ९ ॥
परी कोणीच उमजेना ॥ की दुःखासी मूळ असे कल्पना ॥
कल्पनाचि फळ देतसे आपणा ॥ कल्पवृक्षा तळवटीं ॥ १० ॥
यांत एखादा उमजला ॥ जयाच्या भाग्या उदय झाला ॥
तो जेव्हां शोध काढीत चालिला ॥ वृक्षाचे खोडा पावेतों ॥ ११ ॥
तंव येथें राम श्रोता शिव वक्ता ॥ गुरुशिष्य उभयांची भेटी होतां ॥
निरूपण संवाद येतसे हातां ॥ तेव्हां उमजे अधिकारी ॥ १२ ॥
मोक्षफळ तयांसी सांपडे ॥ तें खातांचि मुळाकडे पंवाडे ॥
शिवरूप भूमीत ऐक्यता जोडे ॥ ब्रह्म प्रत्यगात्मा अभिन्नज्ञानें ॥ १३ ॥
परी एखादा उत्तमाधिकारी ॥ निरूपणमात्रे पावे तेथवरी ॥
येर हे बापुडे अनधिकारी ॥ मिथ्या विषयां सोंकले ॥ १४ ॥
साहवा सातवा अध्याय दोन ॥ येथे पूर्ण सिद्धान्त निरूपण ॥
कीं प्रत्यगात्मा ब्रह्म अभिन्न ॥ आणि ब्रह्म सत्य जग मिथ्या ॥ १५ ॥
हे उत्तम अधिकारिया मानलें ॥ कल्पना त्यागून मोकळे झाले ॥
ऐक्यब्रह्मी मिळून गेले ॥ पुनरावृत्ति रहित ॥ १६ ॥
परी हे येर बापुडे जीव ॥ विषयफळींच यांचा गौरवं ॥
अहंममतारूप विषय स्वयमेव ॥ खाऊन मरती ॥ १७ ॥
त्यांची या चिळसी कैशी यावी ॥ विरक्ति दृढ कैशी बाणावी ॥
येथून सुटतील केवीं ॥ आणि मोक्षफळ कधी लाहती ॥ १८ ॥
ऐसा राम मनीं विचारीत ॥ कीं मोक्ष व्हावा समस्तातें ॥
जेणें तो प्रश्न करूं शिवगुरूतें ॥ तेव्हां सांगेल सकरुणें ॥ १९ ॥
जो जो आवडेल तो तो प्रश्न करी ॥ ऐसा प्रसन्नत्वें बोलिला त्रिपुरारि ॥
तरी आतां प्रश्न करूं निर्धारी ॥ देहाचे स्थिति गतीचा ॥ २० ॥
परी जीवासी विषयाचे गोड ॥ त्यागिती ना कळूनि द्वाड ॥
तरी मागुतीं विवेचून दाखवू निवाड ॥ की अरे विष खातां मराल ॥ २२ ॥
यास्तव आपण शिवाकरवीं बोलवावें ॥ की हे विषरूप असे रे अघवें ॥
मग मरती तरी मरोत स्वभावें ॥ नायकूनि गुरुवचन ॥ २३ ॥
परी जे विश्वासी मुमुक्षु असती ॥ ते तरी विषयापासून परतती ॥
ऐसा राम विचार करून चित्तीं ॥ प्रश्न करिता झाला ॥ २४ ॥

हे भगवन् पांचभोतिक देहासी ॥ उत्पत्ति लय स्थिति असे कैशी ॥
आणि बोलावया तूं योग्य अससी॥ स्वरूप कैसें तें देहीं ॥ २५ ॥
जीवाचें निजरूप कोणतें ॥ कां पावलेती जन्ममरणातें ॥
नाना योनि देहादि समस्ते ॥ हे तरी पांच भौतिक ॥ २६ ॥
आपण तरी स्वतः असंग ॥ देहद्वदयाचे धरिलें सोंग ॥
ते देहचि मी मानूनि मग ॥ विषयां माझे माझे म्हणती ॥ २७ ॥
सुखदुःखें विषय व्याप्त ॥ तेचि सेविती अहोरात ॥
येथे दोषदृष्टि उपजेना किंचित् ॥ की विषप्राय अन्न न खावें ॥ २८ ॥
सदां धन पुत्र आणि दारा ॥ हा इतुकाचि मानूनि थारा ॥
चुकोनि गेलेती तुज ईश्वरा ॥ मा सदगुरु तरी दूर ॥ २९ ॥
हे माझें माझें जयास्तव म्हणती ॥ ते हे देहबुद्धीची अहंकृति ॥
ते देह तरी शुद्ध असे काय पाव रती ॥ जया म्हणती मी मी ऐसें ॥ ३० ॥
गर्भापासून मरणवरी ॥ कोणतें सुख असे देहव्यापारी ॥
देहचि मुळी विष्टेची सामग्री ॥ येथे शुद्धता कैंची ॥ ३१ ॥
ऐसें असून या मी मी म्हणती ॥ त्याचेनि योगें माझें माझें करिती ॥
विष्टारूप विषयभोग सेविती ॥ जेवीं किडे नरकींचें ॥ ३२ ॥
नरकाची यास उपमा द्यावी ॥ ऐसें नव्हे नरकरूपचि अघवी ॥
याची शुद्धि कदां न व्हावी ॥ यासी त्यागिल्याविण ॥ ३३ ॥
तस्मात् जीवें आपुले रूप ओळखावें ॥ दोषदृष्टीने देहादि त्यागावें ॥
यास्तव शंभो यथार्थ बोलावें ॥ या देहाचे रूप ॥ ३४ ॥
याची उत्पत्ति होते कैशी ॥ वर्तताती केवीं दिवा निशीं ॥
लय पावतां दुःख जें जीवासी ॥ होय तें सर्व सांगावें ॥ ३५ ॥
गर्भजन्म जरा मरण ॥ हे दुःखरूप असें संपूर्ण ॥
केवीं याचे करावें निरूपण ॥ जे ऐकतां जीव चिळसती ॥ ३६ ॥
आदि मध्य अवमानीं ॥ अवधी कुंभपाकाची जांचणी ॥
ऐशी चिळसी उपजतां मनीं ॥ त्रासें त्याग करिती ॥ ३७ ॥
जया त्यागें ज्ञान उपजे ॥ ज्ञान होतांचि मोक्ष लाहिजे ॥
तस्मात् भगवन् सांगितली पाहिजे ॥ यातनारूप देहस्थिति ॥ ३८ ॥
ऐशी प्रार्थना रामाची ऐकून ॥ बोलता झाला पंचवदन ॥
ऐक रामा गर्भापासून ॥ अनुक्रमें मरणवरी ॥ ३९ ॥
ब्रह्मादि कीटकांतावरी ॥ देहाची स्थिति समान सारी ॥
कल्पना करूंच नये दुसरी ॥ जरी उत्तमाधम भाव ॥ ४० ॥

पांचहीं भूते एकत्र मिळूनी ॥ या सर्व देहाची उभवणी ॥
यास्तव शरीरासी बोलिजे वाणी ॥ पांचभौतिक ॥ ४१ ॥
येथे मुख्यत्वें पृथिवी प्रधान ॥ की जडत्व देहासी असे म्हणून ॥
इतरही चारी भूतें संपूर्ण ॥ साह्यकारीभूमीसी ॥ ४२ ॥
करूनियां भूतकर्दमासी ॥ भौतिकता स्पष्ट देहासी कैशी ॥
हे बोलिजेल विस्तारेंशीं ॥ नवमाध्यायीं ॥ ४३ ॥
परी या अध्यायीं गर्भा पासूनी ॥ देहाचे दुःख बोलिजे वाणी ॥
तरी निःसार जाणूनि सर्व जीवांनीं ॥ देहबुद्धि त्यागिजे ॥ ४४ ॥
या पंचभूतात्मक देहाचे ॥ चारी प्रकार असती साचे ॥
पंचम मानसिक साकाराचें ॥ परी तेंही भतकार्य ॥ ४५ ॥

जरायुज अण्डज आणि ॥ स्वेदज उद्भिज ह्या चारी खाणी ॥
बोलिजेतसे ययालागूनी ॥ पांचभौतिकत्व ॥ ४६ ॥
जरा पासून जे झाले ॥ ते जरायुज असती बोलिले ॥
अण्डापासून उद्भवले ॥ द्विजन्मे ते अण्डज ॥ ४७ ॥
जळ स्वेदापासून जे होती ॥ ते स्वेदज बोलिजेती ॥
उद्भिज पृथिवी भेदून निघती ॥ की वायूपासाव ॥ ४८ ॥

ब्रह्मादि स्वतः झाले उत्पन्न ॥ तेणें मानससृष्टि केली निर्माण ॥
ऋषि प्रजापति आदिकरून ॥ रजात्मक त्या बोलिजे ॥ ४९ ॥
आणि देव हे ब्रह्मादिक ॥ स्वतः उत्पन्न तेही मानसिक ॥
परी ते जाणिजेति पांचभौतिक ॥ दृश्यत्वामुळे ॥ ५० ॥
ऐसें पांच प्रकार देहाचे ॥ सांगितलें पृथक वाचें ॥
त्या मध्ये प्रथम मुख्यत्व जारजाचें ॥ तस्मात् जरायुज सांगू ॥ ५१ ॥
मुख्यत्वे त्यामाजी मानव ॥ मोक्षप्राप्तीचा हा च ठाव ॥
येर बापुडे गोअश्व ॥ पुरुषाचे भोग्य ॥ ५२ ॥
विवेकें तरी मुक्तीस जावें ॥ अविवेकें बद्धता दुणावे ॥
विवेकियासीच पुरुष म्हणावें ॥ येर द्विपाद पशु ॥ ५३ ॥
असो तया जरायुजासी ॥ उत्पत्ति होतसे कैशी कैशी ॥
तें सर्व सांगू विस्तारेंशी ॥ यातना दुःख ॥ ५४ ॥

शुक्र शोणितापासून होत ॥ जे जरामध्ये असती वेष्टित ॥
तयासीच जरायुज बोलिजेत ॥ मैथुनसृष्टि ॥ ५५ ॥
स्त्रियांचे कमला अंतरीं ॥ रेते प्रवेशतां माझारी ॥
रक्तरेत मीनतां जठरीं ॥ त्याचा जर होय ॥ ५६ ॥

मैथुनकाळी वीर्य पडत ॥ आणि स्त्रियांचे रजरूपरक्त ॥
तयाचा जर असे होत ॥ खोळीच्या रूपें ॥ ५७ ॥

