श्रीशिवराम गुरवे नमः ॥
सूत म्हणे शौनकहो पवित्र । शिवगीतारूपें हा महामंत्र ।
वेदान्त रहस्यचि स्वतंत्र । समुद्र अर्थाचा ॥ १ ॥
ॐकारबीज ज्ञप्तिशक्ति । अनुसंधान कीलक या प्रति ।
आराध्य दैवत तो मुख्य चिन्मूर्ति । श्रीशिव सद्‌गुरु येथें ॥ २ ॥
रामचंद्र ऋषि या मंत्राचा । सर्वछंद असती यासी साचा ।
स्वात्मप्रीत्यर्थ अर्थ येथींचा । अर्थवाद असे ॥ ३ ॥
मोक्षकाम जया मुमुक्षूसी । तेणें सोडून सर्व व्यापारासी ।
जपा प्रवर्तावें अहर्निशी । एकाप्रभावें ॥ ४ ॥
अस्ति भाति प्रियावरी । बुद्धीची स्थापना दृढ करी ।
हाचि आसनविधि निर्धारी । समानत्व सर्वांभूतीं ॥ ५ ॥
प्राणांत जरी ओढवला । तरी श्रवण मनन जप न जाय सोडिला ।
ऐसा दृढसंकल्प पाहिजे केला । आरंभी जपाच्या ॥ ६ ॥
नामरूपें सांडिजे फोस । हेचि या जपारंभीं न्यास ।
ध्यान तेंचि सदां निदिध्यास । ब्रह्माकार वृत्ति ॥ ७ ॥
शमदमादि हेचि नियम । अनिर्वचनीयता मौन परम ।
तीर्थवास हा सत्यसमागम । तरी मोक्षकाम पुरे त्वरा ॥ ८ ॥
ऐसा जप हा कोणी अधिकारी । निश्चयात्मक जो अनुदिनीं करी ।
तो अल्पचि काळें जीवन्मुक्ति वरी । येथें संशय नाहीं ॥ ९ ॥
असो सहावा अध्याय शिव सांगतां । तो ऐकून राम झाला सुखावता ।
याचि श्रवण मननें मुक्ति सायुज्यता । उत्तराधिकारिया होय ॥ १० ॥
जयासि एकदां उपदेश होय । तो ऐकून पावे स्वरूप अद्वय ।
भिन्नत्वाचा नुरेचि ज्या संशय । तो उत्तम अधिकारी ॥ ११ ॥
तयाची कार्यसिद्धी झाली । परी मंदप्रज्ञ भावार्थीं मानवें आथिलीं ।
तयाशीं निरूपणाची झोड लागली । पाहिजे अत्यंत ॥ १२ ॥
वारंवार श्रवण मनन । निरूपिलेंचि पाहिजे निरूपण ।
तेव्हां बाणत बाणत अपरोक्ष ज्ञान बाणेल दृढ ॥ १३ ॥
शिवें सांगितलें यथार्थ ज्ञान । आतांचि पावती अंतर्धान ।
तरी मग वाढेल कैसें निरूपण । विस्तारेशीं ॥ १४ ॥
तरी अतित्वरा प्रश्न करावा । जेणें संतोष वाटे सदाशिवा ।
अनन्य भावार्थिया ज्ञानदिवा । गुरुमुखें लागे ॥ १५ ॥
कल्पतरूची प्राप्ति बरवी । होतां इच्छेची वाण कां करावीं ।
तेवीं शिवसद्‌गुरु मीं नसतां गोसावी । वाण कासया प्रश्नांची ॥ १६ ॥
उत्पत्ति स्थिति लय जगाचा । आणि निश्चय कैसा कर्तृत्वाचा ।
सहावे अध्यायीं हा जाहला साचा । परी मागुती तेंचि पुसों ॥ १७ ॥
हें वास्तविक असे इंद्रजाळ । कीं गंधर्व नगरची सकळ ।
परी मुमुक्षूसी कळावें केवळ । कांहीं संशय नुरतां ॥ १८ ॥
ऐसा रामाचे अंतरी हेतु । तो गुप्तचि ठेवूनि समस्तु ।
मज कळलें नाहीं ऐसें पुसतु । अंतरीं सर्वज्ञ असोनि ॥ १९ ॥
वांकुडें बोट केलियावीण । तूप न निघे सान मुखांतून ।
तैसे अज्ञान घेतल्यावांचून । निरूपण प्रकटेना ॥ २० ॥
आता ऐका राम तो काय । शिवगुरूसी प्रश्न करिता होय ।
हा समजावा जीवाचा भाग्योदय । तेथें रामाचे काज नाहीं ॥ २१ ॥

हे भगवन् मी जें पुसिले । तें प्रभो त्वां सांगितले ।
त्यारीती सर्व मज बाणलें । परी उरला गूढाभिसंधि ॥ २२ ॥
तया अंतर्हेतूचा निर्द्धार । तुजपासून हे महेश्वर ।
लाधलों नाहीं तरे तें उत्तर । सविस्तर द्यावें ॥ २३ ॥
म्यां पुसिलें कीं तुजपासून । भूतभौतिक जग संपूर्ण ।
देवादि स्थावर जंगम मिळून । कोणें परी झालें ॥ २४ ॥
आणि स्थिति लय जगाचा सहसा । कारण असशी त्या तूंच कैसा ।
याचा विचार जैसा असे तैसा । यथार्थ तुवां सांगितला ॥ २५ ॥
यथार्थ तुझें रूप कैसें । ते तें माया न होऊन झाली असे ।
तया मायेचिये सरिसें । जग सर्व होतें झालें ॥ २६ ॥
आणि मायेंत जें प्रतिबिंबलें । तो ईश्वर तया कर्तृत्व आलें ।
आणि मीच असें जें जें नामरूप उद्‌भवलें । तेंही सांगितलें कृपाळुवें ॥ २७ ॥
तें वास्तविक जैसा बोलशी । तैसेंचि असे निश्चयेंशीं ।
हें दृढ प्रत्यया आलें चित्तासी । माझिया सत्य ॥ २८ ॥
परी गूढ हेतू माझे अंतरींचा । त्याचा संशय फिटला नाहीं साचा ।
तो हेतूचि प्रगट करूं वाचा । बोलूं नये परी ॥ २९ ॥
म्यां या जीवाच्या तरणोपाया । प्रश्न केलासे श्रीगुरुराया ।
त्वां यथार्थज्ञान बोलिलें जें तया । मर्कटा नारळ होय काय ॥ ३० ॥
तयाशी स्पष्ट मिथ्यत्वें कळावें । परी ते मंदप्रज्ञ असती आघवे ।
एका उपदेशे समाधान पावावें । ऐसे अधिकारी थोडे ॥ ३१ ॥
तस्मात् त्यासी स्पष्टत्वें कळावें । तरी बोलिलेंचि मागुतें बोलावें ।
तुजपासूनि जें झालें आघवें । तो तूं कवण सांगें ॥ ३२ ॥
तूं निर्विशेष कीं सविशेष । किं हा परिणामयुक्त देह विशेष ।
या तिहींतून सांगें विशेष । मी एक म्हणोनि ॥ ३३ ॥
म्यां जीवाची वकिली स्वीकारिली । तेव्हां म्यांचि जीवदशा असे धरिली ।
त्या मज आशंका जे वाटली । तें बोलतों निर्भीड ॥ ३४ ॥
तिहीं प्रकारें त्वां रूप आपुलें । पूर्वाध्यायीं स्पष्ट सांगितलें ।
एक निर्विशेष दुजें सविशेष बोलिलें । तिसतें लीलाविग्रह ॥ ३५ ॥
त्यांत सत्यत्वें मी निर्विशेष असें । येर उभयही मिथ्यात्वें दिसे ।
असो रूपत्रयही तुझें ऐसें । आलें प्रतीती ॥ ३६ ॥
परी या तिहीं देहांपासून । जग नव्हेल ऐसा असंभव पूर्ण ।
मज झाला तयाचें निरसन । नाहीं केलें तुवां ॥ ३७ ॥
तो अवधारी असंभव कैसा । बोलोन दाखवितों कांहींसा ।
तिहीं रूपापासून सहसा । जगौत्पत्ति होय कैशी ॥ ३८ ॥
निर्विशेष तरी निर्विकार । तेथें उत्पत्तिचा कैंचा विकार ।
विकार म्हणतां निर्विकार उत्तर । उरलें कैसें ॥ ३९ ॥
सच्चिदानंद ब्रह्मींचें । असज्जड दुःखरूप जगाचें ।
एक लक्षण असतां कारणाचें ।कार्याचें भिन्न कैसें ॥ ४० ॥
तथापि भिन्न जरी झालें म्हणावें । तरी गव्हांपासून उडीद कैसा संभवे ।
विपरीतत्व मायेनें केलें म्हणतां व्हावें । विरोधरूप उत्तर ॥ ४१ ॥
अग्नीशी ओडंबा लागला । कीं कीड लागली मणिस्थंभाला ।
तेवीं निर्विशेषीं या जगाला । उत्पत्ति होय ॥ ४२ ॥
जरी अग्नीपासून कीटक होती । तया अग्नीमाजी आजन्म राहती ।
तरी स्वरूपीं या जगाची उत्पत्ति । आणि स्थितीही तैशी ॥ ४३ ॥
सूर्यकिरणावी मुंगिया चालती । कीं अग्निपाठारीं बीजें वाफती ।
जरी तरी जगाची स्थिति उत्पत्ति । परब्रह्मीं होय ॥ ४४ ॥
एवं निर्विशेषीं ऐसा असंभव । जग नव्हेचि हा जिवाचा भाव ।
आतां सविशेष व्यापक जें स्वयमेव । तेथेंही नव्हेसें वाटे ॥ ४५ ॥
स्फुरण चंचळ जाणता पुरुष । तया ईश्वराशी नाम सविशेष ।
तेथें जडत्वें हे जग अशेष । होय कैसेनि ॥ ४६ ॥
अव्यक्तीं व्यक्ति हे प्रगटेना । जेवीं मृगजळें धान्यादि पिकेना ।
तथापि होय हे करावी कल्पना । तरी द्रव्य कोठूनि आलें ॥ ४७ ॥
स्फुरणीं कोणती सामग्री असें । कीं अल्पचि विस्तीर्ण होय अपैसे ।
तस्मात् सविशेषा पासूनही असंभव दिसे । या संपूर्ण जगाचा ॥ ४८ ॥
आतां तिसरा तूं देहधारी । वससी कैलास कोणा माझारीं ।
यापासून तों उत्पत्ति जगाची सारी सुतराम नव्हेचि ॥ ४९ ॥

परिछिन्न साडेतीन हात प्रमाण । हे भगवन् देह तुझा सान ।
येथें एवढालीं भूतादि उत्पन्न होऊन । स्थिति लयही होय कैसा ॥ ५० ॥
अणुपासून पर्वत निपजे । कीं मुंगीपासून प्रगटिजे गजें ।
तेवीं परिछिन्न प्रमाण देह तुझे । तेथें ब्रह्माण्ड कैसें होय ॥ ५१ ॥
तथापि तुझ्या देहापासून जरी झालें । तरी ब्रह्मा विष्णु कां न करिती वहिले ।
आणि इंद्रादि देवीं कां नाहीं केलें । सामर्थ्य ऐसें जग ॥ ५२ ॥
तूं देव मोठा तुवां मोठें केलें । हे जीव मानवादि असती धाकुले ।
तरी याज पासूनहही पाहिजे झालें । लहान लहान ब्रह्माण्ड ॥ ५३ ॥
दैत्यही थोर पराक्रमी असती । तेही कां एकेक ब्रह्माण्ड न करिती ।
तस्मात् ऐशी होतसे अतिव्याप्ति । तरी देहापासून असंभव ॥ ५४ ॥
आणि हे संपूर्ण देवादिक । आपुलाले सामर्थ्यें राहिले पृथक ।
ते तूंच कैसा म्हणसि सकळिक । हेंही अघटित वाटे ॥ ५५ ॥

हे सर्व देव वेगळाले । स्वस्व अधिकारसंबंधें रहिले ।
ते सुर तूंच कैसा कळलें । पाहिजे मज ॥ ५६ ॥
स्वतंत्र सर्व देव भिन्न भिन्न । व्यापारही सर्वांचे अनान ।
एक विशेष एक असती सान । तरी ते तूंच कैसा ॥ ५७ ॥
आणि हें ब्रह्माण्ड चतुर्दश भुवन । देव दैत्यादिकांचें स्थान ।
हेंही तूं कैसा असशी आपण । जगरूपत्वें ॥ ५८ ॥
तूं म्हणशी स्थावर जंगमाची । उत्पत्ति होणें गति लयाची ।
सांगितली स्थिति ही देवांची । आतां कां पुसशी तरी ऐकें ॥ ५९ ॥

तुजपासून ऐकिलें जरी । देवा संदेह वाढला मज अंतरीं ।
हा संशय छेदावया तूं पुरारि । योग्य असशी ॥ ६० ॥
संशयात्मक जे जीव । याचा गुरु तूं सदाशिव ।
तुजविण संशयाचा अभाव । कवण परी ॥ ६१ ॥
एका पासुनचि सर्व झालें । ऐसें अनेकधा महत्त्व वेद बोले ।
आणि तूं स्वमुखें आपुलें । सांगत अससी ॥ ६२ ॥
परी अज्ञान जीव मूढमति । एकाचे एकचि भाविती ।
नानाप्रकारींचे कुतर्क करिती । आणि पडती संशयीं ॥ ६३ ॥
जीवाचा आशय कीं दृष्टीं पहावें । तेंचि एक साच मानावें ।
शास्त्ररीतीं जें ऐकावें । तें खरें कैसें अनुमानें ॥ ६४ ॥
तूं जें स्वमुखें बोलशी । उगीच थोरी वदविसी ।
ऐसा स्वभावचि असे सर्वांसी । कीं उगेंचि बोलावें ॥ ६५ ॥
परी ऐकणारें तेंचि ऐकावें । संभवेल किंवा हे न संभवे ।
उगेंचि मुंगी म्हणतां गजातें प्रसवें । सत्य मानावें हें कैसें ॥ ६६ ॥
जेते आपणासी थोर म्हणती । आपुलाचि पराक्रम श्रेष्ठत्वें दाविती ।
ऐशीच असे सर्वत्रांची गति । तरी तूंही प्रौढी सांगशी ॥ ६७ ॥
कैचें असे निर्विशेष रूपक । आणि कैचा असशी तूं व्यापक ।
हा तूं देहधारी अससी देख । तरी हें होय कैसें तुझेनि ॥ ६८ ॥
हे देव सारे वेगळाले । अधिकार रक्षिती आपुलाले ।
हे इतकेही मीच म्हणशी उगलें । कासया वरूनी ॥ ६९ ॥
बरें आतां त्वां जरी सृष्टि केली । तरी आम्हा करून दावीं वहिली ।
दाविल्याविण न जाय निवाली । आमुची चित्तवृत्ति ॥ ७० ॥
ऐसे हे प्रवृत्तीचे लोक । आणि शास्त्रज्ञ पण्डित सकळिक ।
देखिल्यावीण निश्चयात्मक । सत्य कदां न मानिती ॥ ७१ ॥
तस्मात् तुझिया देहापासूनी । दाखवावी कैशी स्थिती उभवणी ।
हा गूढाभिसंधि होतां अंतःकरणीं । नो बोलोनि दाविला ॥ ७२ ॥
पहा लोकांची काय रीती । सद्‌गुरूचेंही सामर्थ्य पाहती ।
सामर्थ्यचि नसे जयाप्रति । तो जीवा ब्रह्म करी कैसा ॥ ७३ ॥
ऐसा लोकांचा असे आशय । तो कदांही न फिटे संशय ।
तयाचा संदेह निवारण होय । ऐसें करी तूं जगद्‌गुरु ॥ ७४ ॥
तुजवीण कोण असे दुसता । कीं हा संशय निरसील सारा ।
तरी तूंचि निवारावया कर्पूरगौरा । अति योग्य होशी ॥ ७५ ॥
माझा विश्वास तुझिये चरणीं । तरी सांगावें कृपा करूनी ।
मजवरी कृपा करितां येक्षणी । जीवही विश्वसतील ॥ ७६ ॥
जीव जरी ऐसें विपरीत भाविती । परी उपेक्षूं नको तूं कृपामूर्ति ।
हे माझी विनवणी पदाप्रति । तरी जीवाशी उद्धरीं ॥ ७७ ॥
सहस्र अन्यायी परी तुझे अंश । तरी तोडीं तोडीं यांचा भवपाश ।
ऐसें बोलोनियां सावकाश । स्दृढ चरण धरिले ॥ ७८ ॥
ऐशी रामाची ऐकतां प्रार्थना । हंसून बोले कैलासराणा ।
उठीं उठीं गा तुझिया मना । आवडे तेंचि करूं ॥ ७९ ॥
यथार्थ सर्व असतां सांगितलें । तुजलागीं असंभूत वाटलें ।
तरी मागुतीं पाहिजे ऐकिलें । हा असंभाव नव्हे ॥ ८० ॥
सविशेष निर्विशेष रूपें दोन । तिसरें हें असें व्यक्ति धरून ।
तुज वाटे जग नव्हे तिहींपासून । तरी पुसेन ते सांगें ॥ ८१ ॥

