PREVIOUS
ग्रंथ समाप्त


॥ श्रीहंसराज स्वामी कृत ॥

॥ आगमसार ॥

(उत्तरार्ध)

पंचिका १४ वी
उपसंहार

॥ श्रीरामसमर्थ ॥

समास १ ला
संतस्तवन


आतां कळस हा ग्रंथींचा । गोड घास शेवटिचा ।
स्तव आरंभिला संतांचा । मंगलरूप ॥१॥
आता हा ग्रंथाचा कळस (शेवट) आहे. शेवटचा घास गोड असावा म्हणून संतांचे स्तवन सुरू करत आहे. ते स्तवन मंगलाच्या स्वरूपाचे आहे. (१)

सद्‍गुरू तेंचि संत । जे भवसागरीं हेला तारित ।
येथें भेदाची नसे मात । आदि अंत सद्‍गुरू ॥२॥
सद्गुरू म्हणजेच संत होत. ते भवसागरातून लीलेने तारतात. तेथे भेदाची वार्ताच नाही. आदी अंती सद्गुरूच आहेत. (२)

लक्षणेंचि नसतां साधूसी । स्तवनीं वाचा प्रवर्ते कैसी ।
मायायोगें स्तवितां त्यासी । तरी दोष कोणता ॥३॥
साधूला लक्षणेच नसताना त्यांच्या स्तुतीला वाणी कशी प्रवृत्त होतेअसे कोणी विचाराल तर त्यावर उत्तर असे की, मायेच्या साहाय्याने त्यांची स्तुती केली तर कोणता दोष लागणार आहे ? (३)

माया हें सामर्थ्य जयाचें । परादिकाही अंश तिचे ।
जीवन सागरीं सागरींचे । काय वेचे टाकितां ॥४॥
माया ही सद्गुरूंचे सामर्थ्य आहे. परादी वाचा या मायेचेच अंश होत. सागराचे पाणी सागरात टाकल्याने काय हानी होणारआहे ? (४)

संत हेचि बुद्धिदाते । प्रकाशविती निजदृष्टीतें ।
आप्त सुहृद संतापरतें । नसे त्रिभुवनीं ॥५॥
संत हे बुद्धिदाते आहेत. ते निजदृष्टीला प्रकाशित करतात. संतांखेरीज कोणी दुसरे आप्त, सुहृद या त्रिभुवनात नाहीत. (५)

संत वाचा आणि वाचक । संत वाणीचे प्रेरक ।
संत प्राणाचे चालक । अकर्तेपणें ॥६॥
संत हेच वाचा आणि संत हेच वाचक होत. संत वाणीचे प्रेरक आहेत. अकर्ते असूनही संत हे प्राणांचे चालक आहेत. (६)

संत साधका विसावा । संत हा निजधनाचा ठेवा ।
संत मायिकाचा गोवा । तोडोनि टाकिती ॥७॥
संत हे साधकांसाठी विसावा होत. आत्मसुखाचा ठेवा होत. ते मायिकांचा गुंता तोडून टाकतात. (७)

संत वैराग्याचें घर । संत ज्ञानाचें भांडार ।
संत उपरमासी थार । विश्रांतीची विश्रांती ॥८॥
संत हे वैराग्याचे घर असून ज्ञानाचे भांडार आहेत. ते उपरमा (शांती) चे आश्रयस्थान असून विश्रांतीची विश्रांती होत. (८)

संत हेचि सहस्त्रकर । ज्ञानप्रकाश करिती थोर ।
उदय‍अस्तुविण निरंतर । अखंड प्रभा ॥९॥
संत हे सहस्रकर असे सूर्य असून श्रेष्ठ ज्ञानाचा प्रकाश देतात. ते उदय व अस्त यांच्या पलीकडचे असून अखंड प्रकाश देत असतात. (९)

संत मायबाप सखे बंधू । मित्र स्वजन ते साधू ।
व्रतें तपें धारणा विविधु । संतावीण काई ॥१०॥
संत हे आई, वडील, सखे आणि बंधू आहेत. साधुसज्जन हेच स्वकीय, मित्र आहेत. या संतांवाचून व्रते, तपे, विविध धारणा यांना काही अर्थच राहत नाही. (१०)

संत जीवाचा जिव्हाळा । संत आनंदाचा सोहळा ।
संत प्रेमाचा गळाळा । अमृताहुनी ॥११॥
संत जीवाचा जिव्हाळा आहेत, ते आनंदाचा सोहळा आहेत, संत हे प्रेमाच्या मधुरसधारा (गळाळा) आहेत. त्या अमृताहून ही मधुर आहेत. (११)

शांति क्षमा देशधडी फिरती । तया न मिळे विश्रांति ।
मग आलिया संतांप्रती । माहेरा कन्या जेवी ॥१२॥
शांती, क्षमा देशोधडी होऊन फिरताहेत. त्यांना कोठेच विश्रांती मिळत नाहीत. मग त्या सासुरवाशिणी मुली जशा माहेराला येतात तशा संतांकडे विश्रांतीसाठी येतात. (१२)

तीर्थे पावन न होय । व्रततपें शुद्धता न ये ।
प्रायश्चित्ता न चले उपाय । बुद्धिपूर्वक दोषा ॥१३॥
बुद्धिपूर्वक केलेले दोष तीर्थांनी पवित्र होत नाहीत. व्रते, तपे यांनी त्यांना शुद्धता येत नाही, प्रायश्चित्तांचा उपाय त्यांना लागू होत नाही. (१३)

ते संतीं न लागतां घडी । अनंत जन्मीचे दोष बिघडी ।
प्रलयाग्न जैसा धडाडी । एक दसोडी उरों नेदी ॥१४॥
पण संतांच्याकडून मात्र अनंत जन्मांच्या पापराशी एका घडीचाही वेळ जाऊ न देता तत्क्षणी नष्ट होतात. प्रलयानी ज्याप्रमाणे पेटलेल्या वस्त्राची एक दशीदेखील राहू देत नाही. त्याप्रमाणे संत पापाचा एक कणही राहू देत नाहीत. (१४)

ज्ञानवैराग्यप्रबोधजळें । जीव कैसे शुद्ध केले ।
की शिवत्व जाले ओवळें । मायामुळें मळलेंजें ॥१५॥
संतांनी ज्ञान आणि वैराग्य यांच्या सामर्थ्याने जीव इतके शुद्ध केले की शिवाचे शिवपण सुद्धा त्यापुढे ओवळे ठरेल. शिवाला ओवळेपणा येण्याचे कारण त्याचे शिवत्व मायेच्या मळाने मलिन झाले आहे. (१५)

बहु काय बोलूं बोलें । वेदें न वचे जें प्रकाशिलें ।
तेचि संतीं उघडे केलें । शरणागतासी ॥१६॥
शब्दांनी जास्त काय बोलू ? वेदांना जे प्रकट करता येत नाही तेच संतांनी आपल्या शरणागत भक्तांना उघडे करून दाखविले आहे. (१६)

ज्ञानेंचि एक पावन होती । बोले जरी वेदश्रुति ।
परी संतांवीण ज्ञानशक्ति । अंमल करीना ॥१७॥
'ज्ञानानेच काहीजण पावन होतात' असे जरी वेद म्हणत असले तरी संतांवाचून ज्ञानशक्ती प्रभाव दाखवू शकत नाही. (१७)

जैसी मात्रा अति अमोलिक । सर्व रोगासी जे दाहक ।
परी वैद्य नसतां परीक्षक । व्यर्थचि जाय ॥१८॥
अतिशय मोलाची अशी एक मात्रा सर्व रोग जाळून टाकते. पण परीक्षावंत वैद्य नसला तर ती व्यर्थ जाऊ शकते. (१८)

क्षेत्रांचे उपाध्ये सांडिले । तरी तीर्था जाउनी काय केलें ।
जेणें संतांसी अव्हेरिलें । ते मुकले निजसुखा ॥१९॥
तीर्थाच्या ठिकाणी गेल्यानंतर तेथील उपाध्यायांना टाळले तर त्या तीर्थाला जाण्याचा फायदा काय ? त्याप्रमाणे संतांचा ज्यांनी अव्हेर केला ते ब्रह्मप्राप्तीच्या निजसुखाला मुकले असे समजावे. (१९)

संतांसी जो शरण आला । न पाहतीच थोर धाकुला ।
वेगीं साम्राजीं बैसविला । कृपाकटाक्षें ॥२०॥
जो संतांना शरण येतो त्याच्या संदर्भात मोठा, लहान असा संत विचारदेखील करत नाहीत आणि त्याला केवळ आपल्या कृपाकटाक्षाने ताबडतोब साम्राज्यपदावर बसवितात. (२०)

संतांचिये कृपे ऐसी । मातेची कृपा कायसी ।
माता वधी बाळकासी । विपत्यकाळीं ॥२१॥
संतकृपेपुढे आईची कृपा काय ? माता संकटकाळी आपल्या बालकाचा वध करते. (२१)

देव कृपावंत मोठे । शरणागतासी गोमटे ।
वैरी मारिले नेटें । समान भाव नसे ॥२२॥
देव मोठे कृपावंत असतात. पण ते फक्त त्यांना शरण आलेल्या भक्तांसाठीच केवळ चांगले असतात, शत्रूना मोठ्या निकराने मारतात. त्यांच्याजवळ समदृष्टी नसते. (२२)

शत्रु मित्र सारिखे संता । म्हणोनि देवा न ये तुळितां ।
क्षमेविशीं पाहतां । पृथ्वीचि वाटे ॥२३॥
संतांना शत्रुमित्र सारखेच होत. म्हणून त्यांची देवांशी तुलना करता येत नाही. क्षमेबाबत संत म्हणजे पृथ्वीच वाटतात. (२३)