रक्त बहुत तरी स्त्री होय ॥ पुरुष संभवे जरी अधिक वीर्य ॥
रक्तरेत जरी समान द्रय ॥ तरी जन्मे नपुंसक ॥ ५८ ॥

स्त्री होय जेव्हां ऋतुस्नाता ॥ चतुर्थ दिवसापासून तत्त्वतां ॥
सोळा दिवस पर्यंत पाहतां ॥ ऋतुकालचि असे ॥ ५९ ॥

चतुर्थापासून दिवस सोळा ॥ विषमदिनीं संभवतां होय बाळा ॥
समान दिनींचा तरी पुतळा ॥ पुरुष होय ॥ ६० ॥

सोळा दिवशीं संभोगे ओजा ॥ जरी गर्भ राहे निश्चयें समजा ॥
तरी तो होईल चक्रवर्ती राजा ॥ येथे संशय नाहीं ॥ ६१ ॥

गर्भ राहतां ऋतुस्नात नारी ॥ जया पुरुषाचे मुख अवलोकन करी ॥
गर्भस्थ जन्मे त्याचे रूपापरी ॥ म्हणून भर्त्याचे मुख पहावें ॥ ६२ ॥

सूक्ष्मा चर्माची आवृति ॥ जरायु तयासीच बोलती ॥
तयामाजींच रक्तरेत मिळती ॥ तेव्हां जन्मती जारज ॥ ६३ ॥

तया जरायूंत जन्मती ॥ म्हणोनि जरायुज बोलिजेती ॥
अण्डज पक्षी सर्पादि म्हणविती ॥ मशकादि स्वेदज ॥ ६४ ॥

उद्भिज पृथ्वी फोडूनि निघती ॥ मानस ते देव ऋषि बोलिजेति ॥
देवां ऋषींत दोन भेद असती ॥ मानस आणि जारज ॥ ६५ ॥
ब्रह्मादि देव मनसोद्भुत ॥ अन्य देव ते जरायुयुक्त्त ॥
वसिष्ठादि मानस येर ते समस्त ॥ विश्वामित्रादि जारज ॥ ६६ ॥
असो विस्तार हा जारजांचा ॥ बहुधा बोलिजेत आहे वाचा ॥
दुःखात्मक कळतां मानवादिकांचा ॥ तेणेचि रीतीं अन्य ॥ ६७ ॥

जन्मकर्माचे योगें कडूनी ॥ वीर्य पडतमें स्त्रियांचे योनीं ॥
तेथें रक्त रेत मिळतां दोनी ॥ एकाचें एक होय ॥ ६८ ॥
ती दोनीही जळेंचि असतां ॥ घट्ट होती एकत्र मिळतां ॥
पहिले मासींच परिणामता ॥ होय चौ प्रकारें ॥ ६९ ॥

उभय रेते मिळतां क्षणीं ॥ कलल होतसें प्रथमदिनीं ॥
पुढे बुडबुडा पांचवें दिनीं ॥ मृदु पिशवी होय पक्षा ॥ ७० ॥
संपूर्ण एक मास भरतां ॥ घट्ट पिशवीये भरून अतौता ॥
एवं पहिले मासी चारी अवस्था ॥ दुसरे मासी पिण्ड होय ॥ ७१ ॥

हस्तपाद आणि मस्तक ॥ कटि ग्रीवा स्कंधादिक ॥
हे स्थूल अवयव सकळिक ॥ तृतीय मासी होती ॥ ७२ ॥
चवथे मासी स्पष्ट अभिव्यक्ति ॥ प्राणियाचे अवयव सांग होती ॥
कांहींशी यतते चलनशक्ति ॥ तया गर्भासी ॥ ७३ ॥

तेव्हां गर्भ चळू लागें॥ स्वतां जननी जठरी वागे ॥
पुत्र तरी राहे दक्षिण भागें ॥ कन्या डावे कुशी ॥ ७४ ॥
उदरा मध्यभागी गर्भ राहतां ॥ नपुंसक जन्मे जाणा चित्तां ॥
तस्मात् पुत्र जरी गर्भी असतां ॥ मातानिजे दक्षिणांगीं ॥ ७५ ॥

श्मश्रु दंत अदिकरून ॥ जन्म झालिया होती ते त्यागून ॥
अंग प्रत्यंग सूक्ष्म संपूर्ण ॥ अंगुली कर्णादि होती ॥ ७६ ॥

गर्भी उत्पत्ति या नांव प्रकृति ॥ जन्मानंतर होत ते विकृति ॥
ऐसें संत मुनिजन बोलती ॥ रीति द्विधा ॥ ७७ ॥
आणिक नासिकादि सूक्ष्मा समस्ता ॥ अवयवां चौथे मासी व्यक्तता ॥
भावनाही उमटती पाहतां स्थैर्यादिक ॥ ७८ ॥
पुत्र होय गर्भा जरी स्थिरत्व ॥ कन्या होय असतां चंचलत्व ॥
नपुंसक होय जरी उभययुक्तत्व ॥ भावनें शीर रघुनंदना ॥ ७९ ॥
आणिक भाव डोहळियांचे ॥ सूक्ष्मत्वें जैसे जैसे गर्भाचे ॥
तैसे तैसे मानसा मातेचे ॥ होत असती डोहळे ॥ ८० ॥

मातेचे जैसे जैसे मनोगत ॥ तेची गर्भाची इच्छा जाणावा संकेत ॥
म्हणोन मातेलागीं अभिष्ट जें जें तें ॥ द्यावें गर्भवृद्धीस्तव ॥ ८१ ॥

दिहृदय नारी तिसी बोलिजे ॥ जरी तिचे मनोगता ऐसें न दीजे ॥
तरी गर्भाचे व्यंग होती सहजें ॥ अवयव कांहीं ॥ ८२ ॥

ज्या ज्या विषयी मातेचा गौरव ॥ त्या त्या ऐसाचि पुत्राचा उमटे भाव ॥
विषयासक्तता की परमार्थ करील हा जीव ॥ परीक्षा पहावी ॥ ८३ ॥
एवं चारी मासींचे भाव सांगितले ॥ पांचवे मासी गर्भासी प्रबुध्दत्व आलें ॥
म्हणजे कोमलाचें कठिण झालें ॥ पुष्टत्व पावलें रक्तमांसें ॥ ८४ ॥

सहावे मासी अस्थि होती ॥ शिरा नखें केशही येती ॥
भोंवयादी हे सर्व लोम म्हणविती ॥ तेही पावती व्यक्तता ॥ ८५ ॥
चौथे मासी प्राणाचे चलन ॥ त्यासवें अतिसूक्ष्म मनाचे स्फुरण ॥
होतें तें पांचवे मासीं अधिक त्याहून ॥ काहींसे प्रबुध्द होय ॥ ८६ ॥
तेचि सातवे मासीं मननशक्ति ॥ प्रबल होतसे गर्भाप्रति ॥
तेव्हां गर्भ दुःखाच्या ज्या विपत्ति ॥ येत असती अनुभवा ॥ ८७ ॥
एवं बल वर्ण चित्ताचे स्फुरण ॥ सातवे मासी होत संपूर्ण ॥
किमपिही न राहे न्यून ॥ कदाचित् जन्मताही वांचे ॥ ८८ ॥
परी हा कश्चित पक्ष दिसे ॥ नियमु नवमासाचाचि असे ॥
गर्भदुःखें तळमळी मानसें ॥ तीन मास अत्यंत ॥ ८९ ॥

उभय श्रवणी दोन्ही कर ॥ ठेवून आच्छादि कर्णरंध्र ॥
तोचि हस्तासहित जानुमध्ये शिर ॥ घालून बैसे ॥ ९० ॥
सर्व द्वारे असतीं बुजलीं ॥ मस्तक द्वारा श्वासा चाली ॥
ते समयीं दुःखें आठवती झाली ॥ अति खेद पावूनी ॥ ९१ ॥
तया कारागृहाच्या विपत्ती ॥ जठराग्नीने अंगें उकडती ॥
तें दुःख आठवून चित्तीं ॥ अति होय भयभीत ॥ ९२ ॥
ऐसें जन्म आणिक होतां ॥ माझी होईल काय अवस्था ॥
हे माझें दुःख कोण तोडील आतां ॥ कैवारी नसे कोणी ॥ ९३ ॥
येथून कधी होय निर्गमनं ॥ ऐसेंचि इच्छितसें मन ॥
त्या दुःखा बोलिजेल तें ऐकून ॥ मुमुक्षूनें देहबुध्दि त्यागावी ॥ ९४ ॥

या गर्भदुःखादिकानें व्याप्त ॥ हा प्रबोध होतसे आविर्भूत ॥
पश्यन्ती की मध्यमेने म्हणत ॥ हा कष्ट कष्ट गर्भीचे ॥ ९५ ॥
अति दुखें पीडित होऊनि ॥ आपणांतें रडवी अनुदिनी ॥
अंतरीच शोक करी तळमळूनी ॥ बाहेर शब्द फुटे कैंचा ॥ ९६ ॥
मागें जितुके गर्भजन्म भोगिले ॥ त्याचे दुःख एकदांचि आठवलें ॥
तेणें तो अंतरीं अतिकष्ट वाटले ॥ हे जाणे ज्याचा तो ॥ ९७||

महा असह्य नारकी शरीरें ॥ पूर्वी अनुभवली जी वारंवारे ॥
दघिसक्तु होमितां तप्तकण सारे ॥ तेवीं अंग उकडत ॥ ९८ ॥
तया जठराग्नीनें अंगें पोळतीं ॥ जैशी फळे पात्रांत उकडती ॥
कीं नाना धातुभट्टीत आटिती ॥ त्या परी दुखवती मर्मस्थळें ॥ ९९ ॥
हेंचि कुंभिपाकाची जांचणी ॥ दुजा नरक न पहा कोणी ॥
तया दुःखरूपाचे अडचणी ॥ सुखाशय म्हणती ॥ १०० ॥
जेवीं तीक्ष्णासी नाम पंचामृत ॥ तेवीं सुखाशय गर्भासी नाम संकेत ॥
असो ते बाळ गर्भी दुःख जे अनुभवीत ॥ तेंचि बोलत असे ॥ १ ॥
तोचि प्रस्तावा गर्भवासाचा ॥ गर्भ जो आठवितसे साचा ॥
तेंचि बोलिजे काहीसे वाचा ॥ त्या बाळाचें उक्त ॥ २ ॥

अहा मी गर्भ सांकडी पडिलों ॥ या जठराग्नीने अति तापलों ॥
पित्तादिक रसें अति कष्टलों ॥ तीक्ष्ण क्षार कडवटें ॥ ३ ॥
तो जठरामि मजला जाळीत ॥ बहुप्रकारे यातना न बोलवत ||
आणिकही येथींची दुःखें अद्भुत ॥ बोलू काहींशीं ॥ ४ ॥