वटबीज तें अल्पप्राय । आणि महावृक्ष शाखा विटपमय ।
नसतां येतसे अभिप्राय । कोठोनियां सांगें ॥ ८२ ॥
रामा तूं म्हणशी संशय जीवासी । बळेंचि कल्पिती असंभवासी ।
तरी पुसावें कीं तयासी । प्रतिबंदी उत्तरें ॥ ८३ ॥
बीजामाजी कांहीं नसतां । वृक्ष निघतसे समान पर्वता ।
हा कोठोनि सांगावा तत्त्वतां । प्रत्यक्ष आला ॥ ८४ ॥
कांहींच नसतां पाणियांत । गारा मीठ केंवी उत्पन्न होत ।
आणि आकाशीं नसतां अभ्र येत । कवणेपरी सांगा ॥ ८५ ॥
सूर्यकिरणीं नसतां जळ । उठती मृगतृष्णेचे कल्होळ ।
हे कोठून निघती सकळ । हें पुसें जीवासी ॥ ८६ ॥
हे असो जीवांची कथा । रामा तूंच सांगें सर्वथा ।
हें जग नव्हेल मज समर्था । पासून केंवीं ॥ ८७ ॥
मी निर्विशेष परिपूर्ण । सच्चिदानंद अनंतघन ।
त्या मज सहस्रकिरणा पासून । मृगजळ जग कां नव्हे ॥ ८८ ॥
तोचि मी मायावशें सविशेष । संपूर्ण या जगाचा ईश ।
अव्यक्त मेघजळापासून विशेष । व्यक्त जग गारा कां न होती ॥ ८९ ॥
तिसरें हें माझें शरीर । वटबीजापरी अल्पमात्र ।
तेथून वृक्षरूप हें जग समग्र । गरुडापरि कां नव्हे ॥ ९० ॥
एवं तिहीं रूपीं नाहीं असंभव । संभव तेचि असे सदैव ।
तरी आग्रहें कां करिशी अभाव । आणि अविश्वास वचनीं ॥ ९१ ॥

वटबीजादिकांचे परी । माझे तनुपासून निर्धारी ।
भूतांचा लय उत्पत्ति सारी । होत असे पाहें ॥ ९३ ॥
येथे न मानी अविश्वास । श्रुति आणि माझें वचनास ।
या तिहीं रूपेंहीं मी सर्वांस । असे कारण ॥ ९४ ॥
आतां एकेका रूपीं कैसें झालें । तें तुज सांगिजेल वेगळाले ।
प्रथम निर्विशेषरूपीं असंभविलें । त्वां जग नव्हे म्हणोनि ॥ ९५ ॥
कारण कीं सच्चिदानंद निर्विशेष । तेथें असज्जडात्मक कैसें सविशेष ।
संभवेल हा तुझा हेतु अशेष । तरी अवधारीं सांगूं ॥ ९६ ॥
रज्जूवरी सर्प भासला । कीं शुक्तिवरी ठाव रजताला ।
किंवा स्थाणूचा पुरुष भासला । तरी येथें असंभव कोण ॥ ९७ ॥
ऐसें असतां तूं अन्य कल्पूनीं । असंभवचि मानिसी मनीं ।
तरी सांग मी पुसेन तुजलागुनी । करून विकल्प ॥ ९८ ॥
कारणापासून जीं कार्यें होतीं । तयांचीं त्रिविधा प्रकारें असे रीति ।
घटकार्यासी आरंभ म्हणती । बहुकारणें म्हणोनि ॥ ९९ ॥
दुधाचें दहीं जेवीं होतां । तया परिणाम म्हणती तत्वतां ।
रज्जु सर्पादि कार्य तें विवर्तात्मकता । ओळखिजे तिन्ही ऐशीं ॥ १०० ॥
तस्मात् जगकार्य जें स्वरूपीं झालें । हें तुवां कैसें असे भाविलें ।
आरंभात्मक कीं परिणामात्मक बोलें । किंवा विवर्तात्मक ॥ १ ॥
आरंभात्मक ब्रह्मींचें कार्य जग । जरी म्हणशी तूं हें अंग ।
तरी बहुत कारणें कोठें सांग । असती निमित्तादि ॥ २ ॥
घटकार्य मातीचें खरें । त्यासी बहुकारणें असतीं साचारें ।
मृद्‌गोल चक्र दण्ड कुलाल तिसरें । निमित्त असे ॥ ३ ॥
ऐसी आणिक बहु कारणें नसतां जगासी । कल्पिशी तूं न्यायादिका ऐशीं ।
कीं माया उपादान ईश्वर निमित्ताशी । असे कारण ॥ ४ ॥
काल कर्म आणि स्वभाव । हींही कारणें समवायी भाव ।
तरी या तिहींशीं झाला ठाव । जगदंतःपाति ॥ ५ ॥
माया कारण उपादान । जगाचा लय मायेंत म्हणून ।
परी मायेशीही उत्पत्ति अधिष्ठान । ब्रह्मचिं कीं असे ॥ ६ ॥
उत्पत्ति मायेस जेव्हां झाली । तेव्हां माया जगांत आली ।
मायाच कार्य तेव्हां भाविली । कारण कैशी ॥ ७ ॥
तैसाचि ईश्वर माया प्रतिबिंबित । आला असे जग कार्यांत ।
तरी जगाशी असतां ही निमित्त । मुख्यत्वें कारण नव्हे ॥ ८ ॥
मायेपासूनि ऐलिकडे । पदार्थ तितुका काळांत सांपडे ।
तरी काळासी कारणत्व जोडे । मायेवीण ब्रह्मीं केवीं ॥ ९ ॥
कर्में जगाशी उत्पत्ति । तरी मायेअभावी कर्मा कोठें वस्ती ।
मायेपासून कर्माची गति । तरी कर्मही कारण नव्हे ॥ ११० ॥
**** जेधवां उत्पत्ति मायेची । तेधवांचि उभवणी या सर्वांची ।
हेंचि कार्यरूप तरी कारणाची । आरोपणा या व्यर्थ ॥ ११ ॥
तथापि म्हणावें यासी कारण । तरी मायेपासून पर्यंत तृण ।
कारणत्व ये सर्वांलागून मग कार्य तें कोणतें ॥ १२ ॥
गुणभूतें ही कारणें भौतिका । आईबाप कारणें लेंकी लेंकां ।
तृणादि वृक्ष पाषाण लतिका । फलपुष्पादिकां कारण ॥ १३ ॥
बीज कारण फळासी । आणि फळ कारण बीजासी ।
एवं कारणत्व जरी उभयांशी । तरी कार्यचि नव्हे ॥ १४ ॥
क्लार्यचि नसतां कोण कारण । ऐसी अनवस्था होय संपूर्ण ।
तस्मात् मायादिक हें जगकारण । ईश्वरासहित म्हणूं नये ॥ १५ ॥
स्वभाव एक मणती ब्रह्मींचा । कीं स्वरूपीं उद्‌भव व्हावाचि जगाचा ।
हा स्वभाव अनादि असे साचा । तरी खरें कारणत्व स्वभावा ॥ १६ ॥
तरी ऐकावें स्वस्थचित्ता । स्वरूपीं स्वभावचि जरी असता ।
तरी कासयासी अपेक्षिता । काल कर्म मायेसी ॥ १७ ॥
सर्वदां उत्पत्ति स्थितीच असावी । मग लयाची गोष्टीही न बोलावी ।
लय होतां स्वभावा उरावी । कारणता कशी ॥ १८ ॥
तथापि मानिला रूपीं स्वभाव । तरी सुवर्णा उगवावें नगाचे अवयव ।
मग सुवर्णाकाराचें गौरव । कासया पाहिजे ॥ १९ ॥
काय मृत्तिकेपासून स्वयंभ । घट गाडग्याचे निघती कोंभ ।
परे ते कुलाल मतीचे गर्भ । उमटले कीं ॥ १२० ॥
तस्मात् मायेचा हा स्वभाव । तेव्हां मुख्यत्वें कारणाचा अभाव ।
एकदेशी मायेचा उद्‌भव । ब्रह्मीं सर्वत्र तरी कोठें ॥ २१ ॥
स्निग्ध भूमीचेचि घट होती । तेवीं एकदेशी मायेची अभिव्यक्ति ।
काल कर्म स्वभावादि उमटती । तिजपासूनि ॥ २२ ॥
एकदेशीं आणि सर्वदां नाहीं । तस्मात् आरंभात्मक जगकार्य नव्हे कहीं ।
मायादि तृणांत हें सर्वही । स्वरूपीं विवर्त ॥ २३ ॥
आतां रामा तूं असिएं म्हणशी । कीं परिणामात्मकता असेल जगासी ।
तरी अवधारावी लक्षणें कैशीं । परिणामाचीं ॥ २४ ॥
कार्य सत्यत्वें असावें । तयाशी परीणाम म्हणावें ।
अथवा कारण ऐसें कार्य व्हावें । तरी म्हणावा परिणाम ॥ २५ ॥
नासून जावें सर्व कारण । कार्य व्हावें पूर्वरूप पालटून ।
दुधाचें दहीं जैसें होणें । परिणाम या नांव ॥ २६ ॥
दुधासम दहीं पांढरें असे । सत्यत्वेंही विकार झाला असे ।
आणि दहीं होतां दूधपण नासें । तरी तो परिणाम खरा ॥ ३७ ॥
हें जें जगकार्य जाहलें । तेंसत्यत्वें नवचे भाविलें ।
सत्य भावितां वेदशास्त्र बोलिलें । कीं हें मिथ्या ऐसें ॥ २८ ॥
आणि गुरुमुखें स्वानुभवी यासी । मिथ्यत्व आलें जें अनुभवासी ।
तया बाध आला कीं सर्वांशी सत्यत्वें भावितां ॥ २९ ॥
गुरु शास्त्र आणि श्रवण मनन । सर्व मिथ्या झाले साधन ।
आणि जीवासी नव्हेचि अभेद ज्ञान । येणें वेदान्त हानी ॥ १३० ॥
सत्य भावितां इतुकीं दूषणें । तरी तें सत्यत्व न भाविजे कवणें ।
सत्यत्वचि नसतां परिणामरूप होणें । जग कार्य हें कैसें ॥ ३१ ॥
अस्ति भाति प्रियात्मक ब्रह्म । असज्जड दुःखात्मक जगरूप नाम ।
तरी कारण कार्य केवीं होय सम । तस्मात् परिणाम नव्हे ॥ ३२ ॥
स्वरूप परिपूर्ण अनंत । जगचि मध्यें होऊन नासत ।
अनंतत्व नासून जग जरी उत्पन्न होत । तरी बोलूं येता परिणाम ॥ ३३ ॥
दह्याचें मागुतें नव्हे दुग्ध । जग जाऊन उरे ब्रह्म शुद्ध ।
तरी मग परिणामात्मक होईल सिद्ध । कैसें तें सांगें रामा ॥ ३४ ॥
अपरोक्षज्ञान झालियावरी । निजांगें ब्रह्म होतसे अधिकारी ।
तस्मात् हे कल्पनाच कधीं न करीं । परिणामात्मकाची ॥ ३५ ॥
आतां उरला पक्ष तिसरा । ब्रह्मीं विवर्तात्मक जगाचा उभारा ।
तरी दोष नसे करितां अंगिकारा । विवर्तात्मकाचा ॥ ३६ ॥
शुक्तीवरी दिसे रजत । की रज्जूवरी सर्प उमटत ।
अथवा स्थाणूचा पुरुष भासत । यां नांवे विवर्त ॥ ३७ ॥
हें जैसें न होऊन झालें । अज्ञानीं उगेंचि कल्पून केलें ।
त्याच रीती जग हें कल्पिलें अज्ञानें ब्रह्मीं ॥ ३८ ॥
ऐसें विवर्तात्मक जग सर्व । स्वीकारितां कैंचा असंभव ।
मागुती ऐकें विवर्ताचा स्वभाव । खालून सांगिजे ॥ ३९ ॥
ब्रह्म एक निर्विकार । जेथें मायादिकांचा नसे विकार ।
तेथें आरोपिलें जगदाकार । रज्जू सर्पापरी ॥ १४० ॥
तेवीं जगही झालें नसतां । अज्ञानें जीव झाला कल्पिआ ।
तेणें बंधन पावला अवचिता । जन्ममृत्युरूपें ॥ ४२ ॥
दोरीचें दिसणें वांकुडें । तेवीं जगाचें अस्ति भाति प्रिय रूपडें ।
तेथें स्र्पनाम ठेविलें त्या भ्याडें । तेवीं जगनाम ठेवी जीव ॥ ४३ ॥
सर्पभाव झालियावरी । तया कल्पावी कीं भ्रांति पडली खरी ।
तेवीं जग कल्पना होतां नानापरी । यासी अज्ञान कारण कल्पावें ॥ ४४ ॥
अगा अज्ञान तेंचि स्वरूपीं माया । माया म्हणजे शब्दचि वांया ।
अहं ब्रह्म प्रतीति असतां तया । अज्ञानाइसें कल्पिलें ॥ ४५ ॥
मी ब्रह्म स्फुरण जेव्हां झालें । तेव्हां तितुक्या स्फुरणा जाणूं लागलें ।
तें जाणणेंचि परी अज्ञानत्व पावलें । न कळे की केवढें ब्रह्म ॥ ४३ ॥
जेवीं दोरीचें न कळणें । सर्पाकारत्व आलें तेणें ।
तेवीं स्फुरणा विरहित स्वरूप तें नेणें । तेव्हां द्वैत कल्पना करी ॥ ४७ ॥
दोरीच्या दिसण्या म्हणावें अज्ञान । तेवीं स्वरूपाच्या आठवा माया अभिधान ।
दिसणेंचि जैसें न दिसणें । ज्ञानचि अज्ञान तेवीं ॥ ४८ ॥
सर्प जेधवां भासला । तेथें कोण म्हणावा आधीं झाला ।
अज्ञान कीं भ्याड कीं सर्प पाहिला । निवडितां नये ॥ ४९ ॥
तेवीं जग जेधवां झालें । यांत कोण म्हणावें आधीं जन्मलें ।
माया कीं कल्पिता जीव कीं जग पाहिलें । नेमितांच न ये ॥ १५० ॥
भ्याड नव्हे अज्ञान सर्पावीण । आणि जीव न प्रगटे माया जगावंचून ।
सर्प नव्हे नसतां भ्याड अज्ञान । मायाजीवाभावी जग नव्हे ॥ ५१ ॥
सर्प भ्याड नसतां दोनी । अज्ञान कल्पना करील कोणी ।
तेवी जीव जगाची नसतां उभवणी । माया कोणें कल्पावी ॥ ५२ ॥
येथें कोणी होईल कल्पिता । कीं भ्याडपणा जरी उत्पन्न नसता ।
परी पुरुषाच्या ठायीं पूर्वाध्यास होता । तो कल्पितां भीति होय ॥ ५३ ॥
ऐसा पूर्वाध्यास येथें कोठें । तरी ये विषयीं बोलिजेल गोमटें ।
अहं ब्रह्म स्फूर्ति जे उठे । तो अहंपणा पूर्वाध्यासा ॥ ५४ ॥
पुरुष जैसा पूर्वींच असे । स्फुरण अनादि कोठें तैसें ।
ऐसें बोलती तरी साधलासे । पक्ष आमुचाची ॥ ५५ ॥
जैसा पुरुष पहिलाचि आहे । तैसा संकल्पकर्ता झालाचि नव्हे ।
जितका रज्जुसर्पाचा खरेपणा लाहे । तितुकांही नाहीं जगद्‌भ्रमा ॥ ५६ ॥
ऐसें विवर्तात्मक न होऊन । म्हणतां असंभव कोण ।
वेदान्तपक्षीं अज्ञानेंकडून । झालें ऐसें स्वीकारिती ॥ ५७ ॥
सत्यत्वें जरी झालें असते । तरी मात्र असंभूत म्हणावें लागतें ।
तैसें तो परिणामात्मक जग जें तें । झालेंचि नाहीं ॥ ५८ ॥
रज्जूवरी जैसा भुजंग । कीं आकाशीं उमटले मेघ ।
नातरी पाणियावरी तरंग । होतां असंभव नाहीं ॥ ५९ ॥
शुक्तीवरी जैसें रजत । कीं स्थाणूचा पुरुष भासत ।
कीं सूर्यकिरणीं मृगजळ दिसत । तरी असंभाव कोणता ॥ १६० ॥
तेवींच रामा अज्ञानास्तव । जग हें झालें विवर्तात्मक सर्व ।
त्री येथें न कल्पावा असंभव । निर्विशेष ब्रह्मीं ॥ ६१ ॥
आतां सविशेष शबलब्रह्म । तयासीच ईश्वर हें नाम ।
तेथूनही जगाचा होता उद्‌गम । विरोध नाहीं ॥ ६२ ॥
येथें तरी चंचळ जाणिवात्मक । इच्छा असें कीं व्हावें अनेक ।
तेचि इच्छा देवी सामग्री सकळिक । व्हावया असे ॥ ६३ ॥
इच्छेसरिशा शक्ती तीन । होत्या झाल्या आधीं निर्माण ।
त्याचि त्रिपुटींरूप विभागून । जगकार्य चाले ॥ ६४ ॥
भोग्य भोक्ता भोगण । कर्ता कार्य कारण ।
हेचि त्रिगुणात्मक होऊन । शक्तियोगें कार्य चाले ॥ ६५ ॥
कर्ता भोक्ता हे ज्ञानशक्ति । कार्यभोग दे द्रव्यशक्ति ।
भोगण करण हे क्रियाशक्ति । साधनविषय ग्रहणा ॥ ६६ ॥
ज्ञानशक्ति तेंच अंतःकरण । क्रियाशक्ति ते इंद्रियप्राण ।
द्रव्यशक्ति विषय संपूर्ण । हें त्रिविधापरी जग ॥ ६७ ॥
एवं त्रिविधरूप जग ईश्वरें । इच्छून निर्मिलें असें सारें ।
जेवी जीवें स्वप्नीं उभविली आकारें । स्वप्न सृष्टि ॥ ६८ ॥
द्रव्य नसतां कोठून आले । म्हणशी तरी कल्पून निर्लिलें ।
जैसें स्वप्नीं कांहीं नसतां दिसलें । तैसें दृश्य कल्पिलें ईश्वरें ॥ ६९ ॥
अव्यक्तापासून कैसे व्यक्त । जाहलें ऐसे जरी मनोगअ ।
जैसें मेघजळापासूनि गारा मीठ होतअ । तैसेंचि जग झालें ॥ १७० ॥
मागुती लय झालिया होय अव्यक्त । पुन्हां उत्पत्तिकाळीं दिसे व्यक्त ।
तेंचि केवीं ऐकें बोलिजेत । एकाग्रभावे ॥ ७१ ॥