नांगर घालोनी फाडिली । पदघातें सर्वी ताडिली ।
परी कृपेनें फळें दिधलीं । समान सर्वां ॥२४॥
पृथ्वीला नांगर घालून फाडले किंवा पदाघाताने सर्वांनी तिला ताडन केले तरी कृपाळूपणाने सर्वांना समान फळे देते. (२४)

परि तेही जड कठीण । कोणासी न करी पावन ।
उपमे देता संतालागुन । अति दुषणचि की ॥२५॥
पण तीदेखील जड, कठीण असून कोणाला पावन करू शकत नाही. तेव्हा संतांना तिची उपमा देण्याने दोषच पदरी येतील. (२५)

लोहाचें होय सुवर्ण । परिसाचेनि सन्निधानें ।
परी परिसशक्ती जे आपण । वंचिली परिसें ॥२६॥
परिसाच्या सांनिध्याने लोखंडाचे सोने होते. परंत परिस स्वत:ची परिसशक्ती स्वत:कडेच ठेवतो. ती तो लोखंडाला देत नाही. (२६)

संतें उपदेशून दासातें । संतचि केले निभ्रांते ।
तेहि कैवल्या होती दाते । परंपरा ऐसी ॥२७॥
पण संत शिष्याला उपदेश देऊन त्याला निश्चितपणे संतच करून टाकतात. पुढे तेही मोक्षाचे दाते बनतात. त्यांची परंपरा पुढे अशीच चालू राहते. (२७)

कामधेनु चिंतामणी । कल्पतरु कल्पिलिया दानीं ।
समर्थ असती परी कोणी । निर्विकल्प देतीना ॥२८॥
कामधेनू, चिन्तामणी, कल्पतरू त्यांच्यासमोर कल्पिलेल्या (इच्छिलेल्या) वस्तू देण्यास समर्थ असतात. पण यांपैकी कोणीही कल्पना न करता काही देऊ शकत नाहीत. (२८)

सूर्ये बाह्य प्रकाशिजे । परी अंतर तम तें न वजे ।
म्हणोनि केवि उपमिजे । ज्ञानसूर्य ते संत ॥२९॥
सूर्य बाह्य विश्व प्रकाशित करतो पण अंतर्गत काळोख (तम) त्याला दूर करता येत नाही. म्हणून सूर्याची उपमा संतांना देता येत नाही. ते ज्ञानसूर्य आहेत. (२९)

असो संतां नसे उपमा । मौनेंचि वंदावें पादपद्मा ।
ग्रामो नास्ति कुतः सीमा । लक्षणेविण स्तवन ॥३०॥
असो, संतांना कुणाचीच उपमा देता येत नाही. मौनानेच त्यांच्या चरणकमलांना वेद करावे झाले! गावच नाही तर त्याची शीव कुठून असणार ? तसे लक्षणांवाचून संतांचे स्तवन कसे करणार ? (३०)

सर्व तीर्थांचे तीर्थ ते संत । सर्व व्रतांचे फळ ते संत ।
सर्व कर्मासि असे क्षाळित । श्रीचरण संताचे ॥३१॥
संत सर्व तीर्थांचे तीर्थ आहेत, सर्व व्रतांचे फळ आहेत, संतचरण सर्व कर्माचे क्षालन करतात. (३१)

सर्व देवाचे देव साधु । संतसामर्थ्य ते अगाधु ।
कृपेसरिसा भवसिंधु । कोरडा करिता ॥३२॥
साधुसंत देवांचे देव आहेत. त्यांचे सामर्थ्य अगाध आहे, त्यांची कृपा होताच ते सर्व भवसागर कोरडा करतात. (३२)

स्वस्वरूपाचे मायबाप । ते हें संताचें स्वरूप ।
अविनाशी अखंड अमुप । ते हे संत ॥३३॥
स्वस्वरूपाचे मायबाप असे हे संतांचे स्वरूप आहे. संत अविनाशी, अखंड आणि अमूप आहेत. (३३)

इति श्रीमद् आगमसारे । उपनिषत् तात्पर्यानुसारे ।
संतस्तवनानुकारे । प्रथमसमासः ॥१॥
हरिः ॐ तत्सत्



॥ श्रीराम समर्थ ॥

समास २ रा
साधकगुरुपुत्रस्तवन


गुरु तेचि हे गुरुपुत्र । जे ज्ञानाचे सत्पात्र ।
जे पवित्रा करिती पवित्र । गुरुदास्यत्वें ॥१॥
गुरुपुत्र हे गुरूच होत. ते गुरुदास्याच्या बळावर ते पवित्रालाही पवित्र करतात. त्यामुळे ते ज्ञानाचे सत्पात्रच होत. (१)

माझिये देवार्चनींच्या मूर्ति । गुरुपुत्रचि गा निश्चिती ।
पंचप्राणाची आरती । अखंड होतसे ॥२॥
माझ्या देवपूजेतील मूर्ती म्हणजे हे गुरुपुत्रच (गुरुभक्त) होत. त्यांना माझ्या पंचप्राणांची आरती अखंडपणे चाल असते. (२)

वेदार्थशुद्धजळाचा । अभिषेक होतसे साचा ।
अर्थोद्‌भूत सानुभूतीचा । परिमळु धूप ॥३॥
वेदार्थरूपी शुद्ध जलाचा अभिषेक सारखा चालू असतो. त्या अर्थातून उत्पन्न झालेल्या अनुभूतीचा सुवासिक धूप नित्य लावलेला असतो. (३)

कल्पनेंविण सुमनातें । हार गुंफिला प्रेमतंते ।
निजानंद वृत्तीच्या हातें । कंठी सुदला न सुकेची ॥४॥
निर्विकल्पतारूप फुलांचा प्रेमाच्या सूत्राने हार गुंफला आणि निजानंदवृत्तीच्या हातांनी गुरुभक्ताच्या गळ्यात घातला. तो अद्याप सुकलेला नाही. (४)

पूर्ण पूर्णात्वीं उरलें । हेंचि गुरुपुत्रा भोजन जालें ।
नामरूप हे विसर्जिलें । मुख क्षाळिलें करांसह ॥५॥
पूर्णत्वातून पूर्ण उरले, हेच गुरुपुत्राला भोजन होय. नामरूपाचा त्याग केला म्हणजे त्याच्या हात व मुखाचे क्षालन झाले. (५)

ऐसी हे अखंड पूजा । सहज होतसे वोजा ।
परी पूजकचि न दिसे दुजा । अहंपणेंविण ॥६॥
अशी ही अखंड पूजा सहजपणे चांगल्या प्रकाराने (वोजा) होत असते. पण अहंपणा नसल्याने दुसरा म्हणवणारा पूजकच दिसत नाही. (६)

गुरुपुत्र गुरुस्वरूप । येथें कोणता पा आक्षेप ।
दीपें लाविला जैसा दुजा । प्रकाशासारिखा ॥७॥
गुरुपुत्र हा गुरुस्वरूप आहे. त्यात आक्षेपार्ह काही नाही. दिव्याने दिवा लावावा, तेव्हा मूळचा दिवा आणि नंतरचा हा दिवा यांचा प्रकाश सारखाच असतो. (७)

जयाचीं लक्षणें पाहतां । अमृता आली कडवटता ।
जयाच्या तेजें मलिनता । अग्नीसी आली ॥८॥
त्याची लक्षणे पाहिल्यास अमृतालासुद्धा कडवटपणा येईल. आणि त्याच्या तेजापुढे अग्रीलासुद्धा मलिनता येईल. (८)

श्रोता म्हणे तयाचीं लक्षणें । आम्हां सांगावीं कोणकोणें ।
वक्ता म्हणे सावध होणें । यथामति बोलिजे ॥९॥
यावर श्रोता म्हणतो की त्याची कोणकोणती लक्षणे आहेत ती आम्हाला सांगावीत. तेव्हा वक्ता म्हणतो की, सावध होऊन ऐका, मी माझ्या बुद्धीच्या क्षमतेनुसार सांगतो. (९)

नामरूप मिथ्या स्वभावें । जें जें मायोद्‌भव आघवें ।
ऐसें दृढ जालें बरवें । इच्छा नसे या हेत ॥१०॥
नामरूप हे स्वभावत:च खोटे आहे. जे जे मायेपासून निर्माण झाले आहे ते ते सर्व मिथ्या आहे. असे चांगले पक्के समजल्यामुळे त्याच्या ठिकाणी इच्छाच राहिलेली नसते. (१०)

विषय असती बहुत । परी दोनच जीवा अनर्थ करीत ।
ते हे जाणवे स्त्री वित्त । बांधोनि घालिती बंधनी ॥११॥
विषय पुष्कळ आहेत. पण त्यातील दोनच जीवाला अधिक अनर्थ निर्माण करतात. ते म्हणजे स्त्री आणि द्रव्य हे होत. ते जीवाला बांधून बंधनात टाकतात. (११)

मृत्तिका आणि सुवर्ण । हे दोनी जयासी समान ।
होय दोषदृष्टी जैसें वमन । त्यागचि केला ॥१२॥
मृत्तिका आणि सोने ही दोन्ही त्याला सारखीच वाटतात. त्याने त्यांचा दोषदृष्टीने वमनासारखा त्याग केलेला असतो. (१२)

एकांती जरी उर्वसी । कामशांत्यर्थ उपासी ।
परी जयाचिया मानसीं । विकारचि नव्हे ॥१३॥
जरी उर्वशीने कामशांती करण्यासाठी त्याची एकांतात आराधना केली तरी त्याच्या मनात विकार उत्पत्रच होत नाहीत. (१३)