आधीच अग्नीनें मी असे पीडित ॥ त्यावरी उदरांतील जंत तोडित ॥
त्यांची मुखें जेवीं कंटक रुपत ॥ की सुया दाभण ॥ ५ ॥
त्वचा तरी ते कोवळी अति ॥ तयासी मातेची हाडें कठिण मांसें रुतती ॥
तया पीडेसी कांहीं नये दृष्टांतीं ॥ केवळ शस्त्रपंजर ॥ ६ ॥
शस्त्राचा पिंजरा शरीरा रुतत ॥ परी पोळवीना तो कांहीं किंचित् ॥
जरी तापवून पिंजरा केला तप्त ॥ तरी दुगंधि असेना ॥ ७ ॥
येथें तोडणे आणि जाळणें ॥ दुर्गंधि आणि दृढबंधनें ॥
यासी दृष्टान्त कोणता देणें ॥ रडतांही न ये ॥ ८ ॥
अन्य यातनेसी कवणे पाहतां ॥ कवण येऊनि होय सोडविता ॥
येथे अनंतावधि दुःखें सोसितां ॥ कवणाही न कळती ॥ ९ ॥

येथे दुर्गंध सोसवेना ॥ विष्टेत पडिले तें चुकावेना ॥
जठराग्नीनें जळे तें कदां विझेना ॥ तरी कुंभीपाक धाकुटा ॥ ११० ॥
म्यां जें हे दुःख अनुभविलें ॥ यापुढे नरक दुःख तें केतुलें ॥
तस्मात् कुंभपाकही दुःख असे धाकुलें ॥ हे थोरले साहनि ॥ ११ ॥

पूं रक्त बळस वांताशन ॥ जे नरकी तेच गर्भस्था मज होय पान ॥
अशुद्ध क्रिमीचेही भाव संपूर्ण ॥ एकदांचि होती ॥ १२ ॥
नरककुण्डे तरी वेगळालीं ॥ एकाची दुःखें एकांत नाही झालीं ॥
येथे अवघीं एकदांचि भोगाशि आली ॥ तस्मात् थोरला नरक हा ॥ १३ ॥
तेथें पूं रक्त श्लेष्म वांती ॥ यमदूत बळेंचि पान करविती ॥
येथे आपणचि सर्व द्वारे सेविजेती ॥ दुर्गंधादि मल ॥ १४ ॥
हे दुःख मजला न साहवे ॥ कोठवरी ताप हे सोसावे ॥
कवणेकाळी येथून सुटावें ॥ सोडवावें तरी कवणे ॥ १५ ॥

गर्भशय्येवरी नवमास निजलों ॥ येथे दुःख जितुकें मी असे पावलों ॥
तितुका नरकदुःखा नाहीं भ्यालों ॥ निःशेष या महादुःखापुढें ॥ १६ ॥

एवं स्मरे पूर्वदुःख प्राप्ति ॥ जें जें भक्षिले आणि नाना योनीच्या विपत्ति ॥
येथून सुटिकेचा उपाय इच्छी चित्तीं ॥ अभ्यासीं तत्पर राहूनी ॥ १७ ॥
अनंत जन्मींचे गर्भवास ॥ या गर्भस्था आठवले चित्तास ॥
आणि म्हणे यापरीस बरा नरकवास ॥ कोटगुणें उणा ॥ १८ ॥
या रीतीं तो गर्भात असूनी ॥ यातना ज्या ज्या भोगिल्या वातादि अशनीं ॥
त्या त्या स्मरतसे अनुदिनीं ॥ किंचितही विराम न होतां ॥ १९ ॥
येथून सुटका होईल केधवां ॥ हेंचि ध्यान लागे गर्भस्थ जीवा ॥
दुसरा विषय कांहीं नाठवावा ॥ सोहं भावें पात्र राहे ॥ १२० ॥
येणें रीतीं अभ्यासी तत्पर ॥ सोहं शब्दें जप अहोरात्र ॥
दुसरा विषयचि नाहीं अणुमात्र ॥ चिंतन घडतां प्रस्तावा ॥ २१ ॥
येथे कोणी अशंका करिती ॥ की जीव गर्भी सोहंभावें राहती ॥
तरी तत्क्षणीच मुक्त कां न होती ॥ याचे उत्तर ऐका ॥ २२ ॥
जैसें सुषुप्तीत मन नसतां ॥ सोहं भावचि उरे तत्त्वतां ॥
तेथील अज्ञानचि न निरसतां ॥ तया ज्ञान कोण म्हणें ॥ २३ ॥
तैसा गर्भी व्यापाररहित ॥ अनेच्छारूप असे एकांत ॥
यास्तव सोहंभाव मात्र स्फुरत ॥ परी ते अज्ञानभ्रांति ॥ २४ ॥
तत्त्वझाडा सर्व होऊन ॥ जरी अपरोक्ष होय ऐक्यज्ञान ॥
तरीच नासे हे अज्ञान ॥ येन्हवीं दृढ कल्पवरी ॥ २५ ॥
गर्भी तो अतिदुःखरूप भ्रांति ॥ तेथे कैंची ज्ञानाची प्राप्ति ॥
सदा तळमळचि सुखाचि जाति ॥ देखिली ना ऐकिली ॥ २६ ॥
मोठ्या जखमा प्राणिया लागती ॥ परी तेही झोपेमाजी विश्रामति ॥
गर्भस्था कदां न ये सुषुप्ति ॥ सप्तमादि नवमांत ॥ २७ ॥
क्षण एक अवसर न होतां ॥ तीन मास एकसहा दुःखरूपता ॥
बोलिल्या रीती जीव हा भोगितां ॥ उसंत नाहीं ॥ २८ ॥
तेथें सुख कैंचें केवीं ज्ञान ॥ कैंची मुक्ति अति दृढ बंधन ॥
म्हणती देवाची करी आठवण ॥ परी देव नेणे कैसा तो ॥ २९ ॥
नवा महिन्यांत पहिले मास तीन ॥ चेतनत्वचि नाहीं गर्भालागून ॥
सहाव्या पावेतों चतुर्थापासून ॥ चेतन असे सूक्ष्मत्वें ॥ १३० ॥
परी ते मूर्छा अवस्थेचे परी ॥ दुःखें नाठवतीं अंतरीं ॥
सप्तमादि नवमांत दुःखें एकसरी ॥ यातना होती तीन मास ॥ ३१ ॥
असो ऐसें गर्भवासीचें दुःख ॥ सर्वत्रांस असे सारिखें ॥
तरी नरदेहा आलिया यथासुखें ॥ ज्ञाने मोक्ष साधावा ॥ ३२ ॥
एकदां नरदेह हातिचा गोलिया॥कोटि जन्माहीहि न पवे तया ॥
तस्मात् विवेके त्यागून विषया ॥ सत्संगें ज्ञान पावावें ॥ ३३ ॥
येथे दुजियाचा नाहीच उपाय ॥ जयाची तेणें पहावी सोय ॥
विवेके आपण आपण आपला बंधु होय ॥ नातरी वैरी ॥ ३४ ॥
असोरामाआपण काय करावें ॥ जैसें केलें तैसें ते पावतील स्वभावें ॥
आतां अष्टभाचें वर्तमान ऐकावें ॥ सप्तमांत झालें ॥ ३५ ॥

अष्टममासी गर्भाचे जीवन || मातेच्या हृदयरसाचे होतसे पान ॥
वंकनाळे अथवा प्रवेशमान ॥ तचेचिया छिद्रद्वारा ॥ ३६ ॥
श्रोत्रादि गोलकें मांसें भरलीं ॥ तथापि रस झिरपून अंतरीं प्रवेशली ॥
वंकनाळे जें येतसे तेणेंचि झाली ॥ जीवनता गर्भाची ॥ ३७ ॥
मातेचें ओज तेज म्हणजे वीर्य ॥ आदिकरूनि धातुरस होय ॥
आणि अन्नरस गर्भासी जीवन उपाय ॥ मान्य अष्टममासीं ॥ ३८ ॥
येथे कोणी म्हणेल रामा ॥ की सांग गर्भ झाला मासा सप्तमा ॥
जरी अष्टमी पावला जन्मा ॥ तरी यातना उण्या होती ॥ ३९ ॥
याचे ऐकावें उत्तर खरें॥ सप्तमी जन्म पावलें तरी बरें ॥
परंतु अष्टममासी जन्मतां मरे ॥ तोचि कैसें बोलिजे ॥ १४० ॥

मातेच्या वीर्यप्रवाहें कडून ॥ जरायु अति होतसे कठिण ॥
ते न फुटतां पावे जरी जनन ॥ तरी कोंडून मरे ॥ ४१ ॥
अथवा गर्भासी अतिचंचळपणा ॥ क्षण एक किंचित् स्थिरावेना ॥
तेणें योनिद्वार सांपडेना ॥ आडवें भरें ॥ ४२ ॥
तथापि जरी बाहेर पडलें ॥ तरी अति कष्टून बाळक मेलें ॥
तस्मात् ओजसा त्यागितां न जाय वांचलें ॥ अष्टमासी जन्मतां ॥ ४३ ॥

तैशीच सर्व पीडा सोसून ॥ राहे जरी गर्भ स्थिरावून ॥
प्रसवाचा समय नवमास पूर्ण ॥ आदिशब्दें दहावा ॥ ४४ ॥
तस्मात् नवम संपून दहावा लागतां ॥ तोचि जन्माचा समय तत्त्वतां ॥
यावीण अष्टममासी जन्मतां ॥ मृत्यु पावे ॥ ४५ ॥
असो आठवा नववा मास दोन ॥ मातृरसेंचि गर्भाचें जीवन ॥
वंकनाळे होय पिण्ड पोषण ॥ येथे संदेह नाहीं ॥ ४६ ॥

मातेच्या हृदयींच्या नाडी ॥ नाभीपासून विस्तारल्या प्रौढी ॥
त्याची अन्नरसादिकीं व्यापून तांतडी ॥ वाहत असती ॥ ४७ ॥
अन्न जें जें माता खाय ॥ तयाचे होती पाक पर्याय ॥
तो रस नाभीच्या वंकनाळे जाय ॥ गर्भोदरीं ॥ ४८ ॥

