मागील अध्याय
पुढचा अध्याय


श्रीमद्‌देवीभागवत महापुराण
एकादशः स्कन्धः
षोडशोऽध्यायः

सन्ध्योपासननिरूपणम्

श्रीनारायण उवाच
अथातः श्रूयतां पुण्यं सन्ध्योपासनमुत्तमम् ।
भस्मधारणमाहात्म्यं कथितं चैव विस्तरात् ॥ १ ॥
प्रातःसन्ध्याविधानं च कथयिष्यामि तेऽनघ ।
प्रातःसन्ध्यां सनक्षत्रां मध्याह्ने मध्यभास्कराम् ॥ २ ॥
ससूर्यां पश्चिमां सन्ध्यां तिस्रः सन्ध्या उपासते ।
तद्‍भेदानपि वक्ष्यामि शृणु देवर्षिसत्तम ॥ ३ ॥
उत्तमा तारकोपेता मध्यमा लुप्ततारका ।
अधमा सूर्यसहिता प्रातःसन्ध्या त्रिधा मता ॥ ४ ॥
उत्तमा सूर्यसहिता मध्यमास्तमिते रवौ ।
अधमा तारकोपेता सायंसन्ध्या त्रिधा मता ॥ ५ ॥
विप्रो वृक्षो मूलकान्यत्र सन्ध्या
     वेदः शाखा धर्मकर्माणि पत्रम् ।
तस्मान्मूलं यत्‍नतो रक्षणीयं
     छिन्ने मूले नैव वृक्षो न शाखा ॥ ६ ॥
सन्ध्या येन न विज्ञाता सन्ध्या येनानुपासिता ।
जीवमानो भवेच्छूद्रो मृतः श्वा चैव जायते ॥ ७ ॥
तस्मान्नित्यं प्रकर्तव्यं सन्ध्योपासनमुत्तमम् ।
तदभावेऽन्यकर्मादावधिकारी भवेन्न हि ॥ ८ ॥
उदयास्तमयादूर्ध्वं यावत्स्याद्‌घटिकात्रयम् ।
तावत्सन्ध्यामुपासीत प्रायश्चित्तं ततः परम् ॥ ९ ॥
कालातिक्रमणे जाते चतुर्थार्घ्यं प्रदापयेत् ।
अथवाष्टशतं देवीं जप्त्वादौ तां समाचरेत् ॥ १० ॥
यस्मिन्काले तु यत्कर्म तत्कालाधीश्वरीं च ताम् ।
सन्ध्यामुपास्य पश्चात्तु तत्कालीनं समाचरेत् ॥ ११ ॥
गृहे साधारणा प्रोक्ता गोष्ठे वै मध्यमा भवेत् ।
नदीतीरे चोत्तमा स्याद्देवीगेहे तदुत्तमा ॥ १२ ॥
यतो देव्या उपासेयं ततो देव्यास्तु सन्निधौ ।
सन्ध्यात्रयं प्रकर्तव्यं तदानन्त्याय कल्पते ॥ १३ ॥
एतस्या अपरं दैवं ब्राह्मणानां च विद्यते ।
न विष्णूपासना नित्या न शिवोपासना तथा ॥ १४ ॥
यथा भवेन्महादेव्या गायत्र्याः श्रुतिचोदिता ।
सर्ववेदसारभूता गायत्र्यास्तु समर्चना ॥ १५ ॥
ब्रह्मादयोऽपि सन्ध्यायां तां ध्यायन्ति जपन्ति च ।
वेदा जपन्ति तां नित्यं वेदोपास्या ततः स्मृता ॥ १६ ॥
तस्मात्सर्वे द्विजाः शाक्ता न शैवा न च वैष्णवाः ।