मिठाचा भेला महाथोर । जळीं टाकितां जीवन उरे क्षार ।
तेथें कांहीं न दिसतां पुन्हा आकार । आळतां पूर्ववत होय ॥ ७२ ॥
ताइसें व्यक्तरूप सारें हें जग । लयकाळीं अव्यक्त होय मग ।
उत्पन्न होतां लागवेग । पुन्हा व्यक्त ॥ ७३ ॥
आणिक तुझा भव ऐसा । कीं देवभूतादि तूंच कैसा ।
तयाचें उत्तर ऐकें मानसा । स्वस्थ करूनी ॥ ७४ ॥
मी ईश्वर जाणतां अनुक्रमीं । सर्वांत प्रवेशलों अंतर्यामीं ।
मिठाची गोडी मिठीं तेवीं मी । सर्वीं व्यापून असें ॥ ७५ ॥
मीठ ही बांधा पाणियाचा । तेवीं आकार मी या जगाचा ।
आणि रसरूपें प्रवेश आपाचा । तेवीं जाणता मी प्रवेशें ॥ ७५ ॥
मीठ हा बांधा पाणियाचा । तेवीं आकार मी या जगाचा ।
आणि रसरूपें प्रवेश आपाचा । तेवीं जाणता मी प्रवेशें ॥ ७६ ॥
देव दैत्य मानवादि । मीच असें ईश्वरु अनादि ।
भिन्न व्यापार भिन्न उपाधि । परी मी एकलाचि ॥ ७७ ॥
मींच हीं पंचभूतें अंगें । जरी असती भिन्नभिन्न विभागें ।
जेवीं मीठ गोडी भिन्न केवीं सांगें । तेवीं जग आणि ईश्वर ॥ ७८ ॥
तस्मात् ब्रह्मादि तिन्ही देव । आंओ अष्टदोल्‌पाल भूत भौतिक मानव ।
अंतर्बाह्य मीच असें सर्व । येथें असंभव मानूं नको ॥ ७९ ॥
तुज हें सर्व असे ठाउकें । परी दाटून नेणीव घेशी कौतुकें ।
की अज्ञान जीवांसी कळावें निकें । मीच सारा म्हणूनी ॥ १८० ॥
याचि हेतु तूं पुसशी । ऐसें पूर्ण ठाउकें मजशीं ।
उगाचि असंभव जो बोलशी । तो अर्थ संभवावया ॥ ८१ ॥
तरी अवधारीं क्रिया जगाची । प्रतिदिनीं होत जागृतीची ।
ते सूर्यापरी मजस्तवचि । होत असे ॥ ८२ ॥

सूर्य प्रभा ते प्रगटतां । जगकर्में चालती तत्त्वतां ।
अथवा प्रातःकालादि उद्‌भवती अवस्था । सूर्यापासूनि ॥ ८३ ॥
तेवीं माझिया इच्छावशें । जग होऊन स्थिती होतसे ।
तरी सांगें गा असंभव कैसे । तस्मात् बोलिलें तें सत्य ॥ ८४ ॥
एवं सविशेष निर्विशेष । या उभयरूपीं हें जग विशेष ।
होत असे बापा अशेष । असंभवावीण ॥ ८५ ॥
हाचि अर्थ कैमुतिक न्यायें । संभवूं बहु बोलून काय ।
जेणें असंभव हा सर्व जाय । तरी अवधान असावें ॥ ८६ ॥
हा जो मी देहधारी । पंचवदन त्रिपुरारि ।
तो मी कल्पून उभवीं सारीं । आणि ग्रासीं शेवटीं ॥ ८७ ॥
ऐसा देह एकदेशी सान । जग होतसे तयापासून ।
तरी मग कां न होईल जग निर्माण । सविशेष निर्विशेषरूपीं ॥ ८८ ॥
त्वां मागां होतें कल्पिलें । तुझ्या देहापासून जग झालें ।
तरी सर्वत्र व्हावें वेगळालें । अन्य देहापासूनी ॥ ८९ ॥
तस्मात् अवधारीं निश्चयेशीं । सर्वही निर्मिती शक्ति जैशी ।
ब्रह्मदेवें कल्पितां मानसीं । ब्रह्मसृष्टि झाली ॥ १९० ॥
विष्णु मनाऐसें अवतार घेत । दुष्ट निर्दळून सज्जन रक्षित ।
कोरडे काष्टीं पहा कैसा प्रगटत । आणि सुनंदादि उद्‌भवती ॥ ९१ ॥
मीच पहा कैलासवासी । उत्पन्न करीं भूतगणासी ।
नानारूपें धरून सर्व सुरांसी । मोहित असें मायेनें ॥ ९२ ॥
आणि अष्टदिक्पालादि सकळ । करिती दाविती सामर्थ्यबळ ।
आणि सर्वही ऋषिमंडळ । शापानुग्रह समर्थ ॥ ९३ ॥
दैत्यही एकाचे बहुत होती । नानाप्रकारें माया दाविती ।
पाहे म्यांच कार्कंडेयाप्रती । चौदा कल्प दाविले ॥ ९४ ॥
आणिक कश्यप दक्षादि प्रजापति । ना प्रकारें प्रजा निर्मिती ।
पाहे तुझिया बाणापासून निघती । अग्न्यादि कैसे ॥ ९५ ॥
मंत्रविद्येचें सामर्थ्य म्हणशी । तैसेंचि मायिक सामर्थ्य मजपाशी ।
अरे हें गारुड दाविती एकमेकांसी । मानवीही जन ॥ ९६ ॥
एक योगसामर्थ्य दावित । एक उपासनाबळें सामर्थ्यवंत ।
एक उगेंचि कवटाल करीत । मंत्र मणि औषधीनें ॥ ९७ ॥
ऐसें सर्वांपाशीं सामर्थ्य असे । तरी मज ईश्वरापाशीं कां नसे ।
पाहें विश्वामित्र उद्‌भवीतसे । दुसरी सृष्टि ॥ ९८ ॥
मनुष्याची बाजेगिरी । राक्षसांची ओडंबरी ।
भगवम्ताची नानापरी । सृष्टिवविद्या तैशी ॥ ९९ ॥
येथेंही भावितील कोणी । कीं सामर्थ्य असे सर्वांलागूनी ।
तरी तूच एक काय म्हणोनी । असशी थोर ॥ २०० ॥
तरी रामा असें सावधान । अल्पसें करूं निरूपण ।
मज निर्विशेषाचें अभिन्नज्ञान । अकृत्रिम असे ॥ १ ॥
कवणेही अवस्थेआंत । मज देहबुद्धि नाळत ।
पद्मपत्र जेवीं जळा आंत । तेवीं वर्तणूक माझी ॥ २ ॥
सविशेषामाजी पाहतां । मायादि तृणांत मीच तत्त्वतां ।
माझिये वृत्तिसी असे दृढता । कीं जग सर्व माझें अंग ॥ ३ ॥
मज द्वैतचि नाही स्पर्शलें । हा मी तो तूं नाहीं उद्‌भवलें ।
ऐसें समष्टितादात्म्य अनादि पहिलें । अकृत्रिम असे ॥ ४ ॥
मी दशभुज पंचवदन । हा इतुकाच मी येर रर्व हें आन ।
ऐशी प्रतीती होती जरी मजलागून । तरी जीवत्व काय मी न पावतों ॥ ५ ॥
म्हणूनियां ज्ञान अकुंठित । मजपाशी असें सदोदित ।
यास्तव मी थोर देव विख्यात । आणि नियंता ईश्वर ॥ ६ ॥
ऐसें ज्ञान असे जयापाशीं । देव दानव कीं मानव ऋषि ।
तो मीच कोण म्हणे तयासी । जीव ऐसें या लोकीं ॥ ७ ॥
अरे जो ब्रह्म अंगें झाला । तेथें थोरसानपणा कोठें उरला ।
नातळे जीवा कीं शिवाला । तो वंद्य ब्रह्मादिकांसी ॥ ८ ॥
ऐसेंच ज्ञान व्हावया जीवांसी । तूं पडिलासि कीं अति सायाशीं ।
मीही प्रगटलों याचि कार्यासी । हें काय न ठावें तुज ॥ ९ ॥
परी जीवाची फिटावी कल्पना । यास्तव घेशी कुतर्क नाना ।
वाउगी कल्पून असंभावना । कळून अर्थ संभविशी ॥ २१० ॥
असो रामा तुवां बळेंचि पुशिलें । जाणत असतां नेणिवेशीं घेतलें ।
तें म्यांही जाणून उत्तर दिधलें । गूढार्थ प्रगट केला ॥ ११ ॥
तरी मी सांगितल्याप्रमाणें । जीवें निःसंदेह निश्चय करणें ।
मजमाजी हें जग पाहणें आणि जगीं मी एकला ॥ १२ ॥

या रीती मजपासून । सर्व हें झालें राहे लयही होणें ।
त्याच रीती जीवेंशी तूं जाणें । हे सुमत रामा ॥ १३ ॥
निर्विशेषीं विवर्तवत । सविशेषीं सर्व कल्पित ।
गरुडापरी झाले समस्त । देहापासून ॥ १४ ॥
ऐशिया रीती माझिया ठायीं जग । झालें राहे लय पावे मी अभंग ।
जैसा तैसा असें हें जाणें सुभग । असंभव सांडोनि ॥ १५ ॥
जीवाचिये जगदोद्धारा । प्रश्न केला आपुलिये गिरा ।
तरी तूं सुव्रत खरा । परोपकारी ॥ १६ ॥
तरी म्यां जें तुज सांगितलें । तें जीवें निश्चयेशीं पाहिजे धरिलें ।
कीं जगीं मीच मजमाजी मग वर्तलें । ऐसें जाणती तयां मोक्ष ॥ १७ ॥
एतद्विषयीं संशय । कालत्रयीं धरूं नये ।
हें तूं जाणें रामा निश्चयें । सत्य सत्य त्रिवाचा ॥ १८ ॥
ऐसें शंकराचे ऐकतां बोल । श्रीरामा येती सुखाचे डोल ।
येणें निःसंशय होईल । जगदोद्धार ॥ १९ ॥
म्यां जे मनीं घरून सायास केले । तें माझे गुरुमायेनें कोडें पुरविलें ।
परी हेंचि मागुतीं पाहिजे खलिलें दृढतर व्हावया ॥ २२० ॥
कितेक अधिकारी ऐकतां । श्रवणमात्रें होती संशयापरता ।
कितेक मंदप्रज्ञ न मानिती सार्थकता । दृष्टि देखिलियावीण ॥ २१ ॥
तरी यासी कैसें करावें । म्यां जरी आतां कांहीं न पुसावें ।
तरी हे जीवकेंवी सुटती अघवे । जरी अश्लाघ्य तरी पुसोः ॥ २२ ॥
ज्ञाता असून रामें काय पुसिलें । ऐसें ज्ञाते हंसोत जरी हांसिले ।
अथवा शिवें कोपून परतें जरी केलें । तरी पुसिल्याविण न राहूं ॥ २३ ॥
ऐसा निग्रह मनीं धरून । श्रीराम करिता झाला प्रश्न ।
मागील झालें जें निरूपण । तें नेणिल्यापरी दावी ॥ २४ ॥

तुम्हीं कथिले जरी हे महाभग । परी विवरीचें तम नवजे दिग्जडभाग ।
त्यापरी भ्रम न निवर्ते तरी मग । काय मी करूं ॥ २५ ॥
म्यां जें जें होतें असंभविलें । तें तें संभवून निश्चित सांगितलें ।
विवर्त परिणामाचेंही रूप केलें । प्रतिष्ठिलें वेदान्त संमत ॥ २६ ॥
जग मिथ्या सत्य ब्रह्म । हाही दाविला अनुक्रम ।
न जोतंचि निर्गुणीं । विवर्तापरी झालें असे ॥ २७ ॥
सगुणींही कल्पित केलें तैसें । परी देखती जेव्हं गारूड तुझें कैसें ।
या प्रत्यक्ष देहाचें झालें । रूपनाम विवर्तापरी ॥ २८ ॥
सविशेष कर्ताही सांगितला । त्याचाही सत्यमिथ्या निवाडा केला ।
आणि गारुडापरी जगडंबर उभविला । देहही धरूनि ॥ २९ ॥
हें इतुकें पृथक् पृथक् । तुवां सांगितलें निश्चयात्मक ।
परी भ्रम नव्हेचि निवृत्त देख । तरी मी काय करूं ॥ २३० ॥
विवरांतील निःशेष अंधार । न फिटेचि जेवीं प्रगटतां दिनकर ।
तेवीं सांगतां यथार्थ ज्ञानविचार । भ्रम न जाय जीवाचा ॥ ३१ ॥
तयासी दृष्टी देखिलीयावीण । यथार्थ कदा न वाते ऐकून ।
नानाप्रकारें तर्क करून । असंभव करिती ॥ ३२ ॥
गारोडियाचा खेळ होतां । तेणें दोरीचा सर्प प्रत्यक्ष दावितां ।
तेथेंही कल्पिती कुतर्कता । मिथ्या न भाविती ॥ ३३ ॥
म्हणती दोरी लपून ठेविली । येणें सत्य दुजी नागीण काढिली ।
आमुची दृष्टी असे चुकविली । दोरीचा सर्प केवीं होय ॥ ३४ ॥
तैसें निर्विशेष नाहीं देखिलें । कोण जाणें तेथून कसिएं झालें ।
सविशेषें कल्पून केलें । हेंही अघटित ॥ ३५ ॥
गारुडापरी सामर्थ्यें केलें । साकारें तेंही कवणें पाहिलें ।
तस्मात् हें सत्यत्वेंचि असेल झालें । वाउगें मिथ्या म्हणती ॥ ३६ ॥
आत्मप्रतीती वांचून । कोण जाणें शास्त्राचा अनुमान ।
ऐसें जीव घेती आडरान । याशि कैसें करावें ॥ ३७ ॥
ही दोरी हा सर्प केला । या मातीचा हा हिरा करून दाविला ।
सत्य मानिती ऐशा गारुडियाला । म्हणती हा खरा मांत्रिक ॥ ३८ ॥
तेवीं तूं आपुले देहापासून । जग करून दाविशी जरी निर्माण ।
तरीच हें मिथ्या मानितील जन । कीं गारुडापरी झालें ॥ ३९ ॥
या जगाची लय स्थिति उत्पत्ति । तुझिया देहामाजी दृष्टिनें पाहती ।
तरी मग ऐकिलें तेंही सत्य मानिती । कीं भ्रमें झालें असेल ॥ २४० ॥
तस्मात् दाखवीं हे तुझी माया । कपटें केवीं होत देहापासूनियां ।
वारंवार लागतसें पायां । कीं फेडीं हा संशय ॥ ४१ ॥
मुखें निश्चयेंसी सांगशी । परी हे मानेना जीवासी ।
यास्तव दाखवीं करणी कैशी । अंगें करूनी ॥ ४२ ॥
कोपोनि परी मज दाखवीं । माझी आळ समर्थें पुरवावी ।
ऐशी रामाची विनवणी ऐकतां करावी । खंतीं अंतरीं शिवें ॥ ४३ ॥
म्हणे हा काय रामाचा छंद । ज्ञानियामाजी केवळ निंद्य ।
परी पुरवणें लागे लळा विशद । बाळाचा मज जननीशी ॥ ४४ ॥

हे रामा माझिये ठायीं जैसें । चराचर जग वर्तत असे ।
तें दाखवीन तुजला तैसें । परी पाहूं न शकसी ॥ ११ ॥
माझें यथार्थरूप न्रिर्विशेष । तेथें जग झालें हें अशेष ।
विवर्तावरी यांत अवश्य । सत्यत्व नाहीं ॥ ४६ ॥
दुसरें सविशेष तें मायिक । तेथून उद्‌भवलें हें काल्पनिक ।
हीं दोन्ही सत्य व्हावया निश्चयात्मक । देह सामर्थ्य दाखवूं ॥ ४७ ॥
देहसामर्थ्य गारुड पहावें । तेव्हांचि बोलिलें तें सत्य मानावें ।
ऐसें घेतलें तुवां जीवें । तरी पाहें दाखवूं ॥ ४८ ॥
परी हा देहभाव जो मनीं धरिला । हा त्वां जगोदोद्धार नाहीं केला ।
जग बुडवावया धोंडा बांधिला । कैसा तो समजशी पुढें ॥ ४९ ॥
परी तुवां जो छंद घेतला । मज पाहिजे पुरविला ।
परीहा भूगोल माझ्या ठायीं वर्तला । जैशियापरी ॥ २५० ॥
याचा लयही कैसा मजमाजी । तो दाखवीन तुजशीं आजी ।
परी पाहूं न शकशी तूं सहजीं । गारुड माझें ॥ ५१ ॥
अनंत दशदिशा व्यापून । एकदाचि उद्‌भवतील नाना चिन्हें ।
तीं केवीं पाहशी अल्प चर्मचक्षूकडून । जेवीं लहरी समुद्राच्या ॥ ५२ ॥
अथवा ज्ञानचक्षूनें पाहूं जाशी । तरी त्या त्या ज्ञानापुढें न उरे दशी ।
सूर्य जेवीं अंधारासी । देखेना कदां ॥ ५३ ॥
तस्मात् देहींहून तिसरी । दृष्टि असे मायिकानुकारी ।
तेचि देऊं जेणें गारुडाची परी । साग्र देखशी तूं ॥ ५४ ॥