तस्मात् स्त्रियांचा जो आहार ॥ तयाचा अन्नरस जो साचार ॥
तेणेंचि गर्भाचे जीवन समग्र ॥ होत असे सत्य ॥ ४९ ॥
असो रामा जीवाशी वैराग्य व्हावें ॥ यास्तव गर्भदुःख निरोपिले बरवें ॥
आतां पुढेही मरणांत दुःख अवधारावें ॥ जन्मापासूनी ॥ १५० ॥
जन्मकाळींचेही दुःख सांगतां ॥ मनासी होय संकोचता ॥
आधीच गर्भामाजी अडकला होता ॥ जेवीं तप्तमुसेंत धातु ॥ ५१ ॥
तेथे नवही दारे असतीं बुजलीं ॥ एक मस्तकद्वारा श्वास घाली ॥
तेंही जन्माची वेळ जेव्हां आली ॥ तेव्हां निःशेष बुजलें ॥ ५२ ॥
मग दम कोंडतां ज्या होती यातना ॥ त्या सहसा मुखीं बोलवतीना ॥
असो कर्मवशें त्वरें पावे जनना ॥ योनिद्वारां ॥ ५३ ॥
तया मातेच्या कुक्षीपासूनी ॥ पडिला एकाएकी मेदिनीं ॥
अवघे शरीर घेतले पिळूनी ॥ तया अस्थियंत्रं ॥ ५४ ॥

रक्तमेदें सर्वांग भरलें ॥ त्या जरायूने असे गुंडिलें ॥
कांहीं मोकळे कांहीं आच्छादिलें ॥ जेवीं वस्त्रचि वेष्टनीं ॥ ५५ ॥
बहुत दुःखाची पीडा भोगी ॥ योनिद्वारा निघाला वेगीं॥
रडूं लागला भूमीचिये भागीं ॥ उंच स्वरें अधोमुखें ॥ ५६ ॥

यंत्रापरी निघे योनीपासून ॥ पडे भूमीत करी उताणे शयन ॥
कांही क्रिया नव्हे इंद्रिये असून ॥ मांसपेशीपरी असे ॥ ५७ ॥
चरकांतून ऊंस निघत ॥ पिळून विशीर्ण होऊन पडत ॥
तैसाचि हा योनियंत्रे उपजत ॥ चूर्ण होऊनी ॥ ५ ८॥
तेव्हां या लोकी जेथे होय जनन ॥ तेचि तयाचे असती स्वजन ॥
तेचि धुवून करविती शयन ॥ टोपलिया माजी ॥ ५९ ॥
परी उताणे जैसे निजविलें ॥ तैसेचि पडे स्वतां न हाले ॥
मांस पिशवीचे परी राहिलें ॥ रुदन मात्र करी ॥ १६० ॥
तेधवां तें अकिंचित्कर ॥ ग्रहणदान नसे असोनि कर ॥
चरण असून न चले अणुमात्र ॥ मलमूत्र मात्र करी ॥ ६१ ॥
परी आपुलें अंग नरके भरलें ॥ ऐसें हैं मनींही नाहीं स्फुरलें ॥
मग कैसें जाईल धुतिलें ॥ स्वकरें कडूनी ॥ ६२ ॥
गर्मी जे मननशक्ति होती ॥ तेही हरली पडली भ्रांति ॥
भूक लागतां खावें हे होय स्फूर्ति ॥ मुखीं घालितां चोखी ॥ ६३ ॥
डोळां देखे परी ओळखीना ॥ श्रवणीं ऐके परी कळेना ॥
त्वचेसी मृदु कठिण लागे परी निवारेना ॥ ऐशी गति ज्ञानेंद्रियां ॥ ६४ ॥
कर्मेंद्रियांची तो अक्रिय गति ॥ कारण की दृढता नसे शरीराप्रति ॥
आणि अभ्यासा नसे पाटवंशक्ति ॥ अंतःकरणही भ्रमरूप ॥ ६५ ॥
बहु कासया बोलणें ॥ मार्जारादिकी भाक्षिलें कोणें ॥
तयासीही नको न म्हणे ॥ अथवा निवारीना ॥ ६६ ॥

श्वान मार्जारादि दष्ट्रिपासन ॥ रक्षीत असती सारे स्वजन ॥
दण्ड घेऊन करिती निवारण ॥ मक्षिकादिही वारिती ॥ ६७ ॥
तयाचेनि कांहीं करवेना ॥ हे भक्षील हेही नेणे आपणा ॥
मातेपरी जाणे डाकिणी असतांना ॥ राक्षसा जाणे पित्यापरी ॥ ६८ ॥

सुषुम्नानाडी श्लेष्में करून ॥ कोंडली असे जो काळ पूर्ण ॥
तोंकाळ स्वरूप अव्यक्त असती वर्ण ॥ स्पष्ट उच्चारा न येती ॥ ७१ ॥
अथवा कोणता वर्ण निघे कोठून ॥ हा अभ्यास नाहीं वैखरीलागून ॥
यास्तव वर्णोच्चारें न निघे वचन ॥ नाडीही कोंडल्या असती ॥ ७२ ॥

श्लेष्में नाडी कोंडल्या असती ॥ गीं तरी रडावया नसे शाक्ति ॥
जन्मतां किंचित् मोकळ्या होती ॥ तेणे रडू लागे ॥ ७३ ॥
हुंकारादि स्वर उमटती ॥ परी वर्णोच्चार किमपि न होती ॥
हे एक वैखरीची सांगितली गति ॥ तैशींच इंद्रिये क्रियाशून्य ॥ ७४ ॥
हळूहळू जेव्हां वाढू लागत ॥ तेव्हां शनैः क्रिया असे होत ॥
चालत बोबडे वर्ण बोलत ॥ आण वृत्तिही वाढे ॥ ७५ ॥
एवं ग्र्भीचे दुःख सांगितलें ॥ त्यावरी थोरा कष्टें जन्मलें ॥
जन्मतांचि षड्विकार पाठी लागले ॥ तेही दुःखरूप ॥ ७६ ॥
जन्म हाचि पहिला विकार ॥ दुसरा आहे मात्र दिसे शरीर ॥
वाढू लागे तदनंतर ॥ हा विकार तिसरा ॥ ७७ ॥
तारुण्य वृधाप्य मरण ॥ हे तिन्ही विकार पुढे असती बोलणें ॥
यांत सुखकारी असे कवण ॥ मुमुक्षु हो विचारा ॥ ७८ ॥
तारुण्यकाळी विषयी लोक ॥ म्हणती सुखभोग घडे अवश्यक ॥
परी विचारून पहा दुःखदायक ॥ किमपि सुख असेना ॥ ७९ ॥
गळ गिळिनां सुख वाटे ॥ परी तत्क्षणी घसा फाटे ॥
तेवीं दर्शनी विषय गोमटे ॥ परी तत्क्षणी दुःख देती ॥ १८० ॥
तस्मात् मुमुक्षुनें दुःखद जाणुन ॥ त्याग करणे हेचि उत्तम लक्षण ॥
असो गर्भ जन्माचे झाले निरूपण ॥ आतां तारुण्य कैसें तें ऐका ॥ ८१ ॥

यौवन जेधवां प्राप्त झालें॥ इंद्रिय देहादिकांसी पटुत्व आलें ॥
अंतःकरणांही स्फुरूं लागले ॥ नाना विचार ॥ ८२ ॥
ऐसें इतकेंही प्राप्त होऊन ॥ सुटिकेचा विचार न करी आपण ॥
कामज्वरेंचि गेलासे व्यापून ॥ दुजें न सुचे कांहीं ॥ ८३ ॥
अप्राप्त विषया उद्योगचिंता ॥ केव्हां प्राप्त हे तळमळ अति चित्ता ॥
प्राप्त झालिया तरी अहंममता ॥ दुणावे अंतरीं ॥ ८४ ॥
धन्य म्यांचि हे मेळविलें ॥ हे माझे पदार्थ किती चांगुले ॥
धन्य मज ऐसे प्रयत्न केले ॥ कवणाचेनि जाती ॥ ८५ ॥
ऐसी अहंममता पाठी लागली ॥ परी अंतर्बाह्य भीति उद्भवली ॥
हे माझी वस्तुजात न जावो नासली ॥ दिवसें दिवस वृद्धि घडों ॥ ८६ ॥
कोणी नेईल अथवा नाशिती खाती ॥ ऐसा विश्वास न ये कवणाचा चित्तीं ॥
सुखाची निद्राही न ये पुरती ॥ अमि तस्कर भय वाहे ॥ ८७ ॥
तस्मात् विषय असतां सुख न व्हावें ॥ नासून गेलीया तरी चरफडावें ॥
ऐसा कामें विव्हळ होतसे जीवें ॥ चितेने आंत जळतसे ॥ ८८ ॥
गुरुदेवा स्तुति भाकावया ॥ गर्भी बाळपणी वाणी नव्हती तया ॥
आतां वाणी दृढ झालीया शिणवीं वांया ॥ प्रपंच सुखाकडे ॥ ८९ ॥
गर्भीचे की बाळपणींचें ॥ दुःख किमपि नाठवी साचें ॥
अहंकृती गर्वे उंगाचि नाचे ॥ आवडे तैसा बडबडी ॥ १९० ॥
केव्हां सरागज्ञान उपरागेंशी ॥ गात असे उच्चस्वरेंशी ॥
ओरडतां दुःखचि होय मानसीं ॥ परी तें सुखचि वाटे ॥ ९१ ॥
अथवा मी अमुक माझें करणे चांगलें ॥ ऐसें आव्यपणे कवणाशी बोले ॥
हे म्यां अमुक मेळविलें ॥ वडिलाहनि अधिक ॥ ९२ ॥
सद्गुरु वचन की सच्छास्त्र श्रवण ॥ यास्तव श्रोत्रं झाले निर्माण ॥
परी सदां ऐके विषय निरूपण ॥ नवरसिक शृंगार ॥ ९३ ॥
संतासी भेटतां अंगचोरी ॥ कांतेसी आलिंगी अतिआदरीं ॥
मूर्तिध्यान न पाहे नेत्रीं ॥ न्याहाळी स्त्रियांचे कटाक्ष ॥ ९४ ॥
धनदारेविशीं सदा तत्पर ॥ न करणें तें करी अहोरात्र ॥
संत दर्शनाचा अव्हेर ॥ करी पंगु जैसा ॥ ९५ ॥