आदिशक्तिमुपासन्ते गायत्रीं वेदमातरम् ॥ १७ ॥
आचान्तः प्राणमायम्य केशवादिकनामभिः ।
केशवश्च तथा नारायणो माधव एव च ॥ १८ ॥
गोविन्दो विष्णुरेवाथ मधुसूदन एव च ।
त्रिविक्रमो वामनश्च श्रीधरोऽपि ततः परम् ॥ १९ ॥
हृषीकेशः पद्मनाभो दामोदर अतः परम् ।
सङ्‌कर्षणो वासुदेवः प्रद्युम्नोऽप्यनिरुद्धकः ॥ २० ॥
पुरुषोत्तमाधोक्षजौ च नारसिंहोऽप्युतस्तथा ।
जनार्दन उपेन्द्रश्च हरिः कृष्णोऽन्तिमस्तथा ॥ २१ ॥
ॐकारपूर्वकं नाम चतुर्विंशतिसङ्‌ख्यया ।
स्वाहान्तैः प्राशयेद्वारि नमोऽन्तैः स्पर्शयेत्तथा ॥ २२ ॥
केशवादित्रिभिः पीत्वा द्वाभ्यां प्रक्षालयेत्करौ ।
मुखं प्रक्षालयेद्द्वाभ्यां द्वाभ्यामुन्मार्जनं तथा ॥ २३ ॥
एकेन पाणिं सम्प्रोक्ष्य पादावपि शिरोऽपि च ।
सङ्कर्षणादिदेवानां द्वादशाङ्गानि संस्पृशेत् ॥ २४ ॥
दक्षिणेनोदकं पीत्वा वामेन संस्पृशेद्‌बुध: ।
तावन्न शुध्यते तोयं यावद्वामेन न स्पृशेत् ॥ २५ ॥
गोकर्णाकृतिहस्तेन माषमात्रं जलं पिबेत् ।
ततो न्यूनाधिकं पीत्वा सुरापायी भवेद्‌द्विजः ॥ २६ ॥
संहताङ्गुलिना तोयं पाणिना दक्षिणेन तु ।
मुक्ताङ्गुष्ठकनिष्ठाभ्यां शेषेणाचमनं विदुः ॥ २७ ॥
प्राणायामं ततः कृत्वा प्रणवस्मृतिपूर्वकम् ।
गायत्रीं शिरसा सार्धं तुरीयपदसंयुताम् ॥ २८ ॥
दक्षिणे रेचयेद्वायुं वामेन पूरितोदरम् ।
कुम्भेन धारयेन्नित्यं प्राणायामं विदुर्बुधा: ॥ २९ ॥
पीडयेद्दक्षिणां नाडीमङ्गुष्ठेन तथोत्तराम् ।
कनिष्ठानामिकाभ्यां तु मध्यमां तर्जनीं त्यजेत् ॥ ३० ॥
रेचक: पूरकश्चैव प्राणायामोऽथ कुम्भक: ।
प्रोच्यते सर्वशास्त्रेषु योगिभिर्यतमानसै: ॥ ३१ ॥
रेचकः सृजते वायुं पूरकः पूरयेत्तु तम् ।
साम्येन संस्थितिर्यत्तत्कुम्भकः परिकीर्तितः ॥ ३२ ॥
नीलोत्पलदलश्यामं नाभिमध्ये प्रतिष्ठितम् ।
चतुर्भुजं महात्मानं पूरके चिन्तयेद्धरिम् ॥ ३३ ॥
कुम्भके तु हृदि स्थाने ध्यायेत्तु कमलासनम् ।
प्रजापतिं जगन्नाथं चतुर्वक्त्रं पितामहम् ॥ ३४ ॥
रेचके शङ्‌करं ध्यायेल्ललाटस्थं महेश्वरम् ।
शुद्धस्फटिकसंकाशं निर्मलं पापनाशनम् ॥ ३५ ॥
पूरके विष्णुसायुज्यं कुम्भके ब्रह्मणो गतिम् ।