पंचवर्षी कुमारी । कीं शतवर्षी म्हातारी ।
तैशाचि तरुणी सुंदरी । समान पाहे ॥१४॥
पाच वर्षांची कुमारी असो, की शंभर वर्षांची जख्खड म्हातारी असो, त्याचप्रमाणे सुंदर तरुणी असोत, तो सर्वांना समानच पाहतो. (१४)

सर्वभूतीं मी एकला । स्त्रीपुरुषामाजीं व्यापला ।
मीच भोगून अलिप्त ठेला । चर्मभोग तो काय ॥१५॥
सर्व भूतांमध्ये आणि स्त्रीपुरुषांमध्ये मीच एकला व्यापून राहिलो आहे. मीच मला भोगून अलिप्त राहिलेला असतो. मग नुसत्या चर्मभोगाचे मला काय आकर्षण ? (१५)

जैसा मुमुर्षू लग्नाची । इच्छा न करी साची ।
अहंकृति सांडिता देहाची । इच्छा निमाली ॥१६॥
जसा मृत्युशय्येवर असणारा रोगी लग्नाची इच्छा करत नाही, त्याप्रमाणे देहाबद्दलच्या अहंकाराचा त्याग केल्याबरोबर त्याची इच्छाच नष्ट होते. (१६)

ऐसा काम जेथें नसे । वैराग्य तेथें वसतसे ।
तमाभावीं प्रकाशें । वस्ती केली ॥१७॥
अशा त-हेने जेथे काम राहत नाही तेथे वैराग्य वास्तव्य करते. तम म्हणजे अंधकार नाहीसा होताच त्या ठिकाणी जसा प्रकाश वस्ती करतो तसेच हे आहे. (१७)

कामाचा धाकुटा बंधु । जो महा खडतर क्रोधु ।
तयासी पडला विरोधु । विवेकासी ॥१८॥
कामाचा धाकटा भाऊ अतिशय खडतर असा जो क्रोध त्याचे विवेकाशी वैर पडलेले असते. (१८)

समष्टितादात्म्य पिंडापरी । आपुला आपण निर्धारी ।
माझी तुझी केली बोहरी । तरी क्रोध कैचा ॥१९॥
पिंडाप्रमाणे त्याचे समष्टीशी आपले आपणच तादात्म्य झालेले असते आणि त्याने माझेपणाची आणि तुझेपणाची राखरांगोळी केलेली असते. त्यामुळे त्याच्या ठिकाणी क्रोध कसा असेल ? (१९)

जिव्हा दातानें चाविली । कोणें बत्तीसी पाडिली ।
भूतें भौतिका पीडा केली । माझें काय तेथें ॥२०॥
दातांनी जीभ चावली म्हणून कोणी रागारागाने स्वत:ची बत्तिशीच पाडते काय ? भूतापैकी एकाने भूतनिर्मित अवयवाला पीडा केली, त्यात माझे काय जाणार आहे, असे तो मानतो. (२०)

आपुली कांता परपुरुषीं । आपण पाहतां दृष्टीसी ।
तो परु हा मी न ये मानसीं । मा क्रोध तो केवी ॥२१॥
आपली पत्नी परपुरुषाबरोबर आहे, हे स्वत: पाहूनसुद्धा तो परका आहे. मी हा त्याहून वेगळा आहे असे त्याच्या मनातसुद्धा येत नाही, मग क्रोध कसा येईल ? (२१)

ऐसी अक्रोधता पाहसी जेथें । विवेक ज्ञान राहिलें तेथें ।
तया साधका वेद गुह्यार्थें । माळ घातली बळें ॥२२॥
अशी अक्रोधता जेथे असेल तेथेच विवेक आणि ज्ञान हे वसती करतात. अशाच साधकाच्या गळ्यात वेदांचा गह्यार्थ माळ घालतो. (२२)

आपपरु न दिसे साचा । तरी लोभ असावा कासयाचा ।
लोभाभावीं तृष्णेचा । घातचि जाला ॥२३॥
आपण आणि परका असा भेदच जर दिसत नसेल तर त्याच्या मनात कशाचा लोभ असेल ? आणि लोभ नसल्यामुळे तृष्णा नष्टच होते. (२३)

लोभ तृष्णा हे निमाली जरी । निजतृप्ति अपैसा वरी ।
सर्व भूतीं पाहे निर्वैरी । मद तो कैचा ॥२४॥
आणि लोभ आणि तृष्णा जर निमाली तर निजतृप्ती त्याला आपोआप माळ घालते. सर्व भूतांमध्ये तो निर्वैर पाहतो, मग त्याला मद कसा ग्रासील ? (२४)

मदाभावीं समता जाली । तेणे शांति बळावली ।
तेणें दंभवृत्ति विघुरली । नव्हती जैसी ॥२५॥
मद नसल्यामुळे समता प्राप्त होते. तिच्यायोगे शांती बळावते आणि त्यायोगे दंभवृत्ती विघरून होती की नव्हती अशी होते. (२५)

मत्सर करावा कोणासी । आपण ब्रह्म सर्व देशीं ।
लोकेविण लौकिकासी । स्वानुभवें ग्रासिलें ॥२६॥
आपणच जर सर्व व्यापक ब्रह्म झालो तर कोणाला मत्सर करावा ? लोक नसल्यामुळे लौकिकाला सुद्धा तो स्वानुभवाने ग्रासून टाकतो. (२६)

अहंता ममता प्रयत्न । सुख दुःख पाप पुण्य ।
लज्जाभयादि संपूर्ण । देशधडी जाले ॥२७॥
त्याच्या ठिकाणी अहंता, ममता, प्रयत्न, सुखदुःख, पाप-पुण्य, लज्जा, भय इत्यादी संपूर्णपणे देशोधडीला लागलेले असतात. (२७)

शांति दांति उपरम । तितिक्षा श्रद्धा नियम ।
हें बळकाविलें परम । संपत्ति साधनें ॥२८॥
आणि साधनांच्या द्वारा शांती, दम (इंद्रियनिग्रह) , उपरम (विश्रांती, समाधान) , तितिक्षा, श्रद्धा, नियम ही श्रेष्ठ संपत्ती तो बळकावून बसतो. (२८)

विवेक वैराग्य महा शूर । हे दोन्ही असतां खबर्दार ।
अन्य साधनाचा परिवार । पुसत घर येताती ॥२९॥
विवेक आणि वैराग्य हे दोन शूर पुरुष तत्पर असताना अन्य साधनांचा परिवार घर पुसत त्याच्याकडे येतो. (२९)

इतुकी साधनें जयापाशीं । नांदत असती दिवानिशीं ।
गुरुपुत्र साधक तयासी । नांव ठेवी श्रुति ॥३०॥
अशाप्रकारची एवढी सर्व साधने ज्याच्याजवळ रात्रंदिवस नांदत असतील त्याला श्रुतींनी साधक गुरुपुत्र असे नाव दिले आहे. (३०)

परी सर्व साधनसंपत्तीसी । जीवन जैसें उपवनासी ।
आश्रयो असे निश्चयेसी । सद्‍गुरुराज ॥३१॥
परंतु उपवनाला जसे जल त्याप्रमाणे या सर्व साधनांना सद्गुरू हे आश्रयस्थान होत. (३१)

चातकासी जैसा घन । चकोरासी रोहिणीरमण ।
तैसा अनन्यासी पावन । श्रीसद्‍गुरुनाथ ॥३२॥
मेघ जसा चातकाला, चंद्र जसा चकोराला, तसा अनन्य झालेल्या साधकाला सद्गुरू पावतात. (३२)

मुख्य सद्‍गुरूचें भजन । हेंचि कैवल्य गुरुपुत्रालागुन ।
सद्‍गुरुवीण उपासन । सच्छिष्या नाहीं ॥३३॥
सद्गुरूचे भजन पूजन हा गुरुपुत्राचा म्हणजे गुरुभक्ताचा मोक्ष होय. सच्छिष्याला सद्गुरूवाचून दुसरी उपासना नाही. (३३)

गुरुदेव गुरु मायबाप । गुरु स्वरूपाचें स्वरूप ।
गुरुवीण बापुडे अल्प । सकळ कांहीं ॥३४॥
गुरू हेच त्याचे देव; गुरू तेच त्याचे मायबाप; गुरू हेच त्याच्या स्वरूपाचे स्वरूप होय. गुरूवाचन सर्व काही त्याला अल्पच होय. (३४)

काया वाचा आणि मन । गुरुचरणीं होय अभिन्न ।
हें मुख्य गुरुपुत्राचें लक्षण । तेथें ज्ञानही असे ॥३५॥
काया, वाचा आणि मनेकरून गुरुचरणाशी तो अभिन्न असतो. तेच गुरुपुत्राचे लक्षण होय. त्याचे ठिकाणी ज्ञानही असते. (३५)

असो ऐसिया गुरुपुत्रासी । माझी पूजा अहर्निशी ।
बहुत बोलणें कासयासी । त्या राहावयासी हृदय स्थान ॥३६॥
असो, अशा गुरुपुत्राला माझी रात्रंदिवस पूजा असो. जास्त काय बोलू ? त्याला राहण्यासाठी माझे हृदय ही जागा दिली आहे. (३६)

इति श्रीमद् आगमसारे । उपनिषत् तात्पर्यानुसारे ।
साधकगुरुपुत्रस्तवनप्रकारे । द्वितीयसमासः ॥२॥

हरिः ॐ तत्सत्



॥ श्रीराम समर्थ ॥

समास ३ रा
साधनोत्तीर्णप्रकार


आतां परमार्थाची संपदा । जेणें पावविलें निजपदा ।
सकळ दुःखाची आपदा । भवबाधा निरसली ॥१॥
आता सगळी दुःखरूपी संकटे, भवबाधा (जन्ममरणरूप संसाराची बाधा) यांचे निरसन करून निजपदाला जिने पोहोचविले, त्या परमार्थसंपदेचे आता (वर्णन करू) . (१)