शक्ती पाहतां तरूवरी चढे ॥ सर्व कर्मेंद्रिये असतीं धडे ॥
परी कदां संतांच्या पायां न पडे॥ वरी बोलून उद्विग्न करी ॥ ९६ ॥
कारण की कामक्रोधे अंध झाला ॥ मोह अंधार गडदी पडला ॥
संत असंत न दिसे तयाला ॥ यास्तव न पाहे किंचित् ॥ ९७ ॥
जेवीं मदें मातला उन्मत्त रेडा ॥ आदि अंत न दिसे कांहीं बोकडा ॥
की इंद्रपदही सान सरडा ॥ कुंपणावरीचिया ॥ ९८ ॥
तैसा हा विषय डोंगरी वेंघला ॥ सर्वांहून मीच वाटे थोरला ॥
तो न पाहेचि संत की देवाला ॥ म्हणे हेचि उत्तम कासयाने ॥ ९९ ॥
जे मद्रपी मिळून नेले ॥ अभिन्नत्वे पूर्ण शांत झाले ॥
तयासी निंदा उत्तरी बोले ॥ मन भंगे ऐसें ॥ २०० ॥
जैसा भाला अपार रुतत ॥ तेवीं शब्दशस्त्रे अंतर फाटत ॥
परी ते सहनशील ज्ञाते संत ॥ न मानूनि सोशिती ॥ १ ॥
मांजराची पिली पाहूनी ॥ बोका जैसा मारू इच्छी मनीं ॥
तेवीं देखतां संतां लागूनी ॥ द्वेषी कठिणोत्तरें ॥ २ ॥
बोक्याचा उठतसे माथेशूळ ॥ तेवीं संतां देखतां उठे कपाळ ॥
बोलूनि वर्मचि भेदी बरळ ॥ जेवीं शस्त्रघात ॥ ३ ॥
म्हणे हा पहा झाला संन्यासी ॥ संसार मुळी होइना यासी ॥
यास्तव वेष घेऊन लागला भिकेसी ॥ घरोघरी हिण्डे ॥ ४ ॥
हा दुजा यासीं स्वजनें अव्हेरिलें ॥ तेव्हां कथापुराण आरंभिलें ॥
वडिलाचें नांव सारें बुडविलें ॥ भीक मागून ढोंग मिरवी ॥ ५ ॥
हा पहा नवा साधु झाला ॥ शिष्याचा भार मेळविला ॥
लोक भोंदून द्रव्य संपादि वहिला ॥ तेथें परमार्थ कैंचा ॥ ६ ॥
हा स्त्रियांपाशी निरूपण लावी ॥ द्रव्यवंत शिष्या जवळ ठेवी ॥
भजन करून नाचून प्रेम दावी ॥ परी ते सर्व खोटें ॥ ७ ॥
अहो येणें धश्चोटें काय हो केलें ॥ स्वजन आप्त सर्व त्यागिले ॥
एका जोगड्याचे पाय धरिले ॥ तेणें भुरळ घातले नेणों ॥ ८ ॥
ऐसा गुरूसी अथवा गुरूपुत्रासी ॥ देखूच न शके दिवा की निशीं ॥
वर्म बोलोन दुखवी मानसीं ॥ मद्भक्त सज्जना ॥ ९ ॥
ते साधू जरी उगेंचि सोशिती ॥ परी तें न साहे मज ईश्वराप्रति ॥
बांधनि घालीतमें अंधतमा अति ॥ अक्षोभ्य नरकीं ॥ २१० ॥
मज शिवाप्रति जरी निदिलें ॥ तयाचें दुःख नाही वाटलें ॥
परी माझिया संतांसी जेणें पीडिलें तें मज कदां साहेना ॥ ११ ॥
संताचिया अपराधियाशी ॥ यावच्चंद्रसूर्य मी घाली नरकासी ॥
बहु बोलणे कासयासी ॥ त्यांची सुटिकाचि नव्हे ॥ १२ ॥
हे असोत दुष्ट दोषी जन ॥ परी संतां अव्हेरून करिती माझें अर्चन ॥
त्यांसही मी नव्हेचि प्रसन्न ॥ कल्पांतवरी ॥ १३ ॥
मां दुष्ट जे अधर्मी खळ ॥ संतांचे द्वेषी निंदक चांडाळ ॥
ते अंधतमी जातील सकळ ॥ हे बोलणे नको ॥ १४ ॥
ऐशियासी सोडवू म्हणशी ॥ तरी सांगें रामा कैसा उध्दरिशी ॥
गुरुवचन नायकती कर्णाशीं ॥ जें अविश्वासी ठायींचे ॥ १५ ॥
तेथे गुरूने काय करावें ॥ केवीं साधन पंथा लावावें ॥
म्हणून तया अव्हेरून बैसावें ॥ हेचि बरें ॥ १६ ॥
माता तान्हयासी न जेवी म्हणूनी ॥ दूध पाजी बलात्कार करूनी ॥
तें तो न गिळतां जरी सांडी गुळणी ॥ तरी उपाय काय मातेचा ॥ १७ ॥
तैसें अज्ञाना दुर्लभ ज्ञान ॥ म्हणून करवावें श्रवणादि साधन ॥
परी ते खळ दुरात्मे दुर्जन ॥ निंदेसी प्रवर्तती ॥ १८ ॥
तरी तयाचा त्यागचि उचित ॥ माता जेवीं बाळा त्रासून त्यागीत ॥
तेणें त्याच्या जीवित्वाचा घात ॥ तैसा अधःपात या दुष्टां ॥ १९ ॥
असोत त्या चांडाळांच्या गोष्टी ॥ काज नसे गा मज धूर्जटी ॥
परी भाविक मुमुक्षूच्यासाठीं ॥ बोलावें लागे ॥ २२० ॥
तस्मात् मुमुक्षूनें एक करावें ॥ भाझिया संतांसी शरण जावें ॥
तयांच्या उपदेशे पावन व्हावें ॥ मदेश्य येचि देहीं ॥ २१ ॥
तया भाविका प्रस्तावा धडावा ॥ ऐकून सर्वसंग त्याग व्हावा ॥
यास्तव बोललोंसे अघवा ॥ प्रसंग गर्भादि ॥ २२ ॥
गर्भदुःखाचे असावें स्मरण ॥ विषयादिकां पहावें विवंचून ॥
ज्या मार्गे जाती कामुकजन ॥ तो पंथचि सोडावा ॥ २३ ॥
कामुका स्त्रीसुख बहु वाटे थोर ॥ परी पहा पहा तें कैसे अपवित्र ॥
तेंचि की इच्छिती अहोरात्र ॥ नारकि नरक जेवीं ॥ २४ ॥

अस्थि मांस शिरांचे वेष्टन ॥ त्यावरी मढिले असे त्वचेनें ॥
तया मांसमयी स्त्री कामसदन ॥ दृष्टान्त देऊन सांगू ॥ २५ ॥
चिरलें मंडुकाचे उदरं ॥ उताणे त्यांतून वाहे रुधिर ॥
उघड दुर्गंधीचे त्यासम कोठार ॥ अथवा तेंचि प्रत्यक्ष ॥ २६ ॥
ऐशियाच्या ठायीं मूर्ख आसक्त ॥ कामबाणे होत्साता पीडित ॥
व्यर्थ आपणांत जाळीत ॥ दिन किंवा निशीं ॥ २७ ॥
वृश्चिकाचे पुच्छा ऐसें वीर्यविष ॥ परी तितुकेने नांगी उंचावे विशेष ॥
तितुकें पडून जातां निःशेष ॥ हिनसुदें पडे ॥ २८ ॥
शरिराचा इतुकाचि संग ॥ परी सर्वदां मन त्यांतचि अभंग ॥
त्या इच्छेचा कदां नव्हे भंग ॥ हाचि अंतरानि ॥ २९ ॥
तेणें धडधडा असे जळत ॥ परी मूर्ख तयाशी सुख म्हणत ॥
सुनबहिरी रोग जयासी होत ॥ तया न कळे त्वचा जळतां ॥ २३० ॥

अस्थि मांस शिरा त्वचा ॥ येणेंशी युक्त देह स्त्रीचा ॥
यावीण तेथे सुंदरपणा कैंचा ॥ परी मांसमया नेणें मूढ ॥ ३१ ॥
तया मूढासी काय म्हणावें ॥ त्या दुर्गंधीत मन कैसें गाडावें ॥
मी जळत असें हेही नेणवें ॥ चिळशी न ये मूत्रपात्राची ॥ ३२ ॥
जागृती माजी तेचि ध्यान ॥ तेंचि की झोपेंत पडे स्वप्न ॥
जग की जगकर्ता पाहे कोण ॥ आपआपणा स्मरेना ॥ ३३ ॥
असो ऐशी मूढाची स्थिती ॥ परी मुमुक्षूने जाणून चित्तीं ॥
त्यागचि करूनि कामप्रति ॥ संतांसी शरण जावें ॥ ३४ ॥
प्रजार्थ ऋतुकाळी गमन ॥ हे सत्य नव्हे वेदाचे वचन ॥
जीवें परतावेंचि येथून ॥ हा गूढ अभिप्राय ॥ ३५ ॥
जयाक्षणीं विरक्ति उपजे ॥ त्या क्षणींच निघावें सहजें ॥
प्रजोत्पादन झालिया ओजें ॥ जाईन हे न म्हणावें ॥ ३६ ॥
अथवा स्त्रीची आज्ञा झालियाविण ॥ जाऊं नये हेही व्यर्थ वचन ॥
न पुसतांचि अकिंचित्कर होऊन ॥ विचारावें सुखें ॥ ३७ ॥
अथवा लग्नापूर्वीच निघावें ॥ कर्मत्यागें श्रवणादि करावें ॥
जीवन्मुक्तीचे सुख भोगावें ॥ येणेंचि देहीं ॥ ३८ ॥
कामुकाचें नायकावें बोलणें ॥ वृद्धपणी संन्यास घेणें ॥
धोत्रा खाऊन भुलल्याचे वचन ॥ जेवीं कदां सत्य नव्हे ॥ ३९ ॥
ते मूढ मायेने पावले बंधना ॥ स्त्रियेसी म्हणती चंद्रवदना ॥
हावभाव कटाक्षी मृगनयना ॥ सुनासा सुस्तनीं ॥ २४० ॥
पहा की मुखाची लाळ गळत ॥ तयासी म्हणसी अधरामृत ॥
चंद्राचा दिधला तयासी दृष्टान्त ॥ परी आल्हाद ना प्रकाश ॥ ४१ ॥
घाणेरें रक्तमांसे भरलें ॥ तें काय चंद्राच्या समत्वा आलें ॥
मृगापरी डोळे दिसले ॥ परी प्राण जातां पहावें ॥ ४२ ॥