रेचकेन तृतीयं तु प्राप्नुयादीश्वरं परम् ॥ ३६ ॥
पौराणाचमनाद्यं च प्रोक्तं देवर्षिसत्तम ।
श्रौतमाचमनाद्यं च शृणु पापापहं मुने ॥ ३७ ॥
प्रणवं पूर्वमुच्चार्य गायत्रीं तु तदित्यृचम् ।
पादादौ व्याहृतीस्तिस्रः श्रौताचमनमुच्यते ॥ ३८ ॥
गायत्रीं शिरसा सार्धं जपेद्‌व्याहृतिपूर्विकाम् ।
प्रतिप्रणवसंयुक्तां त्रितयं प्राणसंयमः ॥ ३९ ॥
(सलक्षणं तु प्राणानामायामं कीर्त्यतेऽधुना ।
नानापापैकशमनं महापुण्यफलप्रदम् ॥)
पञ्चाङ्‌गुलीभिर्नासाग्रं पीडयेत्प्रणवेन तु ।
सर्वपापहरा मुद्रा वानप्रस्थगृहस्थयोः ॥ ४० ॥
कनिष्ठानामिकाङ्‌गुष्ठैर्यतेश्च ब्रह्मचारिणः ।
आपो हि ष्ठेति तिसृभिः प्रोक्षणं स्यात्कुशोदकैः ॥ ४१ ॥
ऋगन्ते मार्जनं कुर्यात्पादान्ते वा समाहितः ।
नवप्रणवयुक्तेन आपो हि ष्ठेत्यनेन तु ॥ ४२ ॥
नश्येदघं मार्जनेन संवत्सरसमुद्‍भवम् ।
तत आचमनं कृत्वा सूर्यश्चेति पिबेदपः ॥ ४३ ॥
अन्तःकरणसम्भिन्नं पापं तस्य विनश्यति ।
प्रणवेन व्याहृतिभिर्गायत्र्या प्रणवाद्यया ॥ ४४ ॥
आपो हि ष्ठेति सूक्तेन मार्जनं चैव कारयेत् ।
उद्धृत्य दक्षिणे हस्ते जलं गोकर्णवत्कृते ॥ ४५ ॥
नीत्वा तं नासिकाग्रं तु वामकुक्षौ स्मरेदघम् ।
पुरुषं कृष्णवर्णं च ऋतं चेति पठेत्ततः ॥ ४६ ॥
द्रुपदां वा ऋचं पश्चाद्दक्षनासापुटेन च ।
श्वासमार्गेण तं पापमानयेत्करवारिणि ॥ ४७ ॥
नावलोक्यैव तद्वारि वामभागेऽश्मनि क्षिपेत् ।
निष्पापं तु शरीरं मे सञ्जातमिति भावयेत् ॥ ४८ ॥
उत्थाय तु ततः पादौ द्वौ समौ सन्नियोजयेत् ।
जलाञ्जलिं गृहीत्वा तु तर्जन्यङ्‌गुष्ठवर्जितम् ॥ ४९ ॥
वीक्ष्य भानुं क्षिपेद्वारि गायत्र्या चाभिमन्त्रितम् ।
त्रिवारं मुनिशार्दूल विधिरेषोऽर्घ्यमोचने ॥ ५० ॥
ततः प्रदक्षिणां कुर्यादसावादित्यमन्त्रतः ।
मध्याह्ने सकृदेव स्यात्सन्ध्ययोस्तु त्रिवारतः ॥ ५१ ॥
ईषन्नग्रः प्रभाते तु मध्याह्ने दण्डवत्स्थितः ।
आसने चोपविष्टस्तु द्विजः सायं क्षिपेदपः ॥ ५२ ॥
उदकं प्रक्षिपेद्यस्मात्तत्कारणमतः शृणु ।
त्रिंशत्कोट्यो महावीरा मन्देहा नाम राक्षसाः ॥ ५३ ॥
कृतघ्ना दारुणा घोराः सूर्यमिच्छन्ति खादितुम् ।