हे दशरथात्मजा तुजकारणें । मध्यम दिव्यचक्षु मी देईन ।
तरी सर्व भीति त्यागून पाहणें तेणें । माझें तेजोमंडल ध्रुव ॥ ५५ ॥
जितुकें हें माझें मायेचें गारूड । तितुकेंही एकदांच देखें भारुड ।
तोचि दिव्यदृष्टी देईन जाड । त्रिकाल ज्ञानरूप ॥ ५६ ॥
द्वैतीं अत्यंत असे भीति । ते सांडून बोलिली जे श्रुति ।
अथवा जीव हे कैसे तरती । तेही भय सांडी ॥ ५७ ॥
माझें तेज म्हणजे सामर्थ्य शक्ति । कैशी असे पाहें पुरती ।
ध्रुव म्हणजे जीवा असज्य निरुती । कल्पांत ईश्वरनिष्ठ ॥ ५८ ॥
अथवा मायिक पाहिनो निश्चय करी । कीं हे मिथ्याचि गारुडापरी ।
याची भीति त्यागूनियां सारी । माझ्या सत्यस्वरूपीं समरसें ॥ ५९ ॥
तूं तरी मदभिन्न पाहिलाचि अससी । परी भिन्नत्व आलेंसे जीवासी ।
तरी त्या जीवें त्यागून गारुडासी । माझें ध्रुवरूपीं मिळावें ॥ २६० ॥

या चर्मचक्षूकडून जीवा । पाडूं न शकवे दैत्य कीं मानवा ।
अथवा पहावेना स्वर्गस्थ देवां । माझिया अनुग्रहवीण ॥ ६१ ॥
ऐसें हें गारुड मायिक । माझें असे मृगजलात्मक ।
माझी कृपा जयावरी अवश्यक । तोंचि देखूं शकेल ॥ ६२ ॥

सूत म्हणे शौनकादिकांप्रति । या रीतीं बोलोन उमापति ।
देता झाला रघुनाथा प्रीति । गारुड पाहेशी दृष्टि ॥ ६३ ॥
पहाशील ऐसें आशिर्वचन । हेंचि गुरुकृपेचें देणें ।
मग दाखविता झाला दृष्टि देऊन । गारुड कैसें तें सदाशिव ॥ ६४ ॥
उभयतां रथीं बैसले होते । मावळून गेलें पूर्ववत जें तें ।
रामभूमीवरी राहे त्या समयातें । आणि काय देखता झाला ॥ ६५ ॥
सारें शरीर केवढें कैसें । नाहीं देखिलें अवयव असती जैसे ।
एक मुखमात्र पाताळा ऐसें । पाहता झाला ॥ ६६ ॥
पाताळ म्हणजे भूमीचें चढळ । त्या तळीं अवकाश पोकळ ।
तया पोकळींत हें ब्रह्माण्ड सकळ । समुद्रीं जेवीं राई ॥ ६७ ॥

कोटि विद्युल्लतेचे मिळाले भार । ऐशी दीप्ति पडली भयंकर ।
तया भयेंकडूनि श्रीरघुवीर । जानू टेकी भूमीवरी ॥ ६८ ॥
एकाएकी भयंकर पाहतां । चमक बैसतसे सर्वांच्या चित्ता ।
हा स्वभावचि दृष्टि मनाचा असतां । तेवीं किंचित् दचकला ॥ ६९ ॥
मागुती म्हणे हा शिवगुरु । दावीतसे गारुडाचा प्रकारु ।
म्हणून घालूं पाहे नमस्कारु । यास्तव गुडघे टेंकिले ॥ २७० ॥

तओसाचो नमस्कार भूमीवरी । करून वारंवार स्तवन करी ।
मग संतोषूनि अंतरीं महावीर उठता झाला ॥ ७१ ॥
सन्मुख विन्मुख चहूंकडे । दशदिशा जेथवरी पाहे कोडें ।
तेथवरी मुख त्याचियाही पुढें देखतुची असे ॥ ७२ ॥

पुढें पुढेंही पाहतां साचा । अंतचि न लगे त्या मुखाचा ।
त्यामाजीं कोट्यावधी ब्रह्मांडांचा । समुदाय दिसतसे ॥ ७३ ॥
जैशा आकाशीं चिमण्या उडती । तळींहून दावाग्निज्वाळें आहाळती ।
तेवीं अनंत ब्रह्माण्डें दिसतीं । तया महातेजीं ॥ ७४ ॥
कवठा ऐशीं कोटिशः ब्रह्माण्डें । तयामाजी रामाची दृष्टि पवांडे ।
तयाप्रति ब्रह्माण्डीं भिन्नभिन्न निवाडें । स्थावर जंगमा दिसताती ॥ ७५ ॥

मेरुमंदर विंध्याद्रि पर्वत । सप्तसागर आवरणोदकासहित ।
चंद्रसूर्य तारांगनें अद्‌भुत । पंचभूतेंही दिसती ॥ ७६ ॥
एका ब्रह्माण्डातील सर्व सांगनें । त्या रीतीं इतर ब्रह्माण्डीं ओळखणें ।
असो राम पाहतसे निजनयनें । देवही सारे ॥ ७७ ॥

अहो शौनक महाभाग । तुम्ही ही ऐकूनि पहा सांग ।
अरण्यें चौदा भुवनें महानाग । रामपाहता झाला ॥ ७८ ॥
याच रीतीं प्रति ब्रह्माण्डीं । सर्वही देखतसे प्रौढी ।
आणिक काय होतें तें परंवडी । अल्प संकेतें बोलूं ॥ ७९ ॥

पहिले झाले पुढें जे होती । तितुके सुरासुरांचे संग्राम दिसती ।
विष्णूचे दशावतार आणि त्यांची कृती । देखता झाला द्विजहो ॥ २८० ॥
शंखासुर मारिला मत्स्य होऊनि । कल्पान्त दाविला श्राद्धदेवालागूनि ।
आणि बोधिले नौकेंत बैसवुनि । नौका बांधूनि निजश्रृंगा ॥ ८१ ॥
कूर्में मंदपृष्टीवरी धरिला । तेव्हां देवदैत्यीं सागर मथिला ।
तेथें मोहिनी धन्वंतरीही देखिला । आणि संग्रांअ झाला तोही ॥ ८२ ॥
हिरण्याक्ष वाराहें निवटिला । स्तंभीं नृसिंह प्रगटला ।
तेणें हिरण्यकशिपु वधिला । प्रल्हाद भक्ता रक्षिले ॥ ८३ ॥
वामनें पाताळीं घातला बळीं । इंद्रादि देव सुखीं केले सकळीं ।
पुढें माजतां क्षत्रिय मंडळीं । मारिली परशुरामें ॥ ८४ ॥
श्रीरामें देखिलें आपणासी । सर्व रामायणरूप क्रियेशीं ।
सहपरिवारें मारिलें रावनासी । राज्यारूढही राम झाला ॥ ८५ ॥
द्वापारीं होणार कृष्णावतार । तोही देखिला सहपरिवार ।
कंसवधादि क्रिया समग्र । त्यापुढें बौद्ध कल्की देखिले ॥ ८६ ॥

त्रिपुरभयें देव पळाले । तें शंकरें त्रिपुर जाळिले ।
असो ऐसें झालें तें व होणारही देखिलें । आणि सर्व लयोन्मुख ॥ ८७ ॥
त्रिपुरें मायिक दावितां शक्ति । विष्णवादि देव सर्वही पळती ।
कैलासवासिया स्तवितां उपापति । प्रसन्नत्वें त्रिपुर जाळी ॥ ८८ ॥
ऐसें जितुकें मातें झालें । ऋषी आदिकरून सर्व देखिलें ।
पुढें कल्पान्तवरी जें जें होणार वहिलें । तेंही पाहिलें श्रीरामें ॥ ८९ ॥
इतुकेही प्रतिब्रह्मांडीं दिसती । परी सर्वही विनाशमुख असती ।
देवदानव अवतारपंक्ति । रगडीत चालिला असे ॥ २९० ॥
कांहीं ब्रह्माण्डें असतीं गिळिलीं । कांही जिव्हेनें वेटाळिलीं ।
कांही दाढेनें रगडिलीं । कांही ओढिलीं श्वासें ॥ ९१ ॥
ऐसें सर्व मरणोन्मुख पाहूनि । श्रीरामा अति कळवळा आला मनीं ।
प्रळय ओढवला आजिचे दिनीं । हाचि काळाचा महाकाळ ॥ ९२ ॥

हाचि सर्वांशी ग्रासील आतां कांहीं उरो नेदी ब्रह्मादि तृणांता ।
यास्तव भयभीत जालला होता । जीवन्मुक्त असोनि ॥ ९३ ॥
वसिष्ठमुखें तत्त्वज्ञान झालें उत्पन्न । यास्तव जीवमुक्त म्हणावा रघुनंदन ।
त्याहीवरी शिवाचें निर्वाणवचन । तेणें तें अतिदृढ झालें ॥ ९४ ॥
ऐसा तत्त्वज्ञानीही असतां । अत्यंत जाहला भीति घेता ।
येथें कोणी होईल शंका करितां । कीं ऐसें कैसें ॥ ९५ ॥
अभिन्न ज्ञान ज्याक्षणीं झाले । तया ज्ञात्याशी भय नाहीं उरलें ।
ऐसा राम निर्भय असतां वाटलें । भय तया कैसें ॥ ९६ ॥
ये विषयीं ऐकावें उत्तर । निर्भयचि असे रघुवीर ।
परी भयाविष्ट झालें जें अंतर । याशी हेतू अन्य असे ॥ ९७ ॥
हा सिवज्ञानी अज्ञानी न पाहे । सगटचि खात चालिला आहे ।
आपण यत्‍न केला तो व्यर्थ होऊं पाहे । जगदोद्धाराचा ॥ ९८ ॥
ज्ञाना पावून जे लया गेले । ते पूर्वींच मुक्तीस पावले ।
मग ते नासले कीं उरले । सारिखेचि दोन्ही ॥ ९९ ॥
परी अज्ञानीं आतां मरतां । हे सुटती कैसे तत्त्वतां ।
तस्मात् म्यां जगदोद्धार कल्पिला होता । तो निर्फळ झाला ॥ ३०० ॥
हे जीव ज्ञानें नाहीं कीं सुटले । तैसेचि काळामुखीं असती पडिले ।
या हेतुस्तव रामें भय घेतलें । कळवळूनि कणवें ॥ १ ॥
आणि क उत्पत्ति लय स्वरूपापासूनी । हें ठाउकें असतां मजलागूनी ।
सोडवावया जीवाच्या श्रीणी । बळें असंभव केला ॥ २ ॥
तुझें सामर्थ्यचि दाखवीं मजला । ऐसाही म्यां वाउगा छंद घेतला ।
गुरुअवज्ञा घडली मजला । अविश्वास मानितां ॥ ३ ॥
आणि अमर्यादाही घडली । हें आठवून अति भीति वाटली ।
गुरुमाउली असेल कीं कोपलीं । आतां तुष्टेल कैशी ॥ ४ ॥
ऐशिया हेतू राम भयभीत । होऊन साष्टांग असे घालीत ।
आणि अपराध असे क्षमापवीत । नाना स्तुतिस्तवनें ॥ ५ ॥

उपनिषदाच्या सार अर्थें । तुष्टविता झाला स्तव स्वार्थें ।
शंकराप्रति म्हणे अपराधी अनाथें । रक्षीं रक्षीं निजभक्ता ॥ ६ ॥

हे देवप्रपन्नार्तिहर । प्रसन्न होई हे विश्वेश्वर ।
प्रसीद विश्ववंद्य गंगाधर । हे चंद्रमौले ॥ ७ ॥
जीव हे अज्ञानें अति पीडिले । कवणेंही न जाती सोडविले ।
यास्तव म्यां तुजशी प्रार्थिलें । अगस्तीनें प्रेरितां ॥ ८ ॥
तुवांही देवा प्रसन्न होऊनी । अभिन्नज्ञानास्त्रा मजला देउनी ।
कथिलेंस कीं जीव सुटतील येणेंकडूनी । गुरुमुखें ज्ञान होतां ॥ ९ ॥
परी तूं आजचि खात उठिलासी । ज्ञान नसतां उत्पन्नयांशी ।
तस्मात् सोडवीं तूं तरी म्हणविशी । प्रपन्नार्थिहर ॥ ३१० ॥
शरणागताची पीडा वारिशी । आजि निष्करुण कैसा झालासी ।
कीं मजवरी देवा कोपलासी । अपराध पाहून माझा ॥ ११ ॥
म्यां यथार्थ संवादा । असंभविलें करूनि प्रतिवादा ।
तेक्षमा करीं तूं सच्चित्कंदा । विश्ववंद्या ईश्वरा ॥ १२ ॥
बाळक कांहींही छंद घेतां । तयावरी कोप न करी माता ।
तेवीं म्यां आळ घेतली परीं तूं जगत्राता । प्रसन्न होईं मजवरी ॥ १३ ॥
म्यां जरी आळ घेतली नसती । तरी तूं कासया भक्षितासी जीवाप्रति ।
तस्मात् म्याचि या जगताची मृति । कल्पून आणिली ॥ १४ ॥
जीव तों नाहीं सोडविले । परी काळामुखीं अवदाना घातलें ।
ऐसें हें दूषण मजवरी आलें । तरी त्राही मज अनाथा ॥ १५ ॥
शीतळ गंगा मस्तकीं धरिली । त्या गंगाधरा उग्रता कैशी आली ।
तापहारक तूं चंद्रमौली । तरी जाळिशी कैसा जीवां ॥ १६ ॥
अज्ञानरूप हा भवसागर । यांत हे अज्ञाननर ।
यांच्या सुटिकेचा करीं विचार । तूं अनाथबंधु म्हणविशी ॥ १८ ॥
माझे सर्व अपराध क्षमूनी । त्राही त्राही या सर्व अनाथा लागुनी ।
सत्य सत्य अधिष्ठान पूर्णपणीं । जगदुत्पत्ति स्थिति लया ॥ १९ ॥
ऐसे असतां म्यां दाटून असंभव । कल्पिला तो क्षमा करी तूं गुरुदेव ।
तोचि मी बोलेन सर्व अभिप्राव । तूंचि या आधार कैसा ॥ ३२० ॥

हे चराचर जग तुजपासून झालें । आणि भूतादि तुझ्याचि ठायीं राहिलें ।
हे शंभो अंती तुझें ठायीं लय पावले । जेवीं भुवीं वृक्षलतादि ॥ २१ ॥
भूमीवरी जितुकें निर्माण । वृक्षलतादि अंती तृण ।
ते पृथ्वीवरी उत्पन्न होऊन । पृथ्वीवरीच राहती ॥ २२ ॥
पृथ्वीचा दृष्टांत दिधला । परी साकार न पाहिजे स्वीकारिला ।
वृक्षादिकांचे उत्पत्ति स्थिति लयाला । भूमीहून दुजा थोर नाहीं ॥ २३ ॥
इतुकेंचि घेणें आधार सर्वांसी । कारण उत्पत्ति स्थिति लयासी ।
परी साकार असे भूमी जैशी । तैसा नव्हेसी तूं साकार ॥ २४ ॥
कांहींही सत्यत्वा वांचून । असत्य भ्रम हा नव्हे उत्पन्न ।
यास्तव तूं परमात्मा अधिष्ठान । किंवा कारण या सर्वां ॥ २५ ॥
रज्जूचा सर्प कवणाशी भासला । तेव्हां दोरी कल्पावी अधिष्ठान त्याला ।
तेवीं जगद्‌भ्रम जीवास वाटे झाला । म्हणूनि तूंचि अधिष्ठान श्रुती बोले ॥ २६ ॥
अज्ञानेंचि नामरूप ठेविलें । तेव्हांचि म्हणावें उत्पन्न झालें ।
तें अज्ञान आहे तोंवरीच राहिलें । लयही अज्ञान निरसतां ॥ २७ ॥
अज्ञानें सुखदुःखात्मक हें जग । उमटले यापूर्वींच तूं अभंग ।
तैसाचि स्थिति काळींही असंग । सर्पां जेंवी दोरी ॥ २८ ॥
लय जग होतांही पूरीलपरी । असंग उरशी तूं निर्विकारी ।
याचि हेंतू तुझें नाम शंभु निर्धारी । शं सुख भू अस्तित्व ॥ २९ ॥
हे शंभो शुखैकघना । तूंचि आदि अंती परिपूर्णा ।
नामरूप हें जगकल्पना । तुजवरी वाउगी ॥ ३३० ॥
हेंचि मागुतीं कैमुतीक न्यायें । विवर्तापरी हा सत्यनिश्चय ।
बोलेन तेचि ऐकावी सोय । श्रोतेजनीं ॥ ३१ ॥