त्या मृगनयनेचा प्राण जातां ॥ देहो कैसा दिसेल पाहतां ॥
तें नाहींच पहात केवी हे मूढता ॥ हा खेद वाटे अति ॥ ४३ ॥
पांच सहा दिवसाआंत ॥ की तूर्तचि न कळे मृत्यु पावत ॥
अथवा प्राण गोलिया ज्या ज्या अवस्था प्राप्त ॥ त्या का प्रत्यया न येती ॥ ४४ ॥
मृगसम नेत्राच्या गारी होती ॥ कोणी नसतां उंदीर खाती ॥
मग त्या हावभावाची होय माती ॥ कटाक्षासह ॥ ४५ ॥
जाळिलें तरी राख दिसे ॥ पुरिल्या किडे पडती अपैसे ॥
श्वापदी भक्षितां विष्ठा होतसे ॥ हे परिणाम न कळती मूढा ॥ ४६ ॥
मरणाउपरी अवस्था ऐशी ॥ होणार हे नकळे पापियासी ॥
परी जीव असतां वृद्धत्व ये स्त्रीसी ॥ तेव्हां दशा पाहवी ॥ ४७ ॥
डोळे भळभळां गळती ॥ स्तनाच्या पिशव्या लोंबती ॥
त्वचेवरी सर्व शिरा उमटती ॥ नाका हनुवटी लागे ॥ ४८ ॥
लाळ गळे मुखांतून ॥ अवधी शोभा झाली छिन्नभिन्न ॥
ऐसा परिणाम मुमुक्षूने पाहन ॥ विपापरी विषय त्यागावे ॥ ४९ ॥
अथवा स्त्री राहिली तरुण ॥ पुरुषासी आले वृद्धपण ॥
तरी दुसरे भोगिती स्त्रियेलागून ॥ जे पाहतां अतिदुःख ॥ २५० ॥
असो तारुण्यकाळी म्हणती सुख ॥ ते केवळ अज्ञान मूर्ख ॥
येथून तेथवरी पाहतां दुःख ॥ विचारावें मुमुक्षूनें ॥ ५१ ॥
तरुण काळींच सुख नाहीं ॥ मग वृद्धपणी बोलावें कायी ॥
तेंचि वृद्धत्व बोलिजे लवलाहीं ॥ ऐकून प्रीति त्यागावी ॥ ५२ ॥

जरा प्राप्त झालियावरी ॥ ते अवस्था अति दुःखकारी ॥
ते मोठे पराभव स्थान अंतरीं ॥ कळावें मुमुक्षा ॥ ५३ ॥
सर्व देहपाटव होय क्षीण ॥ गलित होताती सर्व करणें ॥
मुख्य सामर्थ्य असावें भक्षितां अन्न ॥ तें तरी खातां जिरेना ॥ ५४ ॥
श्लेष्मेंकडून कोंडल्या नाडी ॥ अन्नरस पावेना हाडोहाडीं ॥
मुख्य उरांतील शिरा दाटल्या प्रौढीं ॥ अन्न खातांचि वमी ॥ ५५ ॥
जरी जिरले अन्न तें पचेना ॥ जठराग्नीच प्रदीप्त असेना ॥
तेणें तगमगी चैन पडेना ॥ सुख निद्राही न ये ॥ ५६ ॥

वृद्धपण येतां कोणी न पुसे ॥ जुलमें अन्न वाढिती भलतैसें ॥
तें चावेना दंत मुखी नसे ॥ आणि दृष्टीही दिसेना ॥ ५७ ॥
न दिसता भलतेच कालवावें ॥ कडू तीक्ष्ण हिरवें जळके खावें ॥
तेंही न चावे तरी उगेंचि गिळावें ॥ तेणें दुखावें उदर ॥ ५८ ॥
कटि ग्रीवा कर मांड्या चरण ॥ वातें बळही झालेसें भग्नं ॥
थरथरां कांपती गात्रं संपूर्ण ॥ उठवेना बैसवेना ॥ ५९ ॥

सहस्रावधि रोगें कड़न ॥ व्यापलें असे शरीर झालें ग्लान ॥
शब्दशस्त्रे ताडिती स्वजन ॥ तेणेही पराभूत ॥ २६० ॥
सर्वांग विष्ठेने भरलें ॥ कोणी क्षालिना दुगंधि चालें ॥
अत्यंत दाहें शरीर तापलें ॥ अंतर्बाह्य ॥ ६१ ॥

केवळ मरावया टेकला ॥ परी दुर्लभ भोग मिळावे मला ॥
म्हणे परी शक्ति नव्हे विषय ग्रहणाला ॥ परंतु इच्छा उणी नव्हे ॥ ६२ ॥
सर्वेद्रियांच्या क्रिया लोपती ॥ परी अधिकचि लुलू असे चितीं ॥
ते पाहून बाळकें हंसती ॥ म्हणती वृध चळला ॥ ६३ ॥
ऐसें वार्धक्यदुःख हे कठीण ॥ त्याहीहून अति दुःखद मरण ॥
तेंही बोलू अल्पसंकेतेंकडून ॥ कळावया मुमुक्षूसी ॥ ६४ ॥

वार्धक्यदशा झालिया नंतर ॥ मरणोन्मुख होतां नर ॥
त्यापासून दुःख जें होय साचार ॥ तयासी दृष्टान्त असेना ॥ ६५ ॥
जया मरणापासून भाति ॥ सर्व प्राणीमात्र पावती ॥
तया समयाची झाली प्राप्ति ॥ तें उत्कृष्ट दुःख ॥ ६६ ॥

जरी स्वजनीं वेष्टून घेतला ॥ अथवा सागरामाजीही लपविला ॥
तरी मृत्यु सोडीना तयाला ॥ बळें नेला जीव मात्र ॥ ६७ ॥
जेवीं सागराच्या जलाआंत ॥ सर्प जरी लपून बसत ॥
परी गरुड उडी घालून नेत ॥ तेवीं मृत्यु जीवासी ॥ ६८ ॥

हा इति खेदें म्हणे माझी कांता ॥ अहो हे धनपुत्र हो सुता ॥
ऐसा आक्रंदून रडत असतां ॥ दारुण दुःखें ॥ ६९ ॥
परी काळ सोडीना तयासी ॥ सर्प जसा धरी मंडुकासी ॥
तेवीं नर बांधून काळपाशी ॥ मृत्यूनें नेला ॥ २७० ॥

प्राणत्यागाचे संधी आतौता ॥ वर्मस्थळी ओढिले असतां ॥
जें जें दुःख होतसें समस्तां ॥ तें स्मरावें मुमुक्षूनें ॥ ७१ ॥
हे दुःख सर्वांसी समान ॥ परी न स्मरती कदां मूढजन ॥
आपणांतें चिरंजीवचि मानून ॥ आमरण लोभ धरिती ॥ ७२ ॥
असो तया मूढमतीशीं ॥ आम्हां का नसे उपदेशीं ॥
परी निरवणे असे मुमुक्षूसी ॥ की स्मरण असों द्या मरणाचें ॥ ७३ ॥
जयासी मोक्षाची असे चाड ॥ तेणें अहं ममतेची न धरावी भीड ॥
गर्भापासून मरणांत द्वाड ॥ अतिदुःख हैं स्मरावें ॥ ७४ ॥
आदि मध्य आणि अवसानी ॥ शरीर हे दुःखाची खाणी ॥
ऐशी दोषदृष्टि असतां त्या लागूनी ॥ अहं ममता उपजेना ॥ ७५ ॥
एक देहाचा लोभ सोडितां ॥ नुदभवे कदां विषय ममता ॥
ऐसा हा निःशेष त्याग घडता ॥ ज्ञान द्वारा मोक्ष ॥ ७६ ॥
ज्ञान हे जरी स्वतंत्र असे ॥ तरी त्यागाची तया अपेक्षा वसे ॥
मग येर साधने असतीं फोंसें ॥ कर्मादि त्यागापुढें ॥ ७७ ॥
कर्में प्रजेने की धनानें ॥ मोक्ष न पाविजे जीवानें ॥
एका त्यागेंचि श्रुति म्हणे ॥ जीवन्मुक्ति पावे ॥ ७८ ॥
तो त्याग दोषदृष्टीवीण ॥ कदां न घडे जीवालागून ॥
तस्मात् मरण दुःखाचें स्मरण ॥ अनुतापयुक्त असावें ॥ ७९ ॥
जो विविधता चित्तीं पोळला ॥ अनुतापें अवघाचि त्याग केला ॥
तोचि मुमुक्षु अधिकारी झाला ॥ मोक्षाश्रयेचा ॥ २८० ॥
येर बापुडे जे अज्ञान ॥ भोगिलेच भोगिती जन्मभरण ॥
त्यासी त्राताचि नसे कवण ॥ की दुःखातून सोडवी ॥ ८१ ॥

हा पडिला असे निसंज्ञ ॥ निसंशय पावतो मरण ॥
ऐसें पाहूनही कवणाचेनें ॥ न जाय सोडविला ॥ ८२ ॥
ब्रह्मादि देवजरी आले ॥ त्यांचे कृपेनें मानस द्रवलें ॥
परी काळपाशे पुरुषातें बांधिलें ॥ तेथे ते अशक्य रक्षावया ॥ ८३ ॥
तस्मात् येथून सोडविता त्राता ॥ नाहींच तिहीं लोका आतौता ॥
अथवा अज्ञानें जो पावला बद्धता ॥ तोही ज्ञानेंवीण न सुटे ॥ ८४ ॥
जीवंत असतां संज्ञा हरली ॥ परमार्थ नेणे पडली भुली ॥
मी माझें हें करितांच मेलीं ॥ त्यांशी सोडता नसे ॥ ८५ ॥
तस्मात मुमुक्षुहो अहं ममता ॥ संतसेवेनें सांडूनि परता ॥
हा देह जीवंतचि असतां ॥ जीवनमुक्ति वरावी ॥ ८६ ॥
ऐसें न होतां मरूनि मरावें ॥ पुनः पुनः तेंचि सोसावें ॥
अंधतमा माजी जेणें पडावें ॥ तया सोडवावें कवणें ॥ ८७ ॥

महातमेशी रोधले चित्त ॥ तेणें अंधतमी निःसंज्ञ होत ॥
तों पाशें ओढिला हे ज्ञाति पाहत ॥ दीनदृष्टी करूनि ॥ ८८ ॥
तेथें कवणाचे सामर्थ्य चाले ॥ कीं तयासी जाय सोडविलें ॥
उगेचि दीनापरी पाई लागलें ॥ ॥ निरुपाय म्हणूनी ॥ ८९ ॥
अथवा जीवंत असतां अज्ञानें ॥ चित्तप्रपंचीं निमग्न होणें ॥
तेथे काय करावें ज्ञात्याने ॥ हा सुटाचि न इच्छीं ॥ २९० ॥
ज्ञाता म्हणे हा भव नसतां ॥ अज्ञानें व्यर्थ पावला बद्धता ॥
बळेंचि म्हणोन मी पापपुण्य कर्ता ॥ अधःपाता चालिला ॥ ९१ ॥
ऐशी खंति मात्र ज्ञानिया लागे ॥ कांहींच उपाय न चले वेगें ॥
अंधतमी वृक्षादि होतां अगें ॥ मग तो सुतरां न सुटे ॥ ९२ ॥
असा जो का पाशी पडिला ॥ तो कवणेही न जाय सोडविला ॥
सर्वही दीनदृष्टी पाहती त्याला ॥ जरी देवादिक ॥ ९३ ॥