हे उपकारी सामुग्री थोर । शब्द शास्त्र विचार ।
आणि श्रवणमननादि प्रकार । यासी उत्तीर्ण व्हावें ॥२॥
शब्द, शास्त्र, विचार आणि श्रवणमननादी प्रकार ही सामग्री अतिशय उपकार करणारी असून तिचे उतराई व्हायचे आहे. तिचे ऋण फेडायचे आहे. (२)

उत्तीर्णपणाची मात । कैसेनि तो पुढें संकेत ।
प्रस्तुत अवधारा सावचित्त । हे उपकारी कैसे ॥३॥
आता हे ऋण कसे फेडायचे या गोष्टीचा विचार नंतर करू. पण अगोदर त्यांच्या उपकारांचे स्वरूप पाहू. (३)

अवकाशीं जो जन्मला । प्रवृत्ति निवृत्ति दिवटा जाला ।
बंध मोक्ष या दोहीला । शब्देंचि रूपा आणिलें ॥४॥
शब्द अवकाशात म्हणजे आकाशात जन्मतो आणि प्रवृत्ती आणि निवृत्ती या दोहोंना मार्गदर्शक होतो. बंध आणि मोक्ष या दोहोंना शब्दानेच रूप (आकार) दिले. (४)

अविद्येसी होतां वरपडा । जीवाते बंध करी उघडा ।
विद्यात्मकत्वें रोकडा । मोक्ष दे हाची ॥५॥
तो अविद्येच्या आहारी गेला की जीवाला बंध निर्माण करतो आणि तो विद्यासंयुक्त होताच तोच प्रत्यक्ष मोक्ष मिळवून देतो. (५)

जैसा दुभाषी नर कोणी । समजावित उभयांलागुनी ।
तैसा शब्द अविरोधपणीं । सारिखा उभया ॥६॥
एखादा दुभाषी माणूस त्या दोन्ही भाषा बोलणाऱ्यांची समजूत काढतो, त्याप्रमाणे शब्द विरोध न करता बंध आणि मोक्ष या दोहोंनाही समान असतो. (६)

तो एकलाचि महावीर । स्त्रीवेषें जाला चतुःप्रकार ।
परादिकीं नांदे सधर । तत्तदाकार परिणमे ॥७॥
तो एकटाच पराक्रमी शब्दपुरुष स्त्रीवेष धारण करून चार प्रकारे विभागला जातो. तो परा, पश्यन्ती, मध्यमा आणि वैखरी या वाणीच्या चारी प्रकारांबरोबर समर्थपणे नांदताना त्या वाचेच्या स्वरूपानुसार बदलतो. (७)

जेणें तस्कर धाडिले वनीं । आपणचि निघाला धावणी ।
तेवी या शब्दाची करणी । अघटित असे ॥८॥
रानात चोरांना आपणच पाठवायचे आणि आपणच पुन्हा त्यांचा पाठलाग करायचा त्याप्रमाणे या शब्दाची करणी अघटित आहे. (८)

हा अविद्येसी साह्य होता । नाथिलें बळाविलें द्वैता ।
तूं मी या ऐसिया नंता । बहुधा केले ॥९॥
शब्द जर अविद्येला साहाय्यक झाला तर मिथ्या द्वैताला बळकटी येते आणि तू आणि मी असा भेद उत्पत्र करून एका अनंत तत्त्वाला बहुविध रूप दिले जाते. (९)

पुढे त्रिविध प्रकारीं हा भ्रम । नाथिलेपणें करी उपशम ।
वैराग्य विचार होता परम । साहकारि जेव्हां ॥१०॥
पण वैराग्य आणि विचार हे थोर साहाय्यकारी भेटताच तो त्रिविध प्रकारांनी या भ्रमाचे उपशमन करतो. (१०)

मृत्तिकेसी अग्नि इंधन । जेधवां मिळती मूसीं पूर्ण ।
तेव्हां मृत्तिकेचेचि होय सुवर्ण । पुढें मळ झाडतां ॥११॥
मृत्तिका, अग्नी आणि इंधन यांची एका मुशीत गाठ पडताच त्याच मृत्तिकेतील मळ नाहीसा होऊन तिचे सुवर्ण बनते. (११)

अविद्यात्मकें मळला । कठिणपणीं नानात्वा आला ।
तों वैराग्य-ज्ञान-विचारें ताविला । गुहामूसेमाजीं ॥१२॥
त्याप्रमाणे अविद्येने मलिन झाल्यामुळे स्थूल रूपाने जो नानात्व धारण करतो तोच वैराग्य, ज्ञान आणि विचार या अग्नीवर हृदयाच्या मुशीमध्ये तापवल्याबरोबर (१२)

अज्ञाण कठिणत्व परादिकांचे । जातां विद्यात्मक राहणें त्याचें ।
ऐसे उपकार शब्दाचे । असती मायां ॥१३॥
परादी वाणींचे अज्ञान आणि काठिन्य जाते आणि तोच शब्द केवळ विद्यास्वरूपात राहतो. शब्दाचे असे अनंत उपकार आहेत. (१३)

श्रोता म्हणे शब्दें येणें । आत्मा भेटविला आत्मपणें ।
किंवा अज्ञान निरसतां होणें । उपकारी कैसा ॥१४॥
यावर श्रोता आक्षेप घेतो की, या शब्दाने आत्म्याला आत्मस्वरूपाने भेटविले किंवा अज्ञानाचे निरसन केले यात उपकार कसला ? (१४)

आत्मया आत्मा दाविला । हा शब्दचि व्यर्थ गेला ।
अविद्यानाशें उपकारी जाला । तरी अविद्या मिथ्या ॥१५॥
आत्म्याला आत्मा दाखविला हा शब्दप्रयोग व्यर्थ नाही काय ? बरे अविद्येचा नाश केला या कार्यातही अविद्या मिथ्याच आहे. (१५)

मिथ्या म्हणिजे नाहीं । नाहीं ते नाशिलें कहीं ।
तरी उपकार हा कदां ही । बोलोचि नये ॥१६॥
मिथ्या म्हणजे नाहीच. नसलेल्याचा कधी नाश होईल काय ? तेव्हा याला उपकार असे केव्हाही म्हणू नये. (१६)

ऐसें श्रोतयाचें उत्तर । ऐकोनि वक्ता दे प्रत्युत्तर ।
तुम्ही बोलतां हेंचि खरें । तरी तारतम्य असे ॥१७॥
श्रोत्याची ही शंका ऐकून वक्ता तिला प्रत्युत्तर देतो. वक्ता म्हणतो, तुम्ही म्हणता ते खरेच आहे. पण येथे थोडे तारतम्याने घ्यावे. (१७)

अविद्या अज्ञान मुळीं नसतां । परी नाथिली आली बद्धता ।
तेचि विचारें मिथ्या होतां । अज्ञान नाशिलें ॥१८॥
अविद्या आणि अज्ञान मुळीच नसताना विनाकारण खोटी बद्धता मानावी लागते. विचाराने त्यांचे मिथ्या स्वरूप कळताच अज्ञान नष्ट होते. (१८)

आणि अविद्येसी नासुनी । आपण निमाला तत्क्षणीं ।
परादि आटल्या चारी वाणी । सहगमनीं पतिव्रता ॥१९॥
अविद्येचा नाश करून शब्द आपण स्वत:ही नष्ट होतो. त्याबरोबर परादी चारी वाणी सती जाणाऱ्या पतिव्रता स्त्रियांप्रमाणे आटून जातात. (नष्ट होतात) . (१९)

आपण सहकुटुंब निमाला । मग आत्माचि परिपूर्ण उरला ।
ऐसा उपकारी थोर जाला । दोहीपरी ॥२०॥
शब्द आपण स्वतः सकुटुंब नष्ट झाल्यावर एकटा आत्माच उरतो. म्हणून शब्द हा खरोखर दोन्ही प्रकारांनी उपकारक ठरतो. (२०)

तैसेचि सत्शास्त्र वेदांत । शब्द ब्रह्म जया म्हणत ।
तेंहि उपकारीच होत । बोलिला न्यायें ॥२१॥
म्हणून सच्छास्त्र जो वेदान्त ज्याला शब्दब्रह्म असे म्हणतात तोदेखील वर सांगितलेल्या न्यायाने उपकारक ठरतो. (२१)

श्रवणमननादि साधन । निदिध्यासें पावे समाधान ।
मोडला परमार्थ उभवून । उपकारी जालें ॥२२॥
श्रवण मनन इत्यादी साधनांच्या निदिध्यासाने समाधान प्राप्त होते आणि मोडलेल्या परमार्थाची पुन्हा उभारणी करून उपकारक होतात. (२२)

आतां वैराग्यसहित विचार । हे दोनी महाशूर ।
पाहतां तयांचा उपकार । थोरचि असे ॥२३॥
आता वैराग्यासहित विचार हे दोन्ही अतिशूर असून त्यांच्या उपकाराचा विचार करता तो खूपच मोठा असल्याचे लक्षात येते. (२३)

प्रवृत्ति निवृत्ति दोहींकडे । दोन दोन वीर असती गाढे ।
तेणें सर्व सेनेसी बळ चढे । स्वस्वदळीं ॥२४॥
प्रवृत्ती आणि निवृत्ती या दोहींकडेही दोन दोन पराक्रमी वीर आहेत. त्यांच्यामुळे त्या त्या सेनादळाला बळ चढत असते. (२४)