ब्रह्मा इंद्र रुद्र मरुद्‌गण । गंधर्व यक्ष सुरसिद्ध संपूर्ण ।
गंगादि नद्या समुद्र वरुणाचें स्थान । हे शूलीन तुम्हा मुखाआंत ॥ ३२ ॥
नामरूपाचा करावा क्षय । हा शूल तुझे हातीं अद्वय ।
ऐसा तूं शूली अप्रमेय । तुझिया मुखीं हे सारे ॥ ३३ ॥
ब्रह्मादि देव गण गंधर्व । सिद्ध मरुद्‌गण दैत्य मानव ।
नद्या पर्वत भूतादि स्वयमेव । मशकप्राय मुखीं दिसती ॥ ३४ ॥
त्वां लीलेनें हा साकार धरिला । तो लीलाविग्रही देह बोलिला ।
ऐशिया मायिक स्वरूपीं उद्‌भव दाविला । तरी निर्विशेषरूपीं कां नव्हे ॥ ३५ ॥
या देहापासून गारुड दाविले । तरी ईश्वरें कां नसे केलें ।
ऐसें कैमुतीकन्यायें प्रत्यया आलें । विवर्तरूपत्व मानसीं ॥ ३६ ॥
आणि सर्वही तूंच कैसा । अनुमान होता जो मानसा ।
तोही फिटला अपैसा । सर्वात्मका तुज पाहतां ॥ ३७ ॥
घटामाजीं जेवीं माती । तेवीं तूं अस्ति ग्भाति ।
सर्व तें व्यर्थ येतसें प्रतीति । गारुड तुझें ॥ ३८ ॥
ही माती हा रुपया केला । दावीं आळ म्यां होता घेतला ।
तो छंद दयाळुत्वें फेडिला । प्रत्यक्ष सर्प केला वादीचा ॥ ३९ ॥
खरा सर्प अरी झालाचि नाहीं । हें प्रत्यक्ष विचारें कळलें पाहीं ।
हे जीव कैसे भ्रांत असती कहीं । ऐकूनि सत्य मानिती ॥ ३४० ॥
प्रत्यक्ष दृष्टीशीं पहावें । तेव्हांचि यथार्थ मानावें ।
ऐशिया जीवाचें अज्ञान जावें । यास्तव म्यां प्रार्तिलें होतें ॥ ४१ ॥
ते तुवां कृपा करूनी । दाविली गरुडाची करणी ।
आतांही जीव सत्य न मानिती अझूनी । ते आपुली करणी पावती ॥ ४२ ॥
तुम्हीही बोलिलां होतां मजलागीं । कीं अविश्वासी अनधिकारी त्यागीं ।
तें सत्य आतां मजला कळलें प्रसंगीं । कीं बळें संदेही पडती ॥ ४३ ॥
असो आतां अविश्वासियाचें । कारणचि येथें नसे साचें ।
जे विश्वासी निघतांचि वचन गुरूचें । प्रत्यया आणून मुक्त होती ॥ ४४ ॥
म्यां आळ घेऊनि जें पुशिलें । हें मजपासून फार चुकलें ।
परी चुकलें तें होऊन गेलें । आतां क्षमा करीं ॥ ४५ ॥
तुवां जगदोद्धार नाहीं केला । जग बुडवावया धोंडा बांधिला ।
ऐसें आपण जें होतां बोलिला । तोही आला प्रतीती ॥ ४६ ॥
तेंचि कैसें निश्चयात्मक । बोलेन गुरुपुढें कांही एक ।
येथें सावध मुमुक्षु साधक । राहती तेचि तरती ॥ ४७ ॥
गारुड दावीं म्यां पुसिलें । तें शिवगुरुनें मज दाविलें ।
ये मंदमति भावितील वहिलें । कीं सामर्थ्य असावें गुरूसी ॥ ४८ ॥
सामर्थ्य पाहून उपदेश घेती । तेथें कैंची ज्ञानाची प्राप्ति ।
उगीच देहबुद्धीनें ठकविती । गुरुरूपें द्रव्य भोंदू ॥ ४९ ॥
हेही शिष्य अनधिकारी । निश्चय करिती सामर्थ्यावरी ।
ते वास्तवीक बुडती मृगजळपुरीं । तया काढिता कवणु ॥ ३५० ॥
वास्तवीक जयाशी ज्ञान झालें । सर्व मिथ्या तें मिथ्यत्वें त्यागिलें ।
त्यांतील देहबुद्धीचें सामर्थ्य मानिलें । वमनापरी तिहीं ॥ ५१ ॥
सामर्थ्य तपोबळाचें । यथार्थ नव्हे कीं ज्ञानाचें ।
सर्वचि मिथ्या तरी सामर्थ्य साचें । ज्ञाते कसिए मानिती ॥ ५२ ॥
पहिली असतां जरी सामर्थ्यशक्ति । ज्ञान झालिया वमनप्राय त्यागिती ।
मा साधनक्रियेनें केवीं साधू जाती । यथार्थ ज्ञान जया असे ॥ ५३ ॥
व्यासादिक सृष्टीचे सांगाती । सामर्थ्य तप पाहिजे तपांप्रती ।
परंतु न लगे जीवन्मुक्ता अति । खटाटोप मायिकाचा ॥ ५४ ॥
शंकरादि देव हे थोरले । तिहीं सृष्ति कर्तृत्वादि सामर्थ्य स्वीकारिलें ।
परी ज्ञाते नातळती जनक जरी प्राप्तअ झालें । वमनप्राय त्यागिती ॥ ५५ ॥
जेथें योगादि सामर्थ्य असे । तेथें यथार्थज्ञान कांहीं नसे ।
ज्ञान तेथें सामर्थ्य पिसें । कासयासी ॥ ५६ ॥
खरें जयाशी सुटावें वाटे । तेणें सामर्थ्य न पहावें गोमटें ।
हे दोन मात्र पाहावे घड्घडाटे । प्रबोधशक्ति स्वानुभव ॥ ५७ ॥
सामर्थ्य पाहून उपदेश घेती । ते अनधिकारी मंदमति ।
ज्ञान व्हावें ही इच्छाही असतां चित्तीं प्राप्त होय कोठूनी ॥ ५८ ॥
आपण उगेंचि गुरूत्व करावें । यास्तव योगसामर्थ्यें लोक भोंदावें ।
अथवा तपोबळें सामर्थ्य दावावें तेथें ज्ञान कैचें ॥ ५९ ॥
कली जातीं तों पुढे पुढें । योग ना तपोबळ आतुडे ।
उगे भोंदावया लोक वेडे । नाना कंवटालें करतील ॥३६० ॥
मंत्र औषधी आणि मणी । तोडगे कंवटाले करिती करणी ।
तेथे भोंदा योग ना तपोबळ नसती दोन्ही । तेव्हां ज्ञान तरी कैचें ॥ ६१ ॥
ऐशीं कंवटाले माजतील । लोकही तेथें झटून पडतील ।
एवं गुरुशिष्य उभयआं बुडतील । येथें संदेह नाहीं ॥ ६२ ॥
एकादा खरा अधिकारी निवडूनि । शरण जाईल गुरु ज्ञानिय लागूनि ।
वमनापरी सामर्थ्य त्यागूनि । ज्ञानें मुक्त होय ॥ ६३ ॥
असो अनधिकारिया काय बोलावें । परी मुमुक्षु साधक जे असती बरवे ।
तिहीं ज्ञानियां गुरूचे पाद सेवावे । सामर्थ्य न पाहतां ॥ ६४ ॥
ज्ञानें अज्ञान मावळूनी । संशयाची व्हावी धूळधाणी ।
जीव ब्रह्म एकखंडपणीं । हेंचि सामर्थ्य गुरूचें ॥ ६५ ॥
असो भाग्य जयासी जैसें । त्एचि विचारून शरण जाती तैसे ।
हे शिवसद्‌गुरु जग हे मिथ्या कैसें । बोलेन स्वामुभवें ॥ ६६ ॥

निखळ तुझिया स्वरूपाचुआ ठायां । वरी दृश्यत्व पाववी कल्पून तुझी माया ।
तेही भ्रांतजन पाहती सत्यत्वें नसूनिया । शुक्ति रजत रज्जूसर्पापरी ॥ ६७ ॥
तुझें रूप सविशेष आणि साकार । या या सहित सर्व जगदाकार ।
हा इतुकाही मायेचा कल्पित प्रकार । नसूनि भासे ॥ ६८ ॥
अस्ति भाति प्रियरूप तुझें । तेथें नामरूप पुत्र झाले वांझे ।
सुवर्णनाम अलंकार ओझें । तेवीं जगदाकार तूं ॥६९ ॥
अस्ति भाति रूप जया न कळे । तेचि भ्रांत सर्वजन आंधळे ।
नामरूपें कल्पिते झाले बळे । अस्तित्वरूपीं ॥ ३७० ॥
रज्जूच्या ठायीं भाविती सर्प । कीं रजत भाविती असूनि शिंप ।
तेवीं जग हें कल्पिती नामरूप । अज्ञानजन ॥ ७१ ॥
वास्तवीक तुझिये ठायीं पाहतां । ईश्वरादि तृणांत या जगता ।
ठावचि नाहीं नामरूपा समस्ता । आहे तें अस्ति भाति ब्रह्म ॥ ७२ ॥

तुझिये तेजेंकरून असून जग भरलें । तूम् प्रकाशमान वरी तूंच प्रकाशिले ।
तुझिया प्रमाशांवाचून न जाय दिसलें । हें क्षणभरी विश्व ॥ ७३ ॥
तू अस्ति भाति प्रियात्मक । अद्वयपूर्ण जेवीं दोरी एक ।
त्यावरी कल्पिलें अज्ञानें नामरूपक । सर्प जेवीं अआंधारीं ॥ ७४ ॥
आहेपणा तो दोरीचा । सर्पाकार झालासें साचा ।
तेवींच या आकार जगाचा । सत्यत्वावरी ॥ ७५ ॥
दोरीच्या दिसण्या सर्प भाविला । तेवीं तुझिया प्रकाशें रूप जगाला ।
त्यावीवरी पाहणार जो उमटला । तोही तूं चिद्‌रूप आत्मा ॥ ७६ ॥
सर्प भावितां दुःखें उमटती । मगकल्पितां सुखदुःखें दिसतीं ।
दोरी असे जेवीं दुःखापरती । तेंवीं तूं आनंदघन ॥ ७७ ॥
असो मुख्य तुझा चिद्‌रूप प्रकाश । पहिलाचि असे निर्विशेष ।
त्यावरी उद्‌भवलें सविशेष । त्याशीही प्रकाशर्ता तूं ॥ ७८ ॥
रज्जूचें दिसणें जरी नाहीं । तरी कोठें दिसेल अंधारी अहि ।
तैसें तुझिया चिद्‌रूपावीण कांहीं । जग क्षणभरी दिसेना ॥ ७९ ॥
हें असो निर्विशेषरूप । परी तुझें जें साकार असद्‌रूप ।
तेंही न म्हणावें कदां अल्प । सर्व जगा आधार ॥ ३८० ॥

रेणू विंध्यशैल उचलीना । तेवीं मोठा अर्थ अल्पाश्रय धरीना ।
तुझिया मुखींच दिसतीं ब्रह्माण्डें नाना । परी तीं मायिक म्यां निश्चय केला ॥ ८१ ॥
तुझिया देहाचा थोरपणा किती । कीं अमण्त ब्रह्माण्डें मुखींच फिरतीं ।
मग सर्व देहाकृतीची संपत्ती । केवढी म्हणोन वर्णावी ॥ ८२ ॥
परी एवढाही तुझा थोरपणा । मज तुझिया कृपें सत्य वाटेना ।
जेवीं गारोडी एकाचें एक दाविती नाना । परी मंत्रज्ञा सत्य नसे ॥ ८३ ॥
तेंचि मिथ्यात्व मागुतीं । बोलिजेल स्वानुभवें आणि युक्ती ।
गारुडाची अज्ञाना असे भीती । सज्ञाना नाहीं ॥ ८४ ॥

रज्जूचा भुजंग भयंकर । जन्मला नाहीं नसेना नासे दुर्धर ।
तेवींच हे नीलकंठ मायिक भ्रम मात्र । जग झालें राहे ना मरे ॥ ८५ ॥
गारुडीये वादीचा सर्प केला । तो पाहून अज्ञाना झेण्डू फुटला ।
परी मंत्रज्ञासी सर्प नाहींच जन्मला । तया भीति कैंची ॥ ८६ ॥
तेवीं तुवाम् गारुड जें दाविलें । हें पाहून अज्ञानी भीति वहिले ।
मज तुझिये कृपें सत्यचि नाहीं वाटले । तरी भय तें कैंचे ॥ ८७ ॥
हें जें दाविले इतुकेंचि गारुड । असें हें नव्हे मजशी भीड ।
तुझें सविशेष ईश्वरत्व जें वाड । तेंही रज्जूसर्पवत् मिथ्या ॥ ८८ ॥
ईश्वरापासून तृणापर्यंत । नामरूपें दिसती मात्र कल्पित ।
परी हीं झालीं ना राहतीं ना मरत । तया भुजंगापरी ॥ ८९ ॥
भ्रमें जेणें सत्यत्व भाविलें । तेचि थोर सान कल्प कल्पूं मेले ।
जया यथार्थ कळलें कीं नाहींच झालें । तेचि पावले परमसुख ॥ ३९० ॥
अज्ञाना आश्रय ऊं एकट । यास्तवचि नामें नीलकंठ ।
तें अज्ञान खांदून केलें सपाट । तुझिया ज्ञानें जिंहीं ॥ ९१ ॥
ते अंगें ब्रह्म झाले तूचि । तयासी भीति तरी उरेल कैंची ।
आधीं झालेंच नाहीं तया भ्रमकार्याची । मुळी खांदिली ॥ ९२ ॥
ऐसें विचार न करितां । जे का साकाराशी मानिती सत्यता ।
ते बुडालेचि बुडती मृगजळा अतौतां । तया काढिता कवणु ॥ ९३ ॥

जीं पावलें जगदाशी आधार । ऐसें हें तुझें साकार शरीर ।
तयाचा यथार्थ करितां विचार । सत्य नव्हे ॥ ९४ ॥
जरी हें सत्यचि म्हणावें । तरी तुझें पूर्ण चिदानंदरूप नव्हे ।
तस्मात् जे मानिती ते स्वभावें । स्वकीय अविद्येनें ॥ ९५ ॥
जें जें दिसतें तें नासे । श्रुतीचेंही वचन ऐसें ।
नटें सोंग आणितां सत्य नसे । युक्तीही ऐशी ॥ ९६ ॥
क्षणां दिसे एकाचे एक । हेंचि गारुडाचें रूपक ।
ऐसा अनुभव निश्चयात्मक । असे मानसीं ॥ ९७ ॥
एवं श्रुतियुक्ति अनुभवें । साकाराशी सत्यत्व नव्हे ।
विचार जाणावा याचि नांवें । सत्य मिथ्यात्व निवडणें ॥ ९८ ॥
सुवर्ण जैसें ओळखितां । अलंकाराची मिथ्या वार्ता ।
तैसें तुझें रूप सच्चिदानंद कळतां । साकार मिथ्या होय ॥ ९९ ॥
ऐसें असून उगेच मंदमति । साकाराशी सत्यत्व कल्पिती ।
श्रुति अनुभवही त्यागिती । आपुल्या दुराग्रहें ॥ ४०० ॥
ते भुलले अविद्येनें । ऐसें न म्हणावें काय ज्ञानियानें ।
अलंकार जरी सत्यत्वें घेणें । तें नेणणें कीं सुवर्णाचे ॥ १ ॥
सच्चिदानंद ब्रह्म परिपूर्ण । ऐसें तुझें असतां लक्षण ।
साकारचि करीतां ग्रहण । सत् चित् घन न लोपलें कीं ॥ २ ॥
हें न कळणेंचि दृढ व्हावया । प्रयोजन असे जी गुरुराया ।
तें ईं बोलेन सन्निध पायां । मुमुक्षुच्या हितास्तव ॥ ३ ॥
तेंचि ब्रह्म कीं आपण अंगें । असतां अंध झाले अविद्येचे संगें ।
देहबुद्धिच घेतली सवेगें । मी देह म्हणोनि ॥ ४ ॥
देहाशी जन्ममृत्यू लागले । तेचि धर्म आपुले माथां घेतले ।
जन्मती मरती नेणून उगले । आपुलीया रूपा ॥ ५ ॥
आपणे जेवीं एकदेशी साकार । हा सत्यचि बाणला निर्धार ।
तैसाचि कोण एक अए ईश्वर । अवयवात्मक ॥ ६ ॥
तुज सविशेष अव्यक्तातें नेणती । मा कैसेनि कळशी तूं निर्विशेष अमूर्ति ।
आपणा ऐसेंचि अवलोकिती । परी सत्य भाविती देह तुझा ॥ ७ ॥
देहधारीच असे ईश्वर । परी जीवा ऐसा नव्हे निर्धार ।
जीव मरती ईश्वर अमर । यास्तव तो साकार अविनाश ॥ ८ ॥
जीव किंचिज्ञ ऒश सर्वज्ञ । ईश्वर अक्षयीं जीवा जन्ममरण ।
इतुकें कर्म मानिती भिन्नभिन्न । परी साकारत्वें सारिखे ॥ ९ ॥
देव करितां काय एक नव्हे । ऐसें बोलती उगेंचि आघवे ।
परी हें तुझें गारुड नेणवे । अथवा मिथ्या तूं साकारें ॥ ४१० ॥
एवं साकारा तुज सत्यत्व भावितां । हे निश्चयेंशी अविद्यात्मकता ।
असो विचारवम्तें विचार घेतां । साकारता मिथ्या तुझी ॥ ११ ॥
तूं यथार्थ कळतां सच्चिदानंद । तत्क्षणींच साकारा उपमर्द ।
साकार मिथ्या होतां स्वतःसिद्ध । सत् चित् घन कळे तत्क्षणीं ॥ १२ ॥
निश्चयेंशी कळतां अंतरीं । संशय जाय ब्रह्माण्डा बाहेरीं ।
जग सारें गारूडापरी । तूं कर्ता निर्धारी खपुष्प ॥ १३ ॥
ऐसें ज्ञान प्रमाणसिद्ध । जें सहजत्वें जीवां मोक्षप्रद ।
हें नेणूनि बळें पावती बंध । अव्हेरूप गुरूशास्त्रा ॥ १४ ॥
अनंत श्रुति मिथ्या म्हणती । मिथ्या म्हणून सहस्रधा तुम्ह्या उक्ति ।
साधुसंतही निश्चयेंशीं बोलती । परी जीवा सत्य न वाते ॥ १५ ॥
न होऊन रज्जू सर्प दिसे । तेवींच विवर्तात्मक जग हें भासे ।
परी तें कल्पना करून बळाविती कैसे । तेंचि अल्पसें बोलूं ॥ १६ ॥
पहा पहा रज्जू सर्प भ्रमापरी । उद्‌भवलीं नामरूपें सारीं ।
त्या भ्रमामाजीं कल्पना केली दुसरी । हें थोर हें सान ॥ १७ ॥
हा नाग मोठा हें किरडूं सान । तेवीं हा सत्वगुन हा तमोगुण ।
किरडूं झालें नागापासून । तेवीं गुणापासून भूतें ॥ १८ ॥
गव्हाळा तांबडा डोंब्या पीतवर्ण । जेवीं नामें कल्पिलीं अनान ।
तेवीं पृथ्वी आप तेज वायु गगन । नामें ठेविलीं अस्तित्वा ॥ १९ ॥
सर्व एकदाचि भ्रमें झालें । त्यासही कल्प कल्पूं बोलिलें ।
हें कारण हें कार्य त्यापासून कल्पिलें । कार्य धाकुलें कारण मोठें ॥ ४२० ॥
आकाश मोठें आणि एकगुण । वायु सान परी असे द्विगुण ।
तरी वायु कार्य आकाश कारण । कल्पिलें असे ॥ २१ ॥
तेंवीच वायु कारण तेजाचें । तेज कार्य असे वायूचें ।
तेजीं तीन गुन असती साचे । उणें असे म्हणूनी ॥ २२ ॥
आपल्याहून सान चतुर्गुण । यास्तव आप कार्य तेज कारण ।
पृथ्वी पंचगुनी परी उणी दशंगुण । तेव्हां आप कारण कार्य भूमि ॥ २३ ॥
ऐसे न्यादिक शास्त्रकारक । अनेक प्रकारें करून तर्क ।
बळाविलें मिथ्या हें अनेक । भ्रम परी सत्यत्वें ॥ २४ ॥
देहादि जडत्वें देखिलें । तेव्हां हें भूताचें कार्य झालें ।
अमुकाचे अमुक अंश कल्पिले । तेव्हां म्हणती पंचीकृत ॥ २५ ॥
सूक्ष्म तत्त्वें पाहतां सकळ । म्हणती भूतगुणांचे हे खेळ ।
आणि अपंचीकृत उद्‌भवलें केवळ । मग प्रवेशलें पिंडी ॥ २६ ॥
मुळीं जाणतेपणा जो होता । तोचि सर्वज्ञ ईश्वर याचा कर्ता ।
पिंडी प्रवेशतां किंचिज्ञता । आणि जीवत्व तयासी ॥ २७ ॥
उगेचि म्हणती असे पूर्वकर्म । यास्तव पावले योनि उत्तमधाम ।
पुढेंही करी पापसंभ्रम । तेव्हां उंच नीच योनि ॥ २८ ॥
ऐसें जीवत्वही खरेंचि आलें । बंधनही खरेंचि सत्यत्वें पडिले ।
हे कैसे जातील सुटले । कल्पकोटि ॥ २९ ॥
तरी या जीवासी अती सुख व्हावें । ऐसें पुण्यकर्म कांहीं करावें ।
अथवा स्वर्गादिकीं जाऊन रहावें । हेचि मुक्ति जीवां ॥ ४३० ॥
ऐसें मिथ्या परीच दृढ केलें । पुनरावृत्ति भोगिती उगले ।
सर्प भयें कांपूं लागले । झेंडू फुटले कित्येका ॥ ३१ ॥
मी जीव ऐसेंही भिन्नत्वें न भावी । मी देह म्हणून बुद्धि घ्यावी ।
हीं हीं माझी बळकट धरावीं । हेंचि बंधाचें स्वरूप ॥ ३२ ॥
आपुलें निजरूप विसरले । बळेंचि पापपुण्य माथां घेतले ।
तरी याचें सुखदुःख पाहिजे भोगिले । तेवीं रज्जू नेणतां कंपादि ॥ ३३ ॥
तो भ्याड गूळ खाता म्हणे कडू । मीठ मिरची खातां मणे गोडु ।
तेवीं या जीवांविषयांचा पवाडू । अति गोड लागे ॥ ३४ ॥
परमार्थ कडू म्हणोन त्यागिला । तैसाचि देह मृत्यूतें पावला ।
जैसा सर्पा भिऊन भ्याड निजेला । परी धोका चित्तीं उरे ॥ ३५ ॥
पुन्हां तो जन्माशी जरी आला । तरी भवबंध सत्य म्हणून बैसला ।
जैसा भ्याड निजून उठला । तो सर्पभयें कांपें ॥ ३६ ॥
असो ऐसा महाप्रलय । झाला तरी सुटका न होय ।
अज्ञान नव्हेचि क्षय । म्हणूनिया ॥ ३९ ॥
जरी होय अभिन्नज्ञान । गुरुशास्त्र आत्मप्रतीती कडून ।
तेव्हांचि नासून जाय अज्ञान । जीवन्मुक्ति सुख होय ॥ ४४० ॥
जेवीं भ्याडें दिवा लाविला । दोरी ओळखून निवांत बैसला ।
तेणें लहरीसहित सर्प मेला । निर्भय ठेला तत्क्षणी ॥ ४१ ॥
ज्ञानेंवीण कर्में करी । तेणें भवभय नासेना निर्धारी ।
दीपेंवीण आणिले उतारी । तरी लहरी न जाती ॥ ४२ ॥
अथवा याग करितां आटाआटें । तरीई अज्ञानबंध न तुटे ।
जेवीं सर्पावीण घालितां सोटे । भांति न फिटे कदां ॥ ४३ ॥
अथवा उपासना साह्य केली । तरी अज्ञानभ्रांति न जाय फिटली ।
जेवीं गारुडी साह्य करितां न जाय भुली । सर्प भ्रमाची ॥ ४४ ॥
ऐसे असून ज्ञान‍उपाय । न करितीच कोणी निश्चय ।
थरथरां कांपती सर्पभयें परी दीप न लाविती ॥ ४५ ॥
नाना प्रकारें कर्में करिती । योग कीं उपासना आरंभिती ।
परी त्या द्वैताची न जाय भिईति । दीपेंवीण अन्य साधनें ॥ ४६ ॥
येथें शंकील कोणी शंकाकार । कीं अप्रमाण काय कर्मशास्त्र ।
अथवा उपासना काण्ड प्रकार । तोही व्यर्थची ॥ ४७ ॥
तरी राम म्हणे स्वानुभवज्ञान । जोंवरी यथार्थ नाहीं ब्रह्मात्मभान ।
तोंवरी सत्यची अक्र्म उपासना कांड दोन । अधिकार भेदें ॥ ४८ ॥
अभिन्नज्ञान झालियावरी । तो नव्हे कर्म उपासनेसी अधिकारी ।
तया मिथ्याचि हीं शास्त्रें सारी । द्वैतरूप जीं ॥ ४९ ॥