काळें लोहाचे पाशें ओढिलें ॥ स्वजनें स्नेहापाशें बांधिलें ॥
या रीती आपणांतें ओढिती वेगळाले ॥ तेव्हां पाहे भोंवता ॥ ९४ ॥
अंतरीं अयंःपाश तो घालून ॥ ओढून काढिती पंचप्राण ॥
येथें कवणाचे आशंकील मन ॥ की नाडी आंत पाश कैंचा ॥ ९५ ॥
तरी याचे उत्तर ऐसें ॥ अयः पाश तो खरा नसे ॥
परी पहिलाचि ध्यास जो अंतरीं असें ॥ तोचि स्वप्नापरी कल्पित ॥ ९६ ॥
सर्व नाडींचा प्राण गोळा होतां ॥ कासाविशी होय ओढ लागतां ॥
तयासी कल्पून मानिली पाशता ॥ अज्ञानास्तव ॥ ९७ ॥
कैंचा यम कैंचा पाश ॥ उगेची कल्पूनि पावे नाश ॥
स्वप्नीं जेवीं नसतां कर्कश ॥ व्याघ्रे फाडिलें देखे ॥ ९८ ॥
असो काळपाश ओढी एकीकडे ॥ स्वजनी स्नेहें बांधिलें इकडे ॥
ऐसें सांकडे पडे दोहींकडे ॥ उगा इतस्ततः पाहे ॥ ९९ ॥

निश्चयशी म्हणे कवणें ॥ बांधिले असे सत्राणें ॥
एक श्वास जरी मज घडे वाचणें ॥ तरी फार उत्तम होतें ॥ ३०० ॥
परी मृत्यूनें आकर्षिलें असतां ॥ एक श्वास रक्षीना कोणी त्राता ॥
हा नेमुचि असे सर्व श्वास सरतां ॥ मरावें अचूक ॥ १ ॥
जे वेळ गर्भाच्या संभवे ॥ अथवा प्रवेशतां लिंगासह जीवें ॥
ते समयीं अमृक श्वास रहावें ॥ हा नेमुचि असे ॥ २ ॥
त्यांतून एक श्वास उणा न होय ॥ अथवा एक आधिक होऊं नये ॥
येथे किमपि न धरावा संशय ॥ होणार तें आधीच झालें ॥ ३ ॥
जैसे दण्डं चक्र कुलाल फिरवी ॥ त्या झटक्याऐशी फेर्‍याची नेमणूक व्हावी ॥
त्यांत उणे अधिक वेढे न होती स्वभावीं ॥ हा नेमचि जैसा ॥ ४ ॥
ते वेढे जैसे न मोजी कुलाल ॥ परी नेम झाला तो अन्यथा नव्हेल ॥
तैसाचि हाही नेमु जाणिजेल ॥ कर्ताही नेणे परी केला ॥ ५ ॥
तस्मात् नेम होतां ते श्वास सरले ॥ आतां अधिक उणे न जाती केले ॥
जरी येणे एका श्वासा मागितलें ॥ तरी देतो कोण ॥ ६ ॥
श्वास सरणे हे मृत्यूनें ओढिलें ॥ येथून एक श्वास न जाय रक्षिलें ॥
ब्रह्मादि देव जरी आले ॥ तरी एक श्वास न देववे ॥ ७ ॥

या संसृति यंत्री आरोहून ॥ जीव पावला असे जन्ममरण ॥
शेवटी पावन व्हावे म्हणून ॥ नरदेहासी आला ॥ ८ ॥
येथेही सार्थक न झालें ॥ जन्म मृत्यू नाहीं चुकविलें ॥
तैसेचि अज्ञाने जाऊनि पडिले ॥ काळाचिये मुखीं ॥ ९ ॥
जेव्हां काळपाश अंतरीं ओढिती ॥ यमदूती काढिले हे वाटे चित्तीं ॥
तेव्हां पडिला दुःखाचे आवर्ती ॥ म्हणे मी जाईन कोठे ॥ ३१० ॥
अहा जन्म गेला सार्थकावीण ॥ कांहीही नाही केले साधन ॥
आतां वाचतों जरी एक क्षण ॥ तरी सार्थक करितों ॥ ११ ॥

आतां साधन मी काय करूं ॥ अंतःकरणी काय धरूं ॥
आणि कोणते गोष्टीचा करूं अव्हेरू ॥ जाऊं तरी कोठें ॥ १२ ॥
या रीती कर्तव्यता इच्छी मनीं ॥ तो मूढ कष्ट कष्टेंचि करूनी ॥
सोडीतसे प्राणा लागूनी ॥ अत्यंत विस्मृतिरूप ॥ १३ ॥
आजवरी सार्थक नाहीं केलें ॥ आतां साधन करीन भावन प्राण गेले ॥
तरी हे बहुत की बरे झालें ॥ पुढें जन्मतां लागे मार्गी ॥ १४ ॥
परी हेही नेणून मूढमति ॥ देह रक्षणाची धरून प्रीति ॥
म्हणे काय करूं निश्वितीं ॥ मी वांचेन कैसा ॥ १५ ॥
काय त्यागून काय घेऊं ॥ अथवा कवणापाशी जाऊं ॥
ऐसेंचि कल्पून सोडीत जीवु ॥ तेव्हां सद्गति कैंची ॥ १६ ॥

पहिल्या देह संबंधाच्या यातना ॥ वरी मृत्युकाळी यमदूतांच्या ताडणी ॥
कष्टेंचि सोडीतसे प्राणा ॥ संसारांतूनी ॥ १७ ॥
लोक म्हणती दुःखातूनि सुटला ॥ परी तो दुःखाहूनि दुःखावर पडता झाला ॥
मरणानंतरें यमलोकी गेला ॥ यम यातना भोगावया ॥ १८ ॥
तेथें ज्या ज्या यातना अनुभवीत ॥ त्या बोलतां मन होय शंकित ॥
अनंत दुःख नरका नव्हे अंत ॥ अमुक काळ हा नेमु कैंचा ॥ १९ ॥

ऐशियाअनंत दुःखामधून ॥ एका नरकाचे दुःख होय जीवालागून ॥
तें बोलावया शक्य नव्हे वचन ॥ मग अशेष दुःख कैसे बोलावें ॥ ३२० ॥
असो यमयातनेचे दुःख ॥ परी इहलोकीं तरी कैंचें सुख ॥
मानिले मात्र अमृतवत् विखं ॥ त्या देहाचा परिणाम पहा ॥ २१ ॥

जया देहासी कर्परयुक्त चंदनाची उटी शोभत ॥
माळा सुगंधी स्त्रिया अर्पित ॥ आणि मृदु आस्तरणें ॥ २२ ॥
वस्त्रे भूषणें अलंकार ॥ उंच उंच आणि अमुल्य सुंदर ॥
सदां सन्निधचि परिवार ॥ तोचि देह अंती पहा ॥ २३ ॥

तेचि वैपु जीवाने त्यागितां ॥ अस्पर्श न पहावया योग्य होतां ॥
क्षण एक न ठेविती संदना अतौता ॥ काढिती ग्रामा बाहेरी ॥ २४ ॥
जेणें माझें होतें म्हणितलें ॥ जयासंगी सवीं सुख भोगिलें ॥
तेंचि स्वजन म्हणती काढा पहिले ॥ क्षण लोटतां जड होय ॥ २५ ॥

परिवार सन्निध असतां जाळिती ॥ एक ते चंदनाची काष्ठं घालिती ॥
परी जळालिया भस्माची रीती ॥ समान असे ॥ २६ ॥
परिवार नसतां सन्निधान ॥ गृध्र कुक्कट वायस श्वान ॥
भक्षिती अवघे विदारून ॥ अति दुर्गधि सुटे ॥ २७ ॥
कित्येकांस समयो पडे ऐसा ॥ स्वजन असतां तया सहवासा ॥
ओढून टाकून जाती सहसा ॥ तेव्हां श्वान सूकरें खाती ॥ २८ ॥

देह जळाले की भाक्षिलें ॥ पुढे स्वजन जरी पाहूं गेलें ॥
तरी कोटिशत जन्में देखिले ॥ नाहींच कोणी ॥ २९ ॥

या इंद्रजालापरी सृष्टी आंत ॥ मृत्यु मय जेधवा होय प्राप्त ॥
त्याचे माता पिता कुलगुरु सर्व गोत ॥ कोण न शकत माझे म्हणों ॥ ३३० ॥
माझे म्हणोनि न सोडविती ॥ अथवा त्या समागमें न जाती ॥
उगचि माझा गेला म्हणनि रडती ॥ परी आधीं जेविती फिरून येतां ॥ ३१ ॥
हा तुमचा तरी या सवें तुम्हासी ॥ जाळू म्हणे जरी कोणी निश्चयेंशीं ॥
तरी सर्वही म्हणती हा परदेशी ॥ आमुचा नव्हे सत्य सत्य ॥ ३२ ॥
तस्मात् कोणासही आमुचा म्हणावया ॥ शक्ति न होय काळी कवाणिया ॥
जाणे लागेल एकटिया ॥ कर्म मात्र संमागमें ॥ ३३ ॥
पाप अथवा पुण्य में केलें ॥ तया पुरःसर एकलें मेलें ॥
या विरहित स्वजन नाहीं गेलें ॥ स्वर्गी की नरकीं ॥ ३४ ॥
जैसे वृक्षावरी पक्षी मीनती ॥ तैसेचि या लोकीं एकत्र जन्मती ॥
एक जाती एक राहती ॥ अथवा दाही दिशां दहा ॥ ३५ ॥
ऐसा निश्चयाच असे वास्तविक ॥ मिळाले एके स्थळी अनेक ॥
एकदां विघडून गेल्या सकळिक ॥ कोटि जन्में भेटती ना ॥ ३६ ॥
तेथे माझें ऐसें कोण म्हणे ॥ तस्मात् मुमुक्षूनें एक करणें ॥
माझें माझें हे निःशेष त्यागणें ॥ आपुलिया हितास्तव ॥ ३७ ॥
अथवा सर्वही माझेंच म्हणावें ॥ कारण की अनंत जन्मींचे सांगाती सर्वे ॥
येणेही सुखदुःख नुरावें ॥ एकदेशिया परी ॥ ३८ ॥
हा साडेतीन हात मी एकला ॥ हे स्वजन साह्य असती मजला ॥
ऐसा जो एकदेशी मानून राहिला ॥ तो बांधला संसारीं ॥ ३९ ॥
अनंत ब्रह्माण्डात्मक मी एकला ॥ माझेंच म्हणे सर्व नामरूपाला ॥
ऐसें तादात्म्य असे जयाला ॥ तो निश्चयेंशी मुक्त ॥ ३४० ॥
ऐशिया मतीचा जो पुरुष ॥ तया मस्तकी बैसवी मी परशु ॥
तस्मात् राघवा अहंकार हा विशेषु ॥ समाष्टमय घ्यावा ॥ ४१ ॥
जया मी माझेपणे बुडिजे ॥ तया मी माझेपणेचि सुटिजे ॥
हे हातवटी ज्ञानिया लाहिजे ॥ येरा अप्राप्त ॥ ४२ ॥
हा अर्थ ध्वनितार्थे काढिला ॥ मी माझेंच परी शोभे तयाला ॥
एकदेशी भावितां येराला ॥ अचुक जन्ममृत्यू ॥ ४३ ॥
वृक्षावरील पक्षियाचा ॥ दृष्टान्त दिधला तो असे साचा ॥
येथें नाहींच कोणी कोणाचा ॥ एकटा आपला आपण ॥ ४४ ॥