प्रवृत्तिकडे क्रोध काम । हे दोन्ही दांडुगे परम ।
येणें जितुका अविद्यासंभ्रम । पैसावला बळें ॥२५॥
प्रवृत्तीकडे क्रोध आणि काम हे दोन्ही अतिशय बलवान असून त्यांच्यामुळेच अविद्येचा सर्व पसारा वाढला आहे. (२५)

निवृत्तिकडे दोघे वीर । बळावले वैराग्य विचार ।
तरी कामक्रोधादि असुर । प्राणचि टाकिती ॥२६॥
निवृत्तीकडेही दोन बलवान वीर आहेत. ते म्हणजे वैराग्य आणि विचार हे होत. त्यांच्यापुढे कामक्रोधादी असुर प्राणच टाकतात. (२६)

मग प्रवृत्तिचि सेना । उगीच पावे अवसाना ।
विजयी देखोनि दोघां जणा । सर्व परमार्थी मिळती ॥२७॥
मग प्रवृत्तीची सेना आपोआपच नष्ट होते. (किंवा बळेच अवसान धरते म्हणजे जोर धरते तेव्हा या विवेक आणि वैराग्य या दोन वीरांना विजयी झालेले पाहताच सर्वजण परमार्थाला येऊन मिळतात. (२७)

शमदमादि शांति । उपरमादि जितुकी संपत्ति ।
साधकाप्रति उपासिती । निर्वैरपणे ॥२८॥
मग शमदमादी, शांती उपरमादी जेवढी साधनसंपत्ती आहे ती सर्व परस्परांशी वैर न करता साधकाची उपासना करू लागतात. (२८)

म्हणोनि वैराग्य विचार । शत्रु पराभवून सत्वर ।
आपणहि निमती साचार । स्वामिकार्यार्थ ॥२९॥
म्हणून वैराग्य आणि विचार हे दोघेजण शत्रूचा वेगाने पराभव करून लगेच स्वामींच्या कार्यार्थ स्वत:ही नष्ट होतात. (२९)

मग आत्माचि आत्मपणीं अखंडैकरस पूर्णपणीं ।
विचारादिकांची ऐसी करणी । तरी उपकार थोर कीं ॥३०॥
मग आत्माच तेवढा आत्मरूपाने पूर्ण अखंडैकरस होऊन राहतो. विचारादिकांची अशी करणी पाहिल्यावर त्यांचा उपकार मोठा नाही काय ? (३०)

यासि उत्तीर्णता कैसी । न देखों अन्य पदार्थासी ।
अनन्य होता सद्‍गुरूसी । सहज उत्तीर्ण ॥३१॥
त्यांचे उतराई कसे व्हायचे ? दुसऱ्या पदार्थांच्या साहाय्याने ते करता येईल म्हणावे तर तसा दुसरा पदार्थ नाही. पण सद्गुरूंशी अनन्य होताच मात्र सहजच उतराई होता येते. (३१)

कारण सद्‍गुरुंवाचून । काय करिती बापुडें दीन ।
हे सर्वही गुरोराधीन । सर्वदा असती ॥३२॥
कारण सद्गुरूवाचून दीन बापडे काय करतील ? ते सर्वच जण नेहमी गुरूंच्या अधीन असतात. (३२)

सद्‍गुरूचे पाई डोई । ठेवितां जालों उतरायी ।
सत्य सत्य निःसंशयी । उरलों चिन्मात्ररूप ॥३३॥
सद्गुरूंच्या पायांवर डोके ठेवताच मी त्यांचा उतराई होऊन फक्त चिन्मात्ररूप उरलो, हे त्रिवार सत्य होय. (३३)

इति श्रीमद् आगमसारे । उपनिषत् तात्पर्यानुसारे ।
साधनोत्तीर्णप्रकारे । तृतीयसमासः ॥३॥
हरिः ॐ तत्सत्



॥ श्रीराम समर्थ ॥

समास ४ था
ग्रंथोपसंहार


आता ग्रंथ-उपसंहारु । नामे जया आगमसारु ।
चतुर्दशपंचिकेचा निर्धारु । विषय तो एकचि ॥१॥
आता आगमसार नावाच्या या ग्रंथाचा उपसंहार करू. या चौदा पंचिकांचा विषय निश्चयपूर्वक एकच आहे. (१)

उपनिषदादि आचार्यसंमति । वेदान्तसागर जया म्हणती  
त्यांतील सारार्थ प्राकृतीं । यथामति काढिला ॥२॥
ज्यांना वेदान्त सागर असे म्हणतात. त्या उपनिषदादी ग्रंथातून आचार्यांच्या (शंकराचार्यांच्या) संमतीने प्राकृतमध्ये स्वबुद्धीनुसार सारार्थ काढला. (२)

प्राकृत भाषेंत जरी आला । अर्थ नवचें कीं बाटला ।
अंत्यजा घरिंचे अग्नीला । विटाळ कोण म्हणे ॥३॥
प्राकृत भाषेत माझ्या बुद्धीच्या कुवतीप्रमाणे सारार्थ काढला, तरी त्यामुळे मूळचा अर्थ बाटला नाही. अंत्यजाच्या घरच्या अग्नीला कोणी विटाळला म्हणेल काय ? (३)

शास्त्रसंपन्न जे नर । जया वैराग्यादि विचार ।
गुरुमुखें अपरोक्ष साक्षात्कार । तया होय गीर्वाणें ॥४॥
जे लोक शास्त्रसंपन्न आहेत, ज्यांच्याकडे वैराग्यादी विचार आहेत, त्यांना संस्कृतच्या साहाय्याने अपरोक्ष साक्षात्कार होतो. (४)

अनधीत जे इतर । विविदिषा होय अधिकार ।
तयासि प्राकृत ग्रंथ परपार । करिती अनायासें ॥५॥
पण इतर जे अशिक्षित आहेत, पण ज्यांना जाणण्याची इच्छा आहे आणि ज्यांनाअधिकार आहे. अशांना प्राकृतमधील ग्रंथ परतीराला अनायासे पोहोचवितात. (५)

रिंगणीचिया वृक्षातें । अमृतफळें येतीं आयतें ।
तरी शिणावें कासयातें । आम्रवृक्षलावणीं ॥६॥
साध्या रिंगणीच्या वृक्षाला जर गोड फळे आयती मिळत असतील, तर आंब्याच्या लागवडीसाठी विनाकारण कष्ट का बरे उपसावेत ? (६)

गीर्वाण शब्द टाकुनी । अर्थेचि पावे समाधानी ।
तोचि अर्थ प्राकृतीं जाणोनी । शब्द फलकट सांडिजे ॥७॥
संस्कृतचे शब्द टाकून देऊन केवळ अर्थाने समाधान प्राप्त होऊ शकते. तोच अर्थ प्राकृतात आहे हे जाणून घेऊन शब्दरूपी फोलकटाचा त्याग करावा. (७)

दोहींचा अर्थ तो एक । अर्थेचि पाविजे परलोक ।
हे अनुभवी जाणती विवेक । येर ते मत्सरी ॥८॥
दोन्ही भाषांचा अर्थ एकच आहे आणि अर्थानेच परलोकाची प्राप्ती होऊ शकते. अनुभवी लोकांना हा विवेक समजतो. बाकीचे विनाकारणच मत्सर करतात. (८)

रामकृष्णादि अवतार । मनुष्यरूपें भूमीवर ।
सर्व जनासी जाले गोचर । महोदय भाग्याचा ॥९॥
रामकृष्णादी अवतार मनुष्यरूपाने पृथ्वीवरील लोकांसमोर प्रकट झाले. ते सर्व लोकांच्या भाग्याचा महोदयच म्हणायचा! (९)

तेचि ते वैकुंठीं असतां । कोण देखे त्या भगवंता ।
तैसें तया गुह्य संस्कृता । कोण जाणे ॥१०॥
तेच जर वैकुंठातच राहिले असते तर त्या भगवंताला कोण पाहू शकले असते ? त्याप्रमाणे गू समजू शकेल ? (१०)

अवतार होतां देवत्व गेलें । ऐसें नाहीं ऐकिलें ।
पतितपावन हें नाम जालें । तिहीं लोकीं ॥११॥
अवतार घेतल्याने त्यांचे देवत्व नष्ट झाले, असे काही ऐकिवात नाही उलट तिन्ही लोकात त्यांचे पतितपावन असे नाव झाले. (११)

तैसेचि प्राकृतींच्या अर्थे । बहुत पावली परमार्थपंथे ।
न्यूनाधिक कोणी येथें । मानुंचि नये ॥१२॥
त्याप्रमाणेच प्राकृतमधील अर्थामुळे पुष्कळ लोक परमार्थाच्या वाटेला लागले. म्हणून याबाबतीत कोणी कमीजास्तपणा मानू नये. (१२)

येथें सर्वा असे अधिकार । अनधीत आणि स्त्रीशूद्र ।
वैराग्ययुक्त आणि विचार । इतुके साचार पाहिजें ॥१३॥
येथे सर्वांनाच अधिकार आहे. मग ते अशिक्षित असोत अथवा स्त्रिया असोत अथवा शूद्र असोत. मात्र ते वैराग्ययुक्त आणि विचार करणारे असले पाहिजेत. एवढ्या गोष्टी आवश्यक आहेत. (१३)

वरी गुरुसेवेची आवडी । श्रवणमननादि अति गोडी ।
तया न लगतां अर्ध घडी । शिवा पडिपाडी होतसे ॥१४॥
त्यात भर म्हणून गुरुसेवेची आवड असेल, श्रवणमननाचीही आवड असेल तर अर्ध्या घटकेचाही अवधी न लागता तो शिवसमान होतो. (१४)