पूजा होम वापी कूपादि क्रिया । तूं ईश फल देशी कामुककर्तिया ।
हे पुरारे तीं वचनेंचि वातती वाया । तुजहून भिन्न किमपि नसतां ॥ ४५० ॥
तुज देवातें भक्त जीव पूजिती । पूजा साहित्य अत्रगंध कल्पिती ।
अथवा तूं यज्ञभोक्ता याज्ञिक कर्म करिती । आणि वापी तडागादि पुण्यकर्म ॥ ५१ ॥
जरी हें फलासहित वेद बोलिला । परी सत्य न वाते मजला ।
खडे मांडून ॐनामा शिकविला । तेवीं पूर्वपक्ष ॥ ५२ ॥
ज्ञानकांडी सर्वही ब्रह्म । येथें कदाचित् नाहीं रूपनाम ।
तरी ईश जीव क्रिया अनुक्रम । त्रिपुटी भिन्न उरे केवीं ॥ ५३ ॥
भोक्ता एक सत्य असावा । तरी तेणें फलेच्छा भोग अपेक्षावा ।
ईश जरी भिन्नत्वें फलद व्हावा । तरीच कर्में निपजती ॥ ५४ ॥
आधीं शोध घ्यावा भोक्त्याचा । मग अपैसा भेद कळे त्रिपुटीचा ।
भोक्ता आत्मा कीं जीव असे साचा । कीं उभयात्मक ॥ ५५ ॥
आत्मा परी असंग परिपूर्ण । जेथें त्रिपुटीचें नव्हे भेदभान ।
तेथें काय इच्छी कोण हें श्रुतीचें वचन । तस्मात् भोक्तृत्व न ये आत्मया ॥ ५६ ॥
जीव जरी मिथ्या आभास । उगाचि धीवृत्तीचा प्रतिभास ।
भोक्तृत्व न ये वंध्यापुत्रास । तरी भोक्ता उभयात्मक ॥ ५७ ॥
आत्मा इंद्रिय मनयुक्त । भोक्ता ऐसें मनीषी बोलत ।
हें उभयतादात्म्य अविद्याजनित । मी भोक्ता अभिमानें ॥ ५८ ॥
ज्ञानें अविद्या नष्ट झाली । तरी मग तदात्मता कोठें उरली ।
देहबुद्धीची मुळीं खांदिली । आतां भोक्ता तरी कोण ॥ ५९ ॥
विषयभोग म्हणजे ज्ञेय । याशीही वेगळें रूप काय ।
नेहनाना श्रुति बोले निश्चय । तेव्हां इच्छा कासयाची ॥ ४६० ॥
एवं शून्य पडिलें पदार्थाला । अज्ञान न जातां भोक्ता मेला ।
तरी इच्छा संभवेल कवणाला । कासयाची ॥ ६१ ॥
तूं एक फळदाता भक्तांसी । तरी भक्तचि कोठें भिन्नत्वेंशी ।
जीव ब्रह्मैक्य महावाक्यें ऐशी । तरी फल देशी कवणा ॥ ६२ ॥
त्वां जीवाप्रीत्यर्थ ईशत्व धरिलें । तें जीवाभावीं नाव सांडिलें ।
तस्मात् जीव ईश्वरत्व न उरलें । तरी दाता ना घेता ॥ ६३ ॥
आतां पूज्य ना पूजक । याज्य ना नसे याजक ।
तरी पूजा आणि यज्ञादिक । क्रियाचि नुद्‌भवे ॥ ६४ ॥
वापी तडागादि कवनें करावी । कासयाचीं कवणें फळें घ्यावी ।
एक परिपूर्ण ब्रह्मताचि आघवी । नामरूप बाधें ॥ ६५ ॥
पूजासाहित्य सामग्री यज्ञाची । आहे तें परिपूर्ण ब्रह्म एकचि ।
तस्मात् ज्ञानिया मृगजळवत् साची । तरी मृषाचि कर्मकाण्ड ॥ ६६ ॥
जयाची अंतःकरण शुद्धी व्हावी । तेणें निष्कर्म कर्में आचरावीं ।
यास्तव कर्माची उठाठेवी । बोलिला वेद ॥ ६८ ॥
तस्मात् अधिकार परत्वें वेद बोलिला । हा यथार्थ विधि नव्हे ज्ञात याला ।
एतदर्थ सत्ववचनें न वाटती मजला । देहत्रयदहना त्रिपुरारे ॥ ६९ ॥
तूं एकलाचे अससी परिपूर्ण । सर्व हें नाहींच झालें उत्पन्न ।
ज्ञाताही निरे तुजवीण भिन्न । यास्तव सर्वही मिथ्या ॥ ७० ॥
जयासी अभिन्नज्ञान नाहीं । जे पडिले प्रवृत्ति प्रवाहीं ।
तयाचें बोलणें करणें सहसाही । सत्य नसे ज्ञानिया ॥ ७१ ॥

अज्ञान मूढ मुनि बोलती । कीं बलि उपचारें पूजादिकीं समस्तीं ।
तोषवावें गिरिशा तुजप्रति । परी तें मज वाते खोटें ॥ ७२ ॥
कारण कीं तूं निरवयव अमूर्ति । भोगलिप्सा कायशी तुजप्रति ।
अथापि तुज साकार भावून कल्पिती । एंतें मिथ्याचि ज्ञानिया ॥ ७३ ॥
अत्र गंध पुष्प धूप दीप । यांत तुजवीण भिना काय असे अल्प ।
सुवर्णवीण अलंकारारूप । तेवीं काय असे जगा ॥ ७४ ॥
ऐसें अज्ञ ना हें नेणती । वाउगे मृन्मय देव स्थापिती ।
पूजासाहित्य मेळवून आणिती । पूजिती ते सर्व मूढ ॥ ७५ ॥
शास्त्रसंपन्न जरी झाले । परी अभिन्नज्ञाना जे आंचवले ।
तया अज्ञान मुनींनी जें कवित्व केलें । तें सर्व मिथ्या ॥ ७६ ॥
चतुर्विध वाणीचा तूं ईश । यास्तव तुज नाम गिरीश ।
हे मूढ तुझा करूं पाहती संतोष । बाह्योपचारें ॥ ७७ ॥
परी तुझे हस्त पाद तोडिले । आणि ते तुझ्या मस्तकीं वाहिलें ।
तेथें तुझें मन तुष्टलें कीं क्षोभलें । सत्य सांगें गुरुराया ॥ ७८ ॥
तूं एकलाचि परिपूर्ण असतां । तुजसी भिन्न कल्पिती नेणतां ।
हेंचि तोडून तुझी पूजा करितां । संतोष नव्हे तुझा ॥ ७९ ॥
हें वर्म कांहींच नेणती । बळेंचि भावार्थें पूजा करिती ।
समुद्रींचे पाणी वाहूं समुद्राप्रति । ऐसेंही बोलती सदां ॥ ४८० ॥
येणें ऐक्यत्व बोलती मुखीं । परी भावना कोठें तयासारिखी ।
मी सान तऊं थोर हें कल्पिती शेखीं । इच्छिती सुखदुःख फळें ॥ ८१ ॥
म्हणती शिव हा मोठा दयाळु । भावार्थें अर्पितां पूगीफळु ।
त्रैलोक्यराज्य देतसे केवळु । ऐसा भोळा शंकर ॥ ८२ ॥

किंचित् बिल्वदळ शिळें कीं साजूक । अथवा अल्पसें चुलुकोदक ।
महेशा तुज भावार्थें अर्पितां एक । ग्रहण करिशी आवडी ॥ ८३ ॥
आणि तया भावार्थियासी । त्रैलोक्यराज्य लक्ष्मी देशी ।
शास्त्रांची वचनें जीं जीं ऐशीं । ती सर्व अविद्याकृत मीं मानीं ॥ ८४ ॥
उगाचि म्हणती पाषाण देव । येथें दृढ ठेवितां भाव ।
हाचि मनोरथ पुरवील सर्वं । पूजितां प्रेमें ॥ ८५ ॥
जीवाची कामबुद्धि पाहिली । तया अज्ञानास्तव श्रुतिमाउली ।
उगीच रोचनपर वचनें बोलिलीं । बाळका समजावी जेवीं माता ॥ ८६ ॥
बाळाचे हातावरी बोटें ठेवून आई । कावकाव येई चीवचीव येई ।
आणि म्हणे तूं दाणाखाई पाणी पीई । डोईवरी बैसे उडोनी ॥ ८७ ॥
तेथें काउळा ना चिमणी । दाणा किंवा असेना पाणी ।
तैसें देवत्व नसतां पाषाणीं । प्रतिष्ठितां येतसे म्हणे ॥ ८८ ॥
शिवाची बिल्वदळावरी अतिप्रीति । भावार्थी कोणी वाहतां मती ।
राज्यलक्ष्मी देईल ये विषयीं सांगती । इतिहास योजूनी ॥ ८९ ॥
एखादा राजा झाला पाहुनी । म्हणती हा पूर्वीं अतिदरिद्री असूनी ।
येणें बिल्वदळ वाहिलें होतें लिंगालगूनी । त्या पुण्यें राजा झाला ॥ ४९० ॥
हा संपत्तीवान् आतां पाहे । पूर्वजन्मीं होता शबर देहे ।
मुखीं पाणी घेऊन लिंगा वाहे । तेणें पावे लक्ष्मी ॥ ९१ ॥
ऐशीं ऐशीं शास्त्राची वचनें । सत्य मानिजेति अज्ञानें ।
काव काव चीव चीव म्हणतां जेवीं बाळानें । ऐकतां राहणें रडतां ॥ ९२ ॥
तैसें हे श्रुति जरी बोलिली । ज्ञाता सत्य मानी वहिली ।
प्रौढ झालिया मातेची बोली । तुच्छ वाटे होपळ ॥ ९३ ॥
येथें कोणी म्हणती साहासें । कीं कर्मकाण्ड साक्षात् मोक्षकर नसे ।
परी योग आणि उपासना असे । मोक्षकर साधका ॥ ९४ ॥
तरी ऐकावें सावधान । योगही क्रियात्मक संपूर्ण ।
पूजा अर्चन हेंही करणें । कर्मचि असे ॥ ९५ ॥
उपासना प्रकार जो असे । तो ऐसा क्रियारूप नसे ।
त्याचें रूप पुढें बोलिजेल अपैसें । प्रसंगानुसार ॥ ९६ ॥
यज्ञ अर्चनादि प्राणायाम । हें अवघेचि क्रियारूप कर्म ।
आचरेल जो कोणी निष्काम । तुआची अंतःकरणशुद्धी ॥ ९७ ॥
तया अंतःकरणशुद्धिद्वारें । ज्ञान पावून मोक्ष साचोकारें ।
हें परंपरा साधन मोक्षकर खरें । परी प्रत्यक्ष मोक्षद न होती ॥ ९८ ॥
तेंचि कर्म सकामामुळें । आचरतां ही होय निर्फळें ।
जेवीं लेंकुरांसी कांही न मिळे । कावकाव चीवचीव करितां ॥ ९९ ॥
आणिक येथें शंकील कोणी । कीं देवधर्म नाहीं जयालागुनी ।
हें नास्तिकमत अंगें राम कां वाखाणी । तरी ऐका तैसें नव्हें ॥ ५०० ॥
नास्तिक तयासीच म्हणावे । जें निस्तत्वासी सत्य मानावें ।
तेणें सत्यत्वासी शून्यत्व संभवे । कीं ब्रह्म नाहीं दिसेना ॥ १ ॥
सर्प नसतां दोरी हरपे । तेवीं जगसत्यत्वें ब्रह्म लोपें ।
मग जें जें करणें तें तें साक्षेपें । नास्तिक मत ॥ २ ॥
ते स्वतांचि नास्तिक असून । नास्तिक म्हणती ज्ञात्यालागून ।
असो त्या मूर्खांशी काय कारण । परी सांगणें मुमुक्षासी ॥ ३ ॥
अस्तित्व कैसें ज्ञान झालिया । कीं अणूही नाहीं वांचून देवराया ।
हे शिवगुरो तुझें तूं जाणशी उपाया । येरा कळेना ॥ ४ ॥