वृक्षावरी जैसी पक्षी मंडळी ॥ मिळत असे सायंकाळी ॥
परी एकदांचि न येईजे सकळीं ॥ एकेक मागे पुढे मिळती ॥ ४५ ॥
तैसेचि एका मागे एक जन्मती ॥ काही काळ एकत्र राहती ॥
तयाशी माझे माझे म्हणती ॥ विवेकशून्य सारे ॥ ४६ ॥
मागुतां प्रातःकाळ होतां ॥ वृक्षाहून पक्षी उडून जातां ॥
टाकून जाती एकमेकां समस्तां ॥ मागे पुढे दशदिशा ॥ ४७ ॥
तैसीच ज्ञातीसी जे जे ज्ञाती ॥ जे का एकत्र जन्मली होती ॥
ते एकमेकां सोडून जाय निश्चितीं ॥ मागे पुढे आयुष्य सरतां ॥ ४८ ॥
तस्मात् कोण असे येथे कोणाचे ॥ अवघे सांगाती क्षण सुखाचे ॥
अज्ञान मानिती त्या विवेकशून्याचें ॥ मुमुझे मुख नावलोकावें ॥ ४९ ॥
मूर्ख अज्ञानें सुख-दुख भोगितो ॥ जन्मतो मरतो मरतो जन्मतो ॥
ऐशा प्रत्यावृत्ति करतो ॥ उंच नीच योनी ॥ ३५० ॥

मरणासी बीज जनन ॥ जन्मासी बीज मरण ॥
घटियंत्रापरी विश्राम न पावून ॥ दिवानिशीं भ्रमत ॥ ५१ ॥
मुख्य अज्ञान जेघवां झालें ॥ तेव्हांचि जीव जन्माती आले ॥
ते जन्मणोंचे मरणा कारण झालें ॥ होईल तें जाईल ॥ ५२ ॥
जन्मतांचि गाडगियांत घालून ॥ नराचें ठेविती मरणासी प्रस्थान ॥
आज की शतवर्षा अचुक मरण ॥ जन्मापाठी असे ॥ ५३ ॥
तैसेंच मरणाच्याही पूर्वी ॥ जे जे मनें जीव आठवी ॥
ते तेचि योनि अवलंबावी ॥ तेणें अचुक जन्म ॥ ५४ ॥
अळिकेने पुढील पाय धरावे ॥ तेव्हां मागील सोडावे ॥
तैसे देह धरावे अन्य जीवें ॥ तेव्हां विसर्जी हा देह ॥ ५५ ॥
एवं मेला तरी जन्म व्हावया ॥ की जन्मला असे मरावया ॥
हे भ्रमण न चुके कांहीं केलिया ॥ कल्पांतवरी ॥ ५६ ॥
घटियंत्र म्हणजे कुलालचक्र ॥ भ्रमत असे दियारात्र ॥
तें रंगविलें श्वेत काळे विचित्र ॥ अर्घ अर्ध भागें ॥ ५७ ॥
काळियामागे पांढरे लागलें ॥ की पांढरिया मागे काळे चालिलें ॥
एकरूपचि दृष्टीस भासले ॥ पहाणाराच्या ॥ ५८ ॥
तैसेंचि जन्मापाठी लागले मरण ॥ की मरणापाठी लागलें जनन ॥
किंवा उभयतां चालिलें सहतंत्रपणे ॥ न कळे पुढे की मागें ॥ ५९ ॥
एवं मृत्यु पावे जन्मला म्हणून ॥ जन्मला असे होतां मरण ॥
नर शद्बे पुरुष अभिधान ॥ जीवासी असे ॥ ३६० ॥
तो जीव अज्ञान वासना वशे ॥ उंच नीच योनि फिरत असे ॥
जन्मणे मरणें चक्रापरी होतसे ॥ कारण होऊन एकमेकां ॥ ६१ ॥

गर्भाच्याठायीं वीर्यसंभवा पासून ॥ पुरुषासी मरणावधि पूर्ण ॥
दुःख होतसे दारुण ॥ सांगितल्या न्यायें ॥ ६२ ॥
ऐशया अज्ञान महाव्याधी ॥ औषध एकच मी अविनाशी ॥
मज सद्गुरूवीण सोडवील जीवासी ॥ ऐसा दुजा उपाय नाहीं ॥ ६३ ॥
आधीं स्त्री पुरुषाचे संयोगी ॥ रक्तरेत मिळतां कमलभागीं ॥
त्या दिवसापासून लागवेगीं ॥ दुःखावरी दुःखें ॥ ६४ ॥
गर्भीचे दुःख जो सरलें ॥ तों जन्मदुःखें घाबरलें ॥
जन्मतां बाळपणी कष्टी केलें ॥ तेंही दुःख परतंत्रत्वें ॥ ६५ ॥
स्वतंत्र वाटे तरुणपण ॥ तेंही केलेसे पराधीन ॥
सदा जाळीतसे चिंताग्न ॥ तेथेही सुख कैचें ॥ ६६ ॥
पुढे वृद्धत्वाच्या आपदा ॥ दिवसे दिवस क्षीण सदा ॥
त्यावरी मरणदुःख तें कदा ॥ बोलिलें नव जाय ॥ ६७ ॥
तथापि कळावया मुमुक्षुसी ॥ गर्भादि मरणान्त दुःखराशी ॥
बोलिल्या असती संकेतेशीं ॥ अध्याय संपेतों ॥ ६८ ॥
ऐशया अनंता व्याधीशी कारण ॥ एक जीवासी पडिलें अज्ञान ॥
त्या अज्ञानाचे व्हावया निरसन ॥ एक ज्ञानचि पाहिजे ॥ ६९ ॥
रात्रीसी पाहिजे दीनोदय ॥ अंधारा पाहिजे दीपं निश्चय ॥
तेवींच अज्ञानाचा व्हाया क्षय ॥ ज्ञानचि पाहिजे ॥ ३७० ॥
दोरीच्या न कळण्याने सर्प झाला ॥ तो दीपें ओळखितांचि मेला ॥
तेवीं ब्रह्माज्ञानें भवे भासला ॥ तो नासे ब्रह्मज्ञानें ॥ ७१ ॥
तस्मात् अज्ञान रोगासी ज्ञान मात्रा ॥ मिळे जरी परम पवित्रा ॥
तरीच भव नाशूनि स्वतंत्रा ॥ जीवन्मुक्ति साधका ॥ ७२ ॥
अज्ञान न जाय ज्ञानावांचून ॥ तें ज्ञान नव्हे सद्गुरूवीण ॥
तो सद्गुरु मीच शिव सनातन ॥ तारक सच्छिष्या ॥ ७३ ॥
तयासी मज सद्गुरु परता ॥ दुजा कोण असे त्राता ॥
भवरोगासी औषध तत्त्वतां ॥ मीच एकु ॥ ७४ ॥
दुजें नाहीं गा नाहीं ॥ हे सत्य सत्य अन्यथा नाहीं ॥
मीच औषध सर्व जीवा पाहीं ॥ अज्ञान निरसना ॥ ७५ ॥
परी पथ्य झाले पाहिजे जीवा ॥ तरीच ज्ञानमात्रेचा चाले यांवा ॥
पथ्य म्हणजे वैराग्य सदैवा ॥ प्राप्त व्हावें ॥ ७६ ॥
मुख्य वैराग्याचे लक्षण ॥ द्वैत त्यागावें जें भेदभान ॥
नामरूप त्यागितां संपूर्ण ॥ मदैक्यज्ञान होय ॥ ७७ ॥
मायेपासून तृणावरी ॥ जे विषयजात नानापरी ॥
त्याचा त्याग जो केलाचि करी ॥ तोचि मुमुक्षु खरा ॥ ७८ ॥
ऐसें वैराग्य व्हावया व्याजें ॥ पदार्थी दोषदृष्टि पाहिजे ॥
आणि ते विषय कवणा लाहिजे ॥ भोक्ता असे कवण ॥ ७९ ॥
देहास्तव भोग इच्छावे ॥ तरी देहासी आदि अंत जाणावे ॥
गर्भादि मरणांत विचारावें ॥ दुःखरूप शरीर ॥ ३८० ॥
जयासी इच्छा मोक्षाची असे ॥ तेणें देहादि प्रपंच त्यागावा मानसें ॥
देहबुद्धि जावी गुरूपदेशे ॥ सच्छास्त्र श्रवणें ॥ ८१ ॥
आठवे अध्यायीं हेंचि बोलिलें ॥ देहदुःख अवघे विस्तारिलें ॥
हे शरीर कासयाचें असें रचिलें ॥ हें निरूपिजे नवमीं ॥ ८२ ॥
जेणें देहबुद्धि तत्क्षणी झडे ॥ अभिन्न ब्रह्मीं जीव हा पवाडे ॥
संशय अवघाचि विघडे ॥ अज्ञानासहित ॥ ३८३ ॥

इति श्रीमद्धेदेश्वरी ॥ शिवगीता पद्म पुरणांतरीं ॥ वैराग्ययोगाचेनि अनुकारी ॥ अष्टमोध्यायः ॥ ८ ॥
श्रीसद्गुरुचरणारविंदार्पणमस्तु ॥ श्रीशिवभवतु ॥ ॐ ॥ ॐ ॥ ॐ ॥