स्त्रीशूद्रही शिवासमान । मा काइ न होती ब्राह्मण ।
श्रोता म्हणे हो अनुमान । थोरसा वाटे ॥१५॥
स्त्रीशूद्रही शिवासमान होऊ शकतात. मग ब्राह्मण का बरे होणार नाहीत ? हे ऐकताच श्रोता म्हणाला, "हा तर्क जरा भारी वाटतो. (१५)

असती जे वेदाधीत । तयासीच ज्ञानें मोक्ष होत ।
अन्यथा मानितां वेदासि येत । व्यर्थता सहज ॥१६॥
ज्यांनी वेदांचे अध्ययन केले अशांनाच ज्ञानाने मोक्ष मिळतो, हे जर खरे मानले नाही तर वेदाला सहजपणे व्यर्थपणा येतो. " (१६)

वक्ता म्हणे हो सावधान । जडभरत जन्मतांचि पावन ।
तेणें केलें अध्ययन । कोणतें सांगा ॥१७॥
यावर वक्ता म्हणतो, "यावर जरा सावधान होऊन विचार करा. जडभरताला तुम्ही जन्मत:च पावन मानता. मग त्याने कोणते अध्ययन केले होते सांगा. " (१७)

श्रोता म्हणे पूर्वजन्मीचें । अध्ययन असे साचें ।
वक्ता म्हणे हो सर्वांचे । ऐसेंचि असे ॥१८॥
श्रोता यावर म्हणतो, "त्याचे पूर्वजन्मीचे अध्ययन होते"वक्ता यावर म्हणतो"मग सर्वाचेच असे असते. " (१८)

अन्य याती ब्रह्मज्ञानीं । तेही पूर्वपुण्याची करणी ।
वेदार्थ आकळिला पूर्वजन्मीं । तोचि हा येथें प्रगटला ॥१९॥
अन्य जातीसुद्धा ब्रह्मज्ञानी होऊ शकतात. कारण त्यांच्या पूर्वपुण्याची ती करणी असते. पूर्वजन्मात त्यांनी वेदार्थ समजून घेतला होता. त्याचेच फल या जन्मी प्रकट झाले असे मानावे. (१९)

तरी वेदासी न ये व्यर्थता । वेदचि सर्वांसि तारिता ।
पूर्वी वेदाधीत न होतां । ज्ञानीं प्रवृत्तीच नव्हे ॥२०॥
त्यामुळे वेदाला व्यर्थता येत नाही. वेदच सर्वाना तारतो. पूर्वी जर वेदाचे अध्ययन केले नसेल तर या जन्मी त्याची ज्ञानाकडे प्रवृत्तीच होणार नाही. (२०)

तस्मात्‌ हें पूर्वीच जालें । परोक्ष ज्ञान सर्व आकळलें ।
अपरोक्षीं उणें राहिलें । पुन्हा जन्मले या हेतू ॥२१॥
म्हणून त्यांना परोक्षज्ञान पूर्वीच प्राप्त झाले होते. आता अपरोक्ष ज्ञानाच्या संदर्भात काही उणीव राहिलेली असते, म्हणून त्यांना पुन्हा जन्म प्राप्त होतो. (२१)

गत दिवसाचें अध्ययन । दुसरे दिवशी होय पठण ।
तैसें पूर्व संपादित जें ज्ञान । प्रगटलें येथें ॥२२॥
कालच अध्ययन केलेले असल्याने आजच्या अध्ययनाच्या वेळी ते तोंडपाठ होते. त्याप्रमाणे अगोदर जे ज्ञान मिळवले होते ते आता याजन्मी प्रगट होते. (२२)

देशिकपूर्व परोक्षज्ञान । होय जरी सप्रमाण ।
बुद्धिपूर्वक पाप संपूर्ण । अग्नि इंधना जाळी जेवी ॥२३॥
सद्गुरूंनी केलेल्या उपदेशानंतर जर परोक्षज्ञान सप्रमाण झाले तर बुद्धिपूर्वक केलेले पाप, अग्नी इंधनाला जाळतो त्याप्रमाणे संपूर्ण नष्ट होते. (२३)

देशिकपूर्वक अपरोक्षज्ञान । विचारें होय सप्रमाण ।
मूलज्ञाना तमा सहस्त्र किरण । मध्यान्हींचा जैसा ॥२४॥
सद्गुरूंनी केलेल्या उपदेशानंतर जर अपरोक्षज्ञान विचारानंतर सप्रमाण झाले, तर मध्यान्हीचा सूर्य ज्याप्रमाणे अंधकार नाहीसा करतो त्याप्रमाणे मूळ अज्ञानाला ते नाहीसे करते. (२४)

अज्ञानचि निःशेष जातां । ब्रह्म परिपूर्ण होय ज्ञाता ।
तरी शिवादिकांची साम्यता । काय नसे त्या ॥२५॥
आणि अज्ञान निःशेष नाहीसे झाल्यानंतर ज्ञाता परिपूर्णपणे ब्रह्मच होऊन जातो. मग त्याला शिवाशी साम्य कसे येणार नाही ? (२५)

असो वेदार्थ आलोडुनि आला । वेदांत प्राकृतीं उमटला ।
तरी हा पाहिजे सेविला । मुमुक्षुजनीं ॥२६॥
असो, वेदार्थाचे आकलन केल्यानंतर जर वेदान्त प्राकृतामध्ये प्रकट केला तर मुमुक्षू लोकांनी त्याचे सेवन केलेच पाहिजे. (२६)

श्रोता म्हणे ग्रंथ प्राकृत । पूर्वीच असती वेदांतसंमत ।
पूर्वाचार्य जाले बहुत । तेणें जगदोद्धार केला ॥२७॥
यावर श्रोता म्हणतो, 'वेदान्ताला संमत असे ग्रंथ प्राकृतात पूर्वीच होऊन गेले आहेत. पूर्वाचार्यही पुष्कळ होऊन गेले. त्यांनी जगदुद्धाराचे कार्यही पुष्कळ केले आहे. (२७)

आतां याचे प्रयोजन कोणतें । अवधारा हों एकचित्तें ।
घरोघरीं अन्नसंतर्पणातें । श्रीमंत करिती ॥२८॥
मग आता या ग्रंथाचे प्रयोजन काय ? याचे 'उत्तर' चित्त देऊन ऐका. घरोघरी श्रीमंत लोक अन्नसंतर्पण करतात. (२८)

मुमुक्षु साधक याचक । तृप्ति पावती अनेक ।
सकल ग्रंथांची अमोलिक । ठाई ठाई छत्रें ॥२९॥
त्याप्रमाणे मुमुक्षू, साधक, याचक या लोकांनी पूर्वीच्या आचार्यांनी केलेल्या ग्रंथांच्या साहाय्याने तृप्ती प्राप्त करून घेतली आहे. या सगळ्या अमोलिक ग्रंथांची ठीकठिकाणी ग्रंथछत्रे उघडली आहेत. (२९)

कोणी एक दरिद्रियाला । धनाचा कूप सांपडला ।
तेणें करितां संतर्पणाला । काय न भक्षिती कोणी ॥३०॥
अशात एखाद्या दरिद्री माणसाला धनाचा आड सापडला आणि त्याने अत्रसंतर्पण केले तर कोणी खाणार नाही काय ? (३०)

संतर्पण तेणें न करितां । काय उपवास पडती समस्तां ।
आपुल्या श्रेयार्थ तत्वतां । करितसे तो ॥३१॥
त्याने संतर्पण केले नाही तर कोणी उपाशी राहील असेही नाही. तो आपल्या पुण्यासाठी करत असतो. (३१)

हा ग्रंथ न होतां प्रस्तुत । साधक राहती ना अतृप्त ।
परी अंतरींचा जो हेत । तो प्रगट करूं ॥३२॥
हा ग्रंथ लिहिला नसता तर साधक अतृप्त राहणार नाहीत, पण आमच्या मनातील हेतू स्पष्ट करून सांगतो. (३२)

गुरुभक्ताचें घडावें सेवन । ऐसें वांछित होतें मन ।
परी दुर्बळ मी दैवहीन । तें प्राप्त कैचें ॥३३॥
गुरुभक्ताची सेवा घडावी असे मनात खूप वाटत होते. पण मी दुबळा आणि दैवहीन असल्यामुळे मला ते कसे प्राप्त झाले असते ? (३३)

ऐसें जें हीनत्व आलें । तें पाहिजे निवारिलें ।
म्हणून पूर्वीचे बोल बोलिले । उच्छिष्ट समर्थांचे ॥३४॥
अशा त-हेचे जे हीनत्व आले होते ते काढून टाकले पाहिजे म्हणन पूर्वीच समर्थानी बोललेले उच्छिष्ट बोल मी पुन्हा बोलतो आहे. (३४)

हेचि गुरुपुत्र पाहती । आपुलें ठाई संतोषती ।
तेणें माझी हीनत्वगती । निरसून गेली ॥३५॥
गुरुभक्तांनी ते पाहिले तर ते आपल्या मनात संतुष्ट होतील. त्यामुळे माझी हीनत्वबुद्धी निरसून गेली. (३५)

संतोष करावा सकळांचा । हाचि प्रकार ईशपूजनाचा ।
संतोष होतां सत्साधकाचा । पूर्ण सेवेचा अधिकारू ॥३६॥
सगळ्यांना संतुष्ट करावे हाही ईश्वरपूजेचाच एक प्रकार होय. सत्साधकांना संतोष वाटला तरच गुरुभक्तांच्या सेवेचा पूर्ण अधिकार मला प्राप्त झाला असे मला वाटेल. (३६)

हें इतुकेचि प्रयोजन । गुरुपुत्र ते गुरुसमान ।
अन्यथा नव्हे नव्हे आण । श्रीसद्‍गुरुची ॥३७॥
हा एवढा माझ्या मनात उद्देश होता. गुरुभक्त हे गुरूसमान असतात, ते त्याहून भिन्न नाहीत. हे मी सद्गुरूंची शपथ घेऊन सांगतो. (३७)