दिशा विदिशा व्यापिल्या तुवां । तूं एकचि पुराणपुरुष शिव शिवा ।
यानामरूपा लय झाला जरी सर्वां । तरी तुझी हानि नव्हे ॥ ५ ॥
घट फुटतां आकाश न फुटे । कीं तरंग नासतां पाणी न आटे ।
तेवीं तुझें अस्तित्वरूप गोमटें । नामरूपासवें न नासे ॥ ६ ॥
साधक हो ऐका सावधान । ज्ञान म्हणजे अंगें ब्रह्म होणें ।
अंगें म्हणजे देहाएवढेंपन । उरलें नाहीं ॥ ७ ॥
आकाशाशी घालून पोटीं । अस्तित्व असे तें केवीं बोलूं गोष्टी ।
अणुप्राय ब्रह्मांडाच्या कोटी । जया स्वरूपीं वर्तती ॥ ८ ॥
ते ब्रह्म वाणी मनावांचून । अंगें झाला सत्‌चित्‌घन ।
शून्य सांडून पूर्ण समाधान । पावला या नांव ज्ञाता ॥ ९ ॥
तयाचें नास्तिकमत कैसें होय । दशदिशा व्यापला देवराय ।
मीपण नुरेचि अवघें शिवमय । जग हें उद्‌भवलें नाहीं ॥ १० ॥
हे शिव मी तूंपणें वीण । एकलाचि ब्रह्म तूं पुरातन ।
दिशा म्हणजे सर्व हें गगन । व्यापून तूं अससी ॥ ११ ॥
विदिशा म्हणजे मायेविरहित । जें का पूर्णब्रह्म तूं अनंत ।
तेथें व्याप्य व्यापकाचा संकेत । नसे किमपि ॥ १२ ॥
तेंचि स्वरूप ज्ञानियाचें । नामरूप व्यापलें साचें ।
पाणीच जेवीं अंग तरंगाचें । तेवीं विश्वरूपी ज्ञाता तूं ॥ १३ ॥
ब्रह्मया पासून तृणावरी । एकचि ब्रह्म निर्विकारी ।
मागें पुढें तळीं उपरीं । सव्य अपसव्य देव ॥ १४ ॥
देवामाजीं देह वावरे । देहामाजींही तेंचि सारे ।
जेवीं घट आकाशीं फिरे । कीं घटीं आकाश ॥ १५ ॥
ऐसें बुद्धीनें दृढ केलें । बुद्धि नासतां तें न जाय नासलें ।
जेवीं फुटतां आकाश भंगलें । न जाय कदां ॥ १६ ॥
ज्ञात्याचा देह जरी निमाला । तरी देवरूपचि ज्ञाता उरला ।
अथवा महाप्रळय जगासी झाला । तरी हानी नव्हे ज्ञात्याची ॥ १७ ॥
देह असतां देवचि झाला । तो देव न नासे जरी देह मेला ।
ऐशिया अस्तित्वा नास्तिकवाद कल्पिला । विमूढजनीं कीं ॥ १८ ॥
तेणें कोणतें जरी त्यागिलें । कर्म उपासना योग सांग त्या घडले ।
येर बापुडें कर करूं मेलें । परी व्यर्थ गेलें शेवटीं ॥ १९ ॥
इतरांचें करणें तें न करणें । ज्ञातयाचें न करणें तें करणें ।
हें जयाचें वर्म तोचि जाणें । येरां तुच्छ वाटे ॥ ५२० ॥
येर आकाराशी देव मानिती । मृन्मयादि पूज्य मूर्ति ।
अन्य स्थळें ओस दिसती । तेथें देव नाहीं तयां ॥ २१ ॥
मूर्ति भंगतां देव मेला । न विकारतां मानिती जन्मला ।
हा काय शून्यवाद न वाते तयाला । पापपुण्य भीति असतां ॥ २२ ॥
हे शिव तूं मूर्तिमान् सद्‌गुरु । त्या तुज न करिती कदां नमस्कारु ।
शिलामय मूर्ति भाऊन थोरु । पूजिती नमस्कारिती ॥ २३ ॥
हे अविश्वासी सर्व मिळाले । नायकती जरी सत्य सांगितलें ।
रुचिकर फळाशेसी गुंतले । कामनागुणें ॥ २४ ॥
ऐसें असून जे जे करिती । ते ते व्यर्थ जाय त्यांची कृति ।
तस्मात् ज्ञानियाची जे सहजस्थिति । तेंचि कर्म तयाचें ॥ २५ ॥
सहज अस्तिभातिप्रिय पाहे । तेचि अखण्ड पूजा होता हे ।
आत्मा आत्मपणीं संयोग राहे । हाचि योग त्याचा ॥ २६ ॥
नेत्रीं शिवचि पहावा । श्रोत्रीं शिवचि ऐकावा ।
त्वचें शिवचि आलिंगावा । रसहि घ्यावा शिवाचा ॥ २७ ॥
घ्राणें गंध घ्यावा शिवाचा । क्रियाही शिवरूप आदिवाचा ।
डोळे उघडतां शिव दिसे साचा । लावितां परिपूर्ण शिव ॥ २८ ॥
स्फूर्ति उठतां शिवरूपें उठे । स्फूर्ति निमतां परिपूर्ण दाटे ।
भेटूं जातां शिवचि भेटे । नातरी अंगेचि शिव ॥ २९ ॥
जागृतीमाजीं शिवचि भरला । स्वप्नामाजीं शिव उमटला ।
सुषुप्तीमाजीं तो पूर्ण संचला । विकाराभावीं शिव ॥ ५३० ॥
त्याचा जितुका होय व्यापार । तो तो शिवची सच्चिन्मात्र ।
ऐसें करणें त्याचें स्वतंत्र । इंद्रिय मनावीण ॥ ३१ ॥
आतां देह जावो कीं राहो । शिवरूप झाला निःसंदेहो ।
एक शिवचि शिवरूपीं आहों । दुजा भाव नाहीं ॥ ३२ ॥
भज्य भजकत्व गेलें । पूज्य पूजकत्व हरलें ।
जीवशिव जाऊन उरलें । शिवरूप शिवपणीं ॥ ३३ ॥
देव भक्त गेले दोन्ही । एकला एक पूर्णपणीं ।
गुरु शिष्य नाढळई परी मिळणी । गुरुशिष्या जेह्तें ॥ ३४ ॥
ऐसा अस्तित्वें उरला ज्ञाता । जेणें होण्याजाण्याची नुरे वार्ता ।
तयासी नास्तिकवाद म्हणतां । जीभ काय न झडे ॥ ३५ ॥
ऐशा श्रीरामाच्य वृत्ती धाल्या । वचनोक्तीनें निघत्या झाल्या ।
ऐकतां शिवगुरूसी होती गुदगुल्या । म्हणती धन्य हा ज्ञाता ॥ ३६ ॥
येणें सत्य परोपकारास्तव । प्रयत्‍नाचा केला गौरव ।
आत्मार्थ नव्हे हें मीच जाणें शिव । मीच हा म्हणूनि ॥ ३७ ॥
असो आणिक काय राम बोलें । तें निवांत ऐकावें उगले ।
यास्तव कांहीं न बोलतां मौनें ठें । तेव्हां राम बोलता झाला ॥ ३८ ॥
हे शिवा तूं ज्ञान याच्या ठायीं । बोलिल्या रीतीं अससी निःसंशयीं ।
आतां सर्व जन समुदायी । बोलूं कैसा राहासी ॥ ३९ ॥
अस्तित्वें असतां आंत बाहेरीं । आकाश जेवीं घटांतरीं ।
त्यांतही उदक प्रतिबिंबापरी । अंतःकरणीं बिंबशी ॥ ५४० ॥

एकचि आकाशस्य सूर्य जैसा । सान थोर घटजळीं पावे प्रथिभासा ।
सर्व पिंडीं अंतःकरणीं तूं तैसा । असशी देवा ॥ ४१ ॥
ब्रह्मादि तृणांत देहधारी । हे घट उद्‌भवले निर्धारी ।
त्यां माजीं चंचल्वृत्ति सविकारी । हेंचि जीवन घटीं ॥ ४२ ॥
तूं जो सविशेष ईश्वर ।चिद्‌गगनीं उदेलाशी दिनकर ।
तोचि तूं अंतःकरणीं भासमात्र । प्रतिबिंबत्वें ॥ ४३ ॥
परी तयासी नाश असे । जळ आटतां प्रतिबिंब नासे ।
अथवा घट फुटतां जला सरिसें । हरपोनि जाय ॥ ४४ ॥
तेवीं वृत्ति नसतां जीवत्व सरे । पिण्ड मरतां दोन्ही ओसरे ।
हें असो मुख्य बिंब साचोकारें । खरें कोठें असे ॥ ४५ ॥
सूर्यासी जैसा अस्त होय । तेवीं तुज ईश्वरा मायेसहित लय ।
आकाश जेवीं नव्हे अस्तोदय । तेवीं चिद्‌गगन रूप तुझें ॥ ४६ ॥
तें गगन घटींही व्यापलें । पाणी नसतां जैसें संचले ।
तैसें तुझें रूप अस्तित्वें दाटलें । अंतःकरणाचे अभावीं ॥ ४७ ॥
घट जरी फुटोन जातां । आकाश आकाशीं उरे तत्वतां ।
तेवीं या सर्वांचा लय होतां । तूं अनंत परिपूर्ण ॥ ४८ ॥
एवं घटीं जेवीं सूर्य आकाश । तेवीं तूं पिंडीं सविशेष निर्विशेष ।
सविशेष सूर्यासी असे नाश । अविनाश तूं चिद्‌गगन ॥ ४९ ॥
तूं सविशेषचि या जगाचा कर्ता । केवळ तुझे ठायीं नसे हे वार्ता ।
हें बोलेन मी निज स्वानुभवता । सद्‌गुरू पुढें ॥ ५५० ॥

जग हें उत्पन्न करावें कीं पाळावें । कीं अवघें एकदांचि संहारावें ।
यांत तुझें किमपि कार्य नव्हे । मृगजलवत् आकाशीं ॥ ५१ ॥
अनादि देहभृताचें कर्म । उद्भवूनि पावतसे उपरम ।
तथापि आरोपिती तूं पुरुषोत्तम । स्वप्नवत् सर्वकर्ता ॥ ५२ ॥
जैसा माळी फळाचे लालुची । उठाठेवी करी बागांची ।
तैशी तुज आशा कोणती साची । जगाच्या कर्तेपणें ॥ ५३ ॥
तथापि सूर्यावीण मृगजळ नव्हे । तेवीं सविशेषावीण जग हें नुद्‌भवें ।
यास्तव तुजवरी कर्तृत्व आरोपावें । परी तेंही सत्य नाहीं ॥ ५४ ॥
जेवीं स्वप्नामाजीं हा जीव । उभवी पाळी हरी स्वप्नभाव ।
तेवींच जगकर्ता तूं ईश स्वयमेव । परंतु निष्काम ॥ ५५ ॥
सूर्याचें काय मृगजळावांचून । तेवीं तुज काज नसे जगावीण ।
ईश्वरचि अलिप्त मा तूं निर्गुण । अलेप बोलणें नको ॥ ५६ ॥
असो मायेरहित तूं निर्विकार । तोचि ऊं मायावी जगकर्तार ।
हा कर्तेपणा घालिती तुजवर । जीव भोक्ता तयापरी ॥ ५७ ॥
निर्विकारत्वें ब्रह्म देहीं । असेचि असे सर्वदांहीं ।
तया वृत्तियोगें जीवत्व पाहीं । आलें असें भ्रमें ॥ ५८ ॥
तो जीव पिंडीं सुखदुःख भोक्ता । तूं ईश ब्रह्माण्डीं सर्व जगकर्ता ।
या उभयांवरी आरोपाची वार्ता । घालिती यासी हेतु असे ॥ ५९ ॥