आतां येव्हडाहि परिहारु । कासयासी मी मी करूं ।
कर्ता केलें याचा विचारु । पुढिले समासीं ॥३८॥
आता एवढा तरी परिहार मी का बरे करू ? कर्ता कोण, कोणी केले, याचा विचार पुढच्या समासात करू. (३८)

इति श्रीमद् आगमसारे । उपनिषत् तात्पर्यानुसारे ।
ग्रंथोपसंहारप्रकारे । चतुर्थसमासः  ॥४॥
हरिः ॐ तत्सत्



॥ श्रीराम समर्थ ॥

समास ५ वा
ग्रंथाकर्तृत्वगुरुभजनप्रकार


कर्तृत्व कोणासी आलें । आणि उत्पन्न काय केलें ।
हें आतां पाहिजे धुंडिलें । सप्रतीत ॥१॥
कर्तत्व कोणाचे आणि त्याने केलेल्या निर्मितीचे स्वरूप काय आहे, हे आता अनुभवाच्या प्रकाशात धुंडाळले पाहिजे. (१)

केलें तें आधी पाहतां । मग कळेल कीं कोण कर्ता ।
म्हणोनि पाहावें आतां । केलें तें काय ॥२॥
प्रथम काय केले ते पाहू. म्हणजे आपोआपच कर्ता कोण आहे, ते कळेल म्हणून आता काय केले आहे ते पाहू. (२)

स्पर्शादिवर्ण अनादि असती । ॐकार त्रिमात्राची गती ।
शब्दगुण आकाशाची प्रतीति । अनादीच असे ॥३॥
स्पर्शादी वर्ण अनादी आहेत. ओंकार, त्रिमात्रांची गती, आकाशाचा शब्दगुण हे सर्व अनादीच आहेत. (३)

वेदशास्त्र ते अनादि । आणि अर्थ तो सर्वा आदि ।
तरी केलें हें प्रतिपादी । नूतन कोण ॥४॥
वेदशास्त्रही अनादी आहे आणि अर्थही सर्वांच्या अगोदरचा आहे. तर मग 'हे केले ते सर्व नवीनच आहे' असे कोण सांगतो ? (४)

केलें तें न दिसे कोठें । तरी तें व्यर्थ अवघें खोटें ।
मग कर्तेपणाचें तुटें । मूळ सहजचि ॥५॥
जे केले ते कुठेच दिसत नाही. ते सर्व व्यर्थच होय. सर्व खोटेच आहे असे ठरते. मग कर्तेपणाचे मूळही आपोआपच तुटते. (५)

तथापि देहासी करणें घडे । तरी हे सुषुप्तींत न करी मढें ।
देहावीण इंद्रिया राहणें न घडे । मा करणें कैंचें ॥६॥
तरीसुद्धा देहाकडून कर्म घडतेच. मग सुषुप्तीत हा देह मन्यासारखा असतो. तेथे काहीच करत नाही. इंद्रिये देहावाचून राहत नाहीत. मग त्यांना काही करणे कसे शक्य होईल ? (६)

प्राण तो जडत्वें न करिती । बुद्ध्या परप्रकाशें वर्तती ।
देहावीण तया आदिअंती । रूपचि नाही ॥७॥
प्राण तर जड असल्यामुळे काही करू शकत नाहीत. बुद्धी इत्यादी परप्रकाशाने वागतात आणि देहावाचून त्यांना केव्हाही रूपच नाही. (७)

आत्मा तरी निराभास । मिथ्यात्वें न करी चिदाभास ।
उभयतादात्मीं तयास । कर्तृत्व जरी ॥८॥
आत्मा तर निराभासच असतो. जीव मिथ्या असल्यामुळे काही करत नाही. उभय तादात्म्यामुळे (जीव हा आत्मा आणि देह या दोहोंशीही तादात्म्य पावू शकतो. ) त्याला कर्तृत्व येते, असे म्हटले तर, (८)

तादात्म्य अज्ञानें केलें । ज्ञान होतां तें नासलें ।
आतां हें कर्तृत्व आलें । कोठें पहा ॥९॥
तादात्म्य अज्ञानाने केलेले असते. त्यामुळे ज्ञान होताच ते केलेले नष्ट होते, मग कर्तृत्व कोठे येते ? (९)

केळीचा गाभा पाहूं जातां । सर्व टरफलें येती हातां ।
तरी जयाचे नांव कर्ता । तो खपुष्पापरी ॥१०॥
केळीचा गाभा पाहू गेल्यास सर्व सोपटीच हाताशी येतात. अशा परिस्थितीत ज्याला कर्ता असे नाव देऊ शकू तो आकाशाच्या फुलाप्रमाणे मिथ्याच होय. (१०)

कर्ता ठाईचा जन्मेना । केलें तें मिथ्या नाना ।
तरी आतां बोलावे ना । केलें न केलें ॥११॥
कर्ता मुळातच जन्म पावत नाही. जे केले ते सर्व मिथ्या असल्यामुळे हे केले, ते केले नाही, असे बोलूच नये. (११)

सर्व ब्रह्मांड जेणें केलें । तेथें कर्तृत्व नाहीं आलें ।
मृगजळासी वडवणिलें । हे मिथ्या शब्द ॥१२॥
सर्व ब्रह्मांड ज्याने केले त्याकडे तर कर्तृत्व येऊ शकत नाही. तेव्हा 'मृगजळावर वडवण बांधले हे शब्द मिथ्या ठरतात. (१२)

मागील वर्ण पुढें जोडी । पुढिल नेले मागिलकडि ।
इतुक्या हेतु उगाचि बडबडी । कर्तेपणें ॥१३॥
मागील अक्षरे पुढे जोडले किंवा पुढील वर्ण मागे नेले, एवढ्या कारणासाठी अमुक कर्ता म्हणून बड़बड़ करणे व्यर्थ होय. (१३)

असो सद्‍गुरूनाथ हें मीपण । उरोचि नेदी आपण ।
सर्व जालें जें निरूपण । कोणे रीती कळेना ॥१४॥
असो, सद्गुरूनाथ आपण होऊन हे मीपण राहूच देत नाहीत. त्यामुळे हे निरूपण कशा प्रकारे झाले हे कळतच नाही. (१४)

आदिअंती हा सद्‍गुरू । मध्येंहि तयाचा विस्तारू ।
मी मी हा कैचा चोरु । उरला तेथें ॥१५॥
श्रीगुरू आद्यन्ती (आरंभापासून ते शेवटपर्यंत) आहेत. मध्येही तेच व्यापून आहेत. तेव्हा 'मी मी' हा चोर तेथे कसा उरेल ? (१५)

पेरिला तेव्हां असे उसु । वाढतांहि म्हणावे उसु ।
काढतांहि उसीं उसु । रसरूप अवघा ॥१६॥
पेरताना ऊसच होता, वाढल्यावरही तो ऊसच होता, काढल्यावरही तो ऊसच होता; या सर्व अवस्थांमध्ये तो रसानेच भरलेला होता. (१६)

मुळीं कंदही दिसेना । सेंडा फळ हि असेना ।
मध्ये कणिसहि लागेना । तरी निर्फळ नव्हे ॥१७॥
त्याच्या मुळाशी कंदही दिसत नाही, की शेंड्याला फळ नाही अथवा मध्ये कणीसही लागत नाही, तरीही तो निर्फळ आहे असे म्हणता येत नाही. (१७)

उस सर्वांगी सफळ । तेथें कल्पू नये फळ ।
म्हणून हा सद्‍गुरू दयाळ । ग्रंथा आदिअंती ॥१८॥
तेव्हा ऊस सर्वांगांनी सफलच असतो तेथे फळाची अपेक्षा करू नये. त्याप्रमाणे दयाळू सद्गुरू ग्रंथाच्या आद्यन्ती आहेत. (१८)

डोरलियाचिया व्रता । पुसे विमानाची वार्ता ।
तैसे नसे गा वेदांता । सप्रतीत ज्ञान ॥१९॥
'डोरल्याच्या व्रताला विमानाची चौकशी असा प्रकार वेदान्तात नाही. वेदान्तातील सर्वज्ञान प्रत्यक्ष अनुभवाने सिद्ध झालेले असते. (१९)

शब्दा सरिसे भरंगळले । तरी तें जाणावे व्यर्थ गेलें ।
अर्थरूपचि श्रवणें जालें । या नांव प्रतीति ॥२०॥
शब्दालाच चिकटून असल्यामुळे शब्दाबरोबरच घरंगळत जाणारे ज्ञान असेल तर ते ज्ञान व्यर्थ गेले असे समजावे. तेव्हा शब्दाच्या आतील अर्थरूपानेच त्याचे श्रवण झाले आणि त्या श्रवणाने जे अर्थरूपच अनुभवाला येते, याला प्रतीती असे म्हणतात. (२०)

पापाची खंडणा देहबुद्धीसहीत । होता होइजे निभ्रांत ।
ब्रह्मरूप होय निवांत । या नांव प्रतीति ॥२१॥
देहबुद्धीसहित सर्व पापाचे खंडन निरसन) होऊन आपण भ्रांतिमुक्त होतो आणि निवांत ब्रह्मरूप होऊन उरतो यालाच प्रतीती म्हणतात. (२१)

भोजन करितां होय तृप्ति । सर्वेचि ढेंकरु असे देती ।
हेचि मुख्य फलश्रुति । दुजा पुसणें नलगे ॥२२॥
भोजन केल्यानंतर तृप्ती होते आणि त्यामुळे ढेकर देतात हीच भोजनाची मुख्य फलश्रुती होय. तिच्यासाठी दुसऱ्या कुणाला विचारायची गरज नाही. (२२)