स्थूलसूक्ष्म जडचंचळ दोनी । देह परप्रकाशें वर्तती जनीं ।
यांची उत्पत्ति किंवा होतां हानी । न जाणती जडत्वें ॥ ५६० ॥
यास्तव तूं चैतन्य जीवरूप । त्या तुजवरी श्रुति करी आरोप ।
कीं सुखदुःख भोगाचें माप । अंतरात्म्यासी ॥ ६१ ॥
हे शंभो तूं त्रिपुरांचें करिशी दहन । हें साक्षीरूप नेणती तुझें ज्ञान ।
अणि देहद्वय जड म्हणून । श्रुति म्हणे तुज कर्ता भोक्ता ॥ ६२ ॥
स्थूलदेह जैसा जड । तेवींच पंचभूतात्मक ब्रह्माण्ड ।
उत्पत्ति स्थिति कीं लयाचा निवाड । न होय जयाचा तया ॥ ६३ ॥
मनादिक तत्त्वें चंचळ । मायादि गुणांत भासकत्वें सकळ ।
परी हे परप्रकाशें वर्तती केवळ । हेही उत्पत्ति लय नेणती ॥ ६४ ॥
उत्पत्ती झालिया विषया ओळखिती । परी आपुली केवीं झाली नेणती उत्पत्ति ।
लय तो सुतरां न जाणती । यास्तव हे परप्रकाश ॥ ६५ ॥
मनीं प्रतिबिंबला तो जीव । मायेंत प्रतिबिंबला तो शिव ।
या उभयतांचा चेतन स्वभाव । प्रकाश जडांसी ॥ ६६ ॥
म्हणून जीव पिंडीं सुखदुःख भोक्ता । ब्रह्मांडीं ईश्वर सर्वांचा कर्ता ।
श्रुतिमाउली सांगे जीवाचिये होता । कीं जडचेतन निवडावें ॥ ६७ ॥
अरे जडें हीं काय सुखदुःख जाणती । तरी जीव भोक्ता तो जाणाया प्रति ।
तेवींच ईश्वरही स्वयंज्योति । उत्पत्ति करी सर्वां ॥ ६८ ॥
असो हे शंभो तुजवरी आरोप । जीवेश भोक्ता कर्ता संकल्प ।
परी याचा विचार घेतां अल्प । तुज संबंध असेना ॥ ६९ ॥
पाणी हालतां प्रतिबिंब चळे । परी विचारें पाहतां प्रतिबिंब निराळें ।
तेवीं जीव भोक्ता देहद्वयामुलें । परी जीवास भोग नाहीं ॥ ५७० ॥
पाणियासी काष्टें ताडितां । प्रतिबिंबा न लगे अणुमात्रता ।
तेवीं चेतनयोगें देहद्वया भोग घडतां । जीवा नाहीं सुखदुःख ॥ ७१ ॥
तैसाचि कर्ता ईश्वर म्हणणें । तरी जाणता काय चळूं जाणे ।
चंचळ प्रकाशें कांहीं नेणें । यास्तव आरोपणें तें वृथा ॥ ७२ ॥
तस्मात् प्रतिबिंबरूप जीवेश्वरासी । कर्तृत्व भोक्तृत्वें न स्पर्शती अपैशीं ।
मग सत्‌चित्‌घन ब्रह्म आत्मयासी । कर्तृत्व भोक्तृत्व नाहींच ॥ ७३ ॥
सर्वांमाजी ब्रह्म परिपूर्ण । पिंडामाजीं आत्मा सघन ।
घटींमठीं जेवीं गगन । अलिप्तत्वें अभेद ॥ ७४ ॥
आपण आत्मा ब्रह्म नेणती । सुखदुःख भोग आत्मया म्हणती ।
आणि ईश्वरही सर्व कर्ता भाविती । परी ते भांति निश्चयें ॥ ७५ ॥
देहद्वयातीत आत्मा ओळखिला । मायाविरहित परमात्मा कळला ।
तोचि ब्रह्मात्मा आपणचि निश्चया आला । तेव्हां भ्रांति कैंचि ॥ ७६ ॥
तरी कर्तृत्व भोक्तृत्व आटलें । अन्योन्य तादात्म्य निरसलें ।
मिथ्या तें मिथ्यापणें गेलें । सत्य तें उरलें सत्यत्वें ॥ ७७ ॥
ब्रह्म आत्म एकचि सत्य । येर मायादितृणांत हें असत्य ।
हे त्रिधा प्रतीति येतां कृतकृत्य । होऊन प्राप्त तें पावले ॥ ७८ ॥
ऐसी निःसंशयता या नांव ज्ञान । मागुतीं सत्यासी मिथ्यत्व न येणें ।
मिथ्यासी सत्यत्व किमपि न होणें । हेंचि विज्ञान चरमदशा ॥ ७९ ॥
रज्जु जाणतां सकार्य सर्प मेला । ब्रह्म जाणतां प्रपंच निरसला ।
बंध मोक्षातीत निर्भयत्व पावला । शिवसद्‌गुरु प्रसादें ॥ ५८० ॥
या अध्यायाचें हेंचि निरूपण । कीं ब्रह्म आत्मा अभेद पूर्ण ।
यथार्थ कळे गारुड हें संपूर्ण । रज्जुसर्प विवर्तावरी ॥ ८१ ॥
ऐसें जें हें यथार्थ निवडूनी । सांगितलें तैसेंचि माधुन अनुदिनीं ।
दृढ धरील जो अंतःकरणीं । तो येचि देहीं मुक्त ॥ ८२ ॥
राम म्हणे येथेंही कोणी । शंका करील कीं रज्जु ओळ्खितां नयनीं ।
सर्प न दिसेचि भ्याडालागुनी । तेव्हां निर्भय खरा झाला ॥ ८३ ॥
ब्रह्म आत्मा अभेदें जाणतां । सर्व मिथ्या कळलें चित्ता ।
परी न राहेचि हें दिसतां । तेव्हां निर्भय कैसा ॥ ८४ ॥
तरी जपाकुसुमीं स्फटिक ठेविला । तेणें श्वेत असतां तांबडा दिसूं लागला ।
मणी श्वेत ऐसा जरी कळला । तरी तांबडेपणा दिसे ॥ ८५ ॥
कारण कीं पुष्पाचे सन्निधान ।जोंकाल तोवरी दिसे रक्तवर्ण ।
कळलें परी न जाय दिसणेंपण । सोपादिक भ्रम ऐसा ॥ ८६ ॥
तेवींच देहद्वय उपाधि जोंवरी । सर्व मिथ्या परी दिसेल तोंवरी ।
सोपाधिक भ्रमाचिये परी । दिसतां अज्ञान नव्हे ॥ ८७ ॥
मृगजळ मिथ्या यथार्थ कळलें । तरी सत्य न वाटे जरी दिसलें ।
तैसें मिथ्या कळून जरी भासलें । तरी तो निर्भय अंतरीं ॥ ८८ ॥
मागुतीं शंकाकार म्हणतसे । कीं रज्जुसर्प दृष्टान्त दिधलासे ।
निरुपाधिक भ्रम हा विवर्तरूप असे । आतां म्हणतां सोपाधिक ॥ ८९ ॥
जोंवरी असे मध्यान्ह काळ । तोंवरी दिसेलचि मृगजळ ।
हाही दृष्टान्त असे केवळ । सोपाधिकत्वें विवर्त ॥ ५९० ॥
रज्जुसर्प कीं रजतशुक्तीचें । किंवा दिसणें स्थाणुपुरुषाचें ।
ज्ञान न होतांचि स्थाणु शुक्ति रज्जूचें । सर्प पुरुष रजत न दिसती ॥ ९१ ॥
ऐसे हे विवर्ताचे दृष्टान्त । यांत तुमचा ऐसा संकेत ।
कीं सर्पादि जितुकें सत्यत्वें भासत । तितुकेंही जगा रूप नाहीं ॥ ९२ ॥
तरी का ब्रह्मज्ञान झालियावरी । जग नच दिसावें सहपरिवारीं ।
दिसेल म्हणतां उपाधि तोंवरी । आम्हां विरोध वाटे ॥ ९३ ॥
तरी याचें कैसें समाधान । श्रोते हो ऐका सावधान ।
सर्पांचें जें होतें दिसणें । तें दोरीचें दिसें ॥ ९४ ॥
तेवीं जगाचें दिसणें होतें । तें ब्रह्मरूप झालें समस्तें ।
कदाही नुपजती नामसंकेतें । अस्ति भातित्वें ब्रह्म ॥ ९५ ॥
दोरीचें दिसणें राहे । तेवीं अस्तित्वें ब्रह्मचि दिसताहे ।
कळतां सर्पभय कवण लाहे । तेवीं निर्भय द्वैताभावीं ॥ ९६ ॥
दोरीसीच सर्प भाविला । तेवीं अस्तित्वा जगभाव कल्पिला ।
दोरी कळतां सर्प मेला । ब्रह्म कळतां जग गेलें ॥ ९७ ॥
आतां दिसे ते रज्जु असे । तैसें जग नाहीं ब्रह्म विलसे ।
तरी विरोध कोणता पहाना कैसें । विचारून अंतरीं ॥ ९८ ॥
मागुतीं एक समाधान । बोलूं तें ऐका सावधपणें ।
हें दिसतसेच या लागून । तें काय सत्य कीं मिथ्या ॥ ९९ ॥
कर्णें शब्द ऐकावा । त्वचेनें स्पर्श अवलंबावा ।
डोळियानें जगभाग पहावा । रस घ्यावा जिव्हेनें ॥ ६०० ॥
घ्राण गंधासी घेतसें । कर्मेंद्रिय क्रिया करित अपैसें ।
संकल्प करिजे तो मानसें । निश्चय करी बुद्धि ॥ १ ॥
एवं हें इतुकें अविद्याकार्य । अविद्याकार्य पंचविषय ।
तस्मात् अविद्येचा अविद्येसी प्रत्यय । यांत काय आत्मयाचें ॥ २ ॥
आत्मा सर्वत्रीं तरी व्यापक । परी स्पर्शला नाहीं पदार्थ एक ।
आत्मा न देखे अविद्यात्मक । अविद्यात्मका आत्मा न कळे ॥ ३ ॥
आत्मा ऐके ना चाखे । आत्मा स्पर्शें ना देखे ।
आत्मा यास नेघे ना ओळखे । अथवा क्रियाही न करी ॥ ४ ॥
आत्मा शब्द अरूप । आत्मा अस्पर्श निर्विकल्प ।
आत्मा अगंध अल्प । भोग्य ज्~येय नव्हे ॥ ५ ॥
तो निजांगे आत्मा आपण । हें अविद्यात्मक आपणाहून अभिन्न ।
तरी अविद्येसी अविद्या भासमान । होईन सुखे ॥ ६ ॥
आपण अविद्यात्मक जरी असावें । तरीच मानावें कीं न दिसावें ।
आपण आत्मा तरी तेणें न पहावें । कालत्रयींही ॥ ७ ॥
तस्मात् निःसंशय जो आत्मा आपण । तयासी नाढळेचि द्वैतभाव ।
हें हें नामरूपाचें नव्हे दर्शन । आहे तें अस्ति भाति ॥ ८ ॥
एवं रज्जू कळतां जेवीं सर्प मेला । तेवीं ब्रह्मज्ञान होतां अभाव जगाला ।
या गोष्टीसी ज्ञाताचि मानवला । अज्ञान वेडावे ॥ ९ ॥
परी साधकें पर्थार्थ मानावे । सत्य तें सत्य अंगें व्हावें ।
मिथ्या तें मिथ्यात्वें त्यागावे । नाहींच म्हणोनि ॥ ६१० ॥
अद्वैतीं द्वैतचि नाहीं । विचारूनि होइजे निःसंदेही ।
ज्ञान द्वैत म्हणतां सत्य नव्हे कहीं । लय उद्‌भव असे ज्ञानासी ॥ ११ ॥
ज्या वृत्तीसी अज्ञान होतें आलें । तया वृत्तीसी ज्ञान असे झाले ।
दोनीही मावळून आत्मत्व उरले । दृढ अपरोक्ष तेंचि ॥ १२ ॥
जेवीं निवळीचें बीज जाण । पाणियाचा सर्व गाळ नासून ।
आपणही नुरे एक जीवन । उरे जैसें ॥ १३ ॥
तैसें अज्ञान नासून ज्ञान मावळे । मग आपुला आपणचि केवळें ।
येथेंही ज्ञान मिथ्या तरी अज्ञान जळे । कैसे नि कोणी मानील ॥ १४ ॥
तरी याचें उत्तर ऐका चित्तें । अज्ञान जरी सत्यत्वें असतें ।
तरी ज्ञानें कदां न निरसतें । परी ऐसें नाहीं ॥ १५ ॥
मिथ्या भूताशि मिथ्या मंत्र । तेवीं मिथ्या अज्ञाना मिथ्या ज्ञान स्वतंत्र ।
निश्चयेंशी नाशी अणुमात्र । द्वैत उरों ॥ १६ ॥
सूत म्हणे शौनकादिकां । सावध असा कीं श्रवणीं अवांका ।
गारूड दाविलें तैसा निका । निश्चय करा अंतरें ॥ १७ ॥
ऐसा राम सदाशिवापुढें । स्वानुभवज्ञान बोलिला कोडें ।
येणें श्रवणें साधक पवाडे । अभिन्नपदीं ॥ १८ ॥
असो रामें केला होता प्रश्न । कीं गारूड दावीच दुराग्रह धरून ।
तयाचें करवीतसे क्षमापान । नमन स्तवन करूनी ॥ १९ ॥

हे सच्चिदानंद सागरा तुज । नमन कालात्मका हंसासहज ।
नमो कालकाला सद्‌गुरुराज । अनन्यभावें ॥ ६२० ॥
उत्पत्ति स्थिति जगाचा लयकर्ता । मिथ्या चित्तवृत्तीचा तूं भोक्ता ।
ऐसा तूं सविशेष मिथ्यात्वें असतां । नमन तुज तदंशें ॥ २१ ॥
सच्चित्सागर तूं निर्विशेष । हंसशब्दें ईश सविशेष ।
काल काला साकार निर्दोष । तूं जगद्‌गुरु जगाचा ॥ २२ ॥
एवं ऐशीं तुझीं तिन्हीं रूपें । त्या तुज नमस्कार माझा साक्षेपं ।
आणि कर्ता भोक्ता हीं जीं दोन्हीं रूपें । तीं तुज सविशेषाचीं ॥ २३ ॥
मिथ्यात्वें तूं जगाचा कर्ता संहर्ता । तेवींच चित्तवृत्तीचाही एक भोक्ता ।
ऐसा तूं सविशेष ईश तत्वतां । नमन तया मिथ्यासी मिथ्यात्वें ॥ २४ ॥
आतां कालकालात्मक साकारु । अज्ञान भवच्छेदक जगद्‌गुरु ।
त्या तुज साष्टांग नमस्कारु । सच्छिष्य भावें ॥ २५ ॥
सच्चिदानंद ब्रह्म परिपूर्ण । तें निर्विशेष सत्य तूं आपण ।
तेथें मी अन्यय मनावांचून । एकरूपचि सदां ॥ २६ ॥
म्हणजे देहबुद्धिनें तुझा दास । जीवबुद्धीनें तुझा अंश ।
आत्मबुद्धीनें तरी तूं मी अविनाश । अभेद एकरूप ॥ २७ ॥
श्रीरामें पूर्वीं होतें आक्षेपिलें । यास्तव येणें रीतीं क्षमापविलें ।
आणिकही हेतूं असती ते ऐकिले । पाहिजेत श्रोत्रीं ॥ २८ ॥
सर्वांध्यायाचें जें निरूपण । एक सत्य ब्रह्म गारुड तयावीण ।
ऐशिया रीतीं जीवासी व्हावें ज्ञान । यास्तव नमन तुज असो ॥ २९ ॥
सत्य तें सत्यत्वें अंगें व्हावें । मिथ्यात्वें जीवें त्यागावें ।
या हेतूस्तव तुजसी साष्टांग भावें । नमन माझें ॥ ६३० ॥
अधिकारी ते सहज सुटती । अनधिकारी वचन अव्हेरिती ।
हें नेणून म्यां केली विनंति । ते क्षमा क्षमा ॥ ३१ ॥
हे शंभो श्रीसद्‌गुरुनाथा । तुजसी प्रार्थना इतुकीच समर्था ।
उपेक्षूं नये कवण्याही अनाथा । शरणागतासी ॥ ३३ ॥
सूत म्हणे शौनका लागून । रामें शिवासी ऐसें क्षमापवून ।
साष्टांग दण्डप्राय घाली नमन । तया विश्वरूपापुढें ॥ ३४ ॥

या रीतीं नमस्कार करून । पुढें राहिला अंजलीपुट जोडून ।
परम विस्मित अंतरीं रघुनन्दन । बोलता झाला ईशाप्रति ॥ ३५ ॥

हे विश्वात्मया त्रिपुरारि । हें ताफ़ुड आपुलें उपसंहारीं ।
तूं एकचि विश्वरूप हे प्रतीति खरी । आलीसे जीवा ॥ ३६ ॥
या जगामाजीं मीच एकला । कीं मजमाजीं ब्रह्मगोळ उभवला ।
जगत्‌भाव न होऊन दिसला । गारुडापरी मद्‌रूपीं ॥ ३७ ॥
हे शंभो ऐशी तुझिया अनुग्रहें । जो कोणी स्थिति स्वात्मत्वें लाहे ।
तो तूंच निर्विशेषत्वें आहे । येथें संदेह नाहीं ॥ ३८ ॥
तरी आतां हे विश्वरूप लोपवीं । पूर्वरूपें मजला व्यक्ति दावीं ।
कारण तुझी वचनोक्ति आणिक ऐकावी । हे इच्छा पुरवी माझी ॥ ३९ ॥

पाहें रामा मजवीण कांहीं । सर्वथा अन्य दुसरें नाहीं ।
ऐसें बोलून स्वकीय देहीं । देवादि जग आटोपिलें ॥ ६४० ॥
अस्ति भाति माझें प्रियरूप । त्यावरी जगादि हें नामरूप ।
ईश्वरासहित तृणांत आरोप । रज्जुसर्पापरी ॥ ४१ ॥
हें पुरतें पाहे निश्चयात्मक । गारुड असे नव्हे वास्तविक ।
आत्मा ब्रह्म तरी एकरूपक । मुळींच आहे ॥ ४२ ॥
संशय होता तुझिये चित्तीं । हें सत्य परी जीव न मानिती ।
यास्तव दाविली गारुड संपत्ति । मायिक ईश्वराची ॥ ४३ ॥
तरी आतां जीवें भावें । ईशासह जग सत्य न मानावें ।
आत्मा ब्रह्म भिन्न कदां न व्हावें । हेंचि मुख्य ज्ञान ॥ ४४ ॥
ऐसें ज्ञान हें निःसंशय । गुरुमुखें पावावें अद्वय ।
तो येचि देहीं मुक्त होय । सत्य सत्य त्रिवाचा ॥ ४५ ॥
शौनकांदिकांसी म्हणे सूत । इतुकें बोलून देवतांसहित ।
जगरूप गारुड सर्व आटोपित । जैसा गारोडी खेळ पोतडीत ॥ ४६ ॥
तेवीं अनंत ब्रह्मांडांचा खेळ । पूर्वदेहीं सांठवून सकळ ।
पूर्ववत् कंठनीळ । ध्येयमूर्ति साजिरी ॥ ४७ ॥

विश्वरूपाचें तेजेंकडून । मीलिताक्ष होता रघुनंदन ।
मग जों जों पाहे नेत्र उघडून । तों तों ध्येमूर्ति दिसे ॥ ४८ ॥
गिरिश्रृंगापरी रथीं बैसला । वरी व्याघ्रचर्म पांघुरला ।
ऐसा पंचवदन देखिला । नीकलंठ त्रिनयन ॥ ४९ ॥
दुसरें व्याघ्रचर्म असे नेसत । देह अवघा विभूति भूषित ।
घवघवीत कर्पूर पर्वत । राम पाहता झाला ॥ ६५० ॥

सर्पांची वेटाळीं सलक्षण । तेवीं शोभतीं करीं कंकणें ।
यज्ञोपवीतही लंबायमान । रुळे गळां नागाचें ॥ ५१ ॥
व्याघ्रचर्म नेसे पांघुरे । तींचि भूषणें होतीं भयंकरें ।
विजे ऐशा पिंग जटाधारे । जटा असती बांधिल्या ॥ ५२ ॥
त्यामाजी चंद्र भाळीं धरिला । ऐसा एकला सर्वश्रेष्ठ देखिला ।
अभयप्रद वरुता हस्त केला । ना भि म्हणून भक्तां ॥ ५३ ॥
चतुर्भुज परशु हातीं । मृग श्रृंगादि आयुधें शोभती ।
ऐसा रमें देखिला जगत्पति । जग खेळ जयाचा ॥ ५४ ॥
राम देखून संतोषला । साष्टांग दंडवत घातिला ।
शिवही कृपेनें बोलाविता झाला । रथावरी रामासी ॥ ५५ ॥

मग शिवाचे आज्ञेकडून साष्टांग नमस्कार घालून ।
शिवापुढें बैसला जाऊन । कर जोडोनि राम ॥ ५६ ॥
नंतर सर्वात्मा श्रेशंकरू । सर्व देव देव जगद्‌गुरु ।
रामाप्रति वरदोत्तरू । बोलता झाला ॥ ५७ ॥
अगा रामा हें अवधारी । जगदोद्धार करावा तुझें अंतरीं ।
तरी जें ईप्सित असे झडकरी । तें तें पुसें मज ॥ ५८ ॥
तूं सर्व जीवांचा जीव । अधिकारी होशी मदैक्य भाव ।
तरी तुजला मजवीण गुरुदेव । कोण असे दुसरा ॥ ५९ ॥
सर्व जीवांस बोध करावया । मीच जगद्‌गुरू गा रामराया ।
तरी जें जें आवडतें तें पुसावया । अनुमान न करी ॥ ६६० ॥
शिष्याचें द्रव्य हरून घ्यावें । नाना कौंटाळें सामर्थ्य दावावें ।
शेवटीं जन्ममरणा हातीं द्यावें । ते ते अन्य असद्‌गुरू ॥ ६१ ॥
सेवा चुकतां शाप देती । न चुकतां तरी उगें बोलती ।
कीं मोक्ष होईल तुजला अंतीं । ते ते अन्य असद्‌गुरू ॥ ६२ ॥
तया असद्‌गुरूचें लक्षण । बहुप्रकारें अत्यंत हीन ।
सांगतां वाणीसी असे शीण । परी अल्परीतीं समजावें ॥ ६३ ॥
ऐसे जे जगांत असद्‌गुरू । द्रवभोंदु विषयी पामरु ।
ते ते मी नव्हें निर्विकारू । उपदेशकर्ता जीवां ॥ ६४ ॥
जो शिष्याचा अधिकार पाहुन । अन्य सर्व मतांसी सांडून ।
उपदेशी ब्रह्माभिन्नज्ञान । तो मीच सद्‌गुरू ॥ ६५ ॥
तयासी मनुष्य म्हणूं नये । तो साकारेंशी ब्रह्ममय ।
तेथें साधकें ज्ञान साधन उपाय । पुसावें अपेक्षित ॥ ६६ ॥
मीच तो भाव नसे दुजा । तो मीच सर्व जीवां ।
एक गुरूराजा ऐसें हें समजून राजाधिराजा । प्रश्न करी ईप्सित ॥ ६७ ॥
तुज बोलावयाचें तें बोलिलें । सुद्ध ब्रह्मज्ञान निरूपिलें ।
परी आणिकही हेतु असती जेतुले । तेतुले पुसें मी सांगेन ॥ ६८ ॥
सूत म्हणे शौनकादिकांसी । शिवाचीं वचनें ऐकून ऐशीं ।
तथास्तु म्हणून लागे चरणांसी । अत्यादरें राम ॥ ६६९ ॥
॥ इति श्रीमद्‌वेदेश्वरी - शिवगीता पद्म पुराणांतरी -
जगगारूड स्वानुभवानुकारी - सप्तमोध्याऽयः ॥ ७ ॥
श्रीसद्‍गुरुचरणारविन्दार्पणमस्तु ॥ श्रीशिवंभवतु ॥ ॐ ॥ ॐ ॥ ॐ ॥