दृश्य पाप वोसरले । पुण्य परब्रह्म उरलें ।
तरीच प्रतीत बाणलें । समाधान अंगीं ॥२३॥
दृश्यरूपी पाप ओसरले, परब्रह्मरूपी पुण्य उरले तरच अनुभवाधिष्ठित समाधान प्राप्त होते. ते समाधान अंगात बाणते, प्रतीतीस येते. (२३)

ऐसें सप्रतीत जरी कळलें । तरीच पाहिजे अंगिकारिलें ।
येर अवघेचि फोल जालें । शब्दजात ॥२४॥
असे प्रतीतीस आले तरच त्याचा स्वीकार करावा. तद्व्यतिरिक्त इतर सर्व शब्दांचा फापटपसारा व्यर्थ होय. (२४)

असो ज्ञान जालिया संपूर्ण । यावत्प्रारब्ध देहाचें वर्तन ।
मुक्ति वरील सद्‍गुरूभजन । हेंचि फल ज्ञानाचें ॥२५॥
असो, संपूर्ण ज्ञान झाल्यानंतर प्रारब्ध असेतो देहाची वागणूक चालू असते. तोपर्यंत हे मुक्तीवरील सद्गुरुभक्ती चालू असणे हेच ज्ञानाचे फळ होय. (२५)

तयाचीं लक्षणें कैसीं । अभिन्नपणें एकरसीं ।
चित्सागरीं लहरी जैसी । विलसत असे ॥२६॥
त्या भक्तीचे स्वरूप कसे असते ? चैतन्यसागरात तद्‌रूप झालेली, एकजीव झालेली लाट अभित्रपणे वावरते तेच तिचे स्वरूप होय. (२६)

देहबुद्धि तरी दास । जीव तरी तुझा अंश ।
आत्मत्वीं तूं मी दोहींस । ठाव नाहीं ॥२७॥
मी देहबुद्धियुक्त असलो तरी तुझाच सेवक आहे, जीव असलो तरी तुझाच अंश आहे, आत्मस्वरूपात तू, मी अशा प्रकारच्या भेदाला जागाच नाही. (२७)

संत सत्‌ आणि सद्‍गुरु । हा नामभेदाचा प्रकारु ।
परी तो एकचि निर्विकारु । मीपणेंविण ॥२८॥
संत, सत् आणि सद्गुरू हा केवळ नामभेदाचा प्रकार असला तरी त्यांच्या रूपाने मीपणाविरहित एकच असलेले निर्विकारी तत्त्व तेथे असते. (२८)

मीपणेंविण भजन । तेंचि नवविध लक्षण ।
सच्चरणा नुरावें भिन्न । वेगळेपणें ॥२९॥
मीपणावाचून भजन ही नवविध उपासना होय. सद्‌रूप सद्गुरुचरणांपासून वेगळेपणाने उरू नये हेच तिचे लक्षण आहे. (२९)

श्रवण कीर्तन स्मरण । पादसेवन अर्चन ।
वंदन दास्य परिपूर्ण । सख्य निवेदन नववें ॥३०॥
ही नवविध भक्ती श्रवण, कीर्तन, स्मरण, पादसेवन, अर्चन, वंदन, परिपूर्ण दास्य, सख्य आणि आत्मनिवेद या स्वरूपात असते. (३०)

हे नवविध परी एक । ऐक्यभक्तीचें कौतुक ।
जाला ग्रंथाचा विवेक । संपूर्ण येथुनी ॥३१॥
हे नवविध असूनही एकरूप असतात. हेच या ऐक्यभक्तीचे कौतुक आहे. ग्रंथाचा विचार येथे पूर्ण झाला. (३१)

आतां संतांसी विनवणी । सावध असावें श्रोतेजनीं ।
परोपकारालागुनी । वरप्रसाद मागों ॥३२॥
आता श्रोत्यांनी सावध असावे. संतांनाही विनंती करतो. आता सद्गुरूंकडे परोपकाराच्या उद्देशाने वरप्रसाद मागू. (३२)

श्रोते वक्ते बद्धांजलि । ऐकावया सरसावली ।
गुरुमाउली प्रसन्न जाली । म्हणती त्वरा करा ॥३३॥
श्रोते आणि वक्ते उभयता दोन्ही हात जोडून ऐकण्यासाठी सरसावले. गुरुमाउली प्रसन्न होऊन म्हणाले, "लवकर मागा. " (३३)

संत सद्‍गुरू अति उदार । चिद्‍गगनीं उदेला दिनकर ।
साधक मुमुक्षु त्यासमोर । प्रार्थिते जाले ॥३४॥
संत सद्गुरू अतिशय उदार असून चिदाकाशात उगवलेल्या सूर्यासारखेच होत. साधक, मुमुक्षू त्यांच्यासमोर प्रार्थना करू लागले. (३४)

सद्‍गुरुसी जें अनन्यशरण । तत्काल व्हावें द्वैतखंडण ।
संत म्हणती सुप्रसन्नवदन । तथास्तु तथास्तु ॥३५॥
"सद्गुरूंना जे अनन्यभावाने शरण जातात त्यांच्या मनातील द्वैताचे तत्काल खंडन व्हावे"संत सुप्रसन्न वदनाने म्हणाले, 'तथास्तु, तथास्तु' (३५)

अहंकाराचा वारा । न लागो तया सुकुमारा ।
निघती संत मुखोद्‍गारा । तथास्तु तथास्तु ॥३६॥
"त्या सुकुमार गुरुभक्ताला अहंकाराचा वारा लागू नये" तेव्हा संतांच्या मुखातून उद्गार निघतात, 'तथास्तु, तथास्तु' (३६)

कल्पनेची उष्ण झळी । न स्पर्शोचि साधककुळीं ।
म्हणती संत मुखकमळीं । तथास्तु तथास्तु ॥३७॥
साधकांच्या सर्व समुदायाला कल्पनेच्या उष्ण झळ्यांनी स्पर्श करू नये" यावर संत मुखकमलांनी उद्गारले, 'तथास्तु, तथास्तु'. (३७)

माइकाची भीड न पडो । गुरुचरणीं वृत्ति दडो ।
संत म्हणती तैसेंचि घडो । तथास्तु तथास्तु ॥३८॥
"त्यांना मायिकाची (मायेने निर्माण केलेल्या गोष्टींची) भीड पडू नये त्यांची वृत्ती गुरुचरणामध्ये दडून राहो' यावर संत म्हणाले, "तसेच घडेल. तथास्तु तथास्तु". (३८)

स्वस्वरूपाचा विसरु । क्षणभरी न हो अवसरू ।
ऐकतां बोलतील सद्‍गुरू । तथास्तु तथास्तु ॥३९॥
त्यांना स्वस्वरूपाचा कधीच विसर पडू नये. त्यासाठी (विसर पडण्यासाठी) त्यांना क्षणभराचाही अवसर मिळू नये. ” हे ऐकताच सद्गुरू म्हणतील, 'तथास्तु, तथास्तु'. (३९)

गुरुनामेंवीण शिणे वाणी । तरी जिव्हा जावो झडोनी ।
संत उदार बोलती तत्क्षणीं । तथास्तु तथास्तु ॥४०॥
"गुरूंच्या नामावाचून जर वाणी शिणत असेल तर ती जीभ झडून जावो" त्याक्षणी उदार हृदयाचे संत म्हणतात, 'तथास्तु, तथास्तु'. (४०)

गुरुविण देखे जरी अनेक । तरी तत्क्षणीं फुटो हा मस्तक ।
संत बोलती अलोलिक । तथास्तु तथास्तु ॥४१॥
"गुरूंना विसरून जर अनेकांचे दर्शन घडले तर त्याक्षणी हे मस्तक फुटून जावो" त्यावेळी संत प्रेमळपणाने म्हणतात, 'तथास्तु, तथास्तु'. (४१)

मी ब्रह्म हें ही मुरो । परी सद्‍गुरूचरणीं उरो ।
संत म्हणती वासना पुरो । तथास्तु तथास्तु ॥४२॥
"मी ब्रह्म ही जाणीवही मुरून जावो. पण सद्गुरुचरणी मात्र एकनिष्ठपणाने उरो. ” संत लगेच म्हणतात, 'तुझी ही इच्छा पूर्ण होवो, तथास्तु, तथास्तु'. (४२)

झाला एकचि जयजयकार । वरदाष्टकाचा प्रकार ।
मौनेचि घातले नमस्कार । अनन्यभावें ॥४३॥
अशा प्रकारे वरदाष्टकाचा हा प्रकार संपूर्ण झाला. मग एकच जयजयकार झाला. मग सर्वांनी मौनानेच अनन्यभावाने नमस्कार घातले. (४३)

या वरदाष्टकाचे विश्वासें । लागती सद्‍गुरूचे कासे ।
तयासि फल तें कायसें । फलरूप होय ॥४४॥
या वरदाष्टकावर भरवसा ठेवून सद्गुरूंचा जे आश्रय करतील, त्यांना कोणते फळ द्यायचे ? ते स्वत:च फलस्वरूप होतात. (४४)

इति श्रीमद् आगमसारे । उपनिषत् तात्पर्यानुसारे ।
ग्रंथाकर्तृत्वगुरुभजनप्रकारे । पंचमसमासः ॥५॥
इति उपसंहारपंचिका संपूर्णा  ॥१४॥  ओवीसंख्या १८४ ॥ उत्तरार्ध ओवीसंख्या १४४३ ॥
इति श्रीमद् आगमसारः समाप्तः ॥ एकंदर संख्या ३५२६ ॥
हरिः ॐ तत्सत्

GO TOP