ततो देवगणाः सर्वे ऋषयश्च तपोधनाः ॥ ५४ ॥
उपासते महासन्ध्यां प्रक्षिपन्त्युदकाञ्जलिम् ।
दह्यन्ते तेन दैत्यास्ते वज्रीभूतेन वारिणा ॥ ५५ ॥
एतस्मात्कारणाद्विप्राः सन्ध्यां नित्यमुपासते ।
महापुण्यस्य जननं सन्ध्योपासनमीरितम् ॥ ५६ ॥
अर्घ्याङ्‌गभूतमन्त्रोऽयं प्रोच्यते शृणु नारद ।
यदुच्चारणमात्रेण साङ्‌गं सन्ध्याफलं भवेत् ॥ ५७ ॥
सोऽहमर्कोऽस्म्यहं ज्योतिरात्मा ज्योतिरहं शिवः ।
आत्मज्योतिरहं शुक्लः सर्वज्योती रसोऽस्म्यहम् ॥ ५८ ॥
आगच्छ वरदे देवि गायत्रि ब्रह्मरूपिणि ।
जपानुष्ठानसिद्ध्यर्थं प्रविश्य हृदयं मम ॥ ५९ ॥
उत्तिष्ठ देवि गन्तव्यं पुनरागमनाय च ।
अर्घ्येषु देवि गन्तव्यं प्रविश्य हृदयं मम ॥ ६० ॥
ततः शुद्धस्थले नैजमासनं स्थापयेद्‌बुधः ।
तत्रारुह्य जपेत्पश्चाद्‌गायत्रीं वेदमातरम् ॥ ६१ ॥
अत्रैव खेचरी मुद्रा प्राणायामोत्तरं मुने ।
प्रातःसन्ध्याविधाने च कीर्तिता मुनिपुङ्‌गव ॥ ६२ ॥
तन्नामार्थं प्रवक्ष्यामि सादरं शृणु नारद ।
चित्तं चरति खे यस्माज्जिह्वा चरति खे गता ॥ ६३ ॥
भ्रुवोरन्तर्गता दृष्टिर्मुद्रा भवति खेचरी ।
न चासनं सिद्धसमं न कुम्भसदृशोऽनिलः ॥ ६४ ॥
न खेचरीसमा मुद्रा सत्यं सत्यं च नारद ।
घण्टावत्पणवोच्चाराद्वायुं निर्जित्य यत्‍नतः ॥ ६५ ॥
स्थिरासने स्थिरो भूत्वा निरहङ्‌कारनिर्ममः ।
लक्षणं नारद मुने शृणु सिद्धासनस्य च ॥ ६६ ॥
योनिस्थानकमङ्‌घ्रिमूलघटितं कृत्वा दृढं विन्यसे-
न्मेढ्रे पादमथैकमेव हृदयं कृत्वा समं विग्रहम् ।
स्थाणुः संयमितेन्द्रियोऽचलदृशा पश्यन्भ्रुवोरन्तरं
तिष्ठत्येतदतीव योगिसुखदं सिद्धासनं प्रोच्यते ॥ ६७ ॥
आयातु वरदा देवी अक्षरं ब्रह्मसम्मितम् ।
गायत्री छन्दसां मातरिदं ब्रह्म जुषस्व मे ॥ ६८ ॥
यदह्ना कुरुते पापं तदह्ना प्रतिमुच्यते ।
यद्‌रात्र्या कुरुते पापं तद्‌रात्र्या प्रतिमुच्यते ॥ ६९ ॥
सर्ववर्णे महादेवि सन्ध्याविद्ये सरस्वति ।
अजरे अमरे देवि सर्वदेवि नमोऽस्तु ते ॥ ७० ॥
तेजोऽसीत्यादिमन्त्रेण देवीमावाहयेत्ततः ।
यत्कृतं त्वदनुष्ठानं तत्सर्वं पूर्णमस्तु मे ॥ ७१ ॥
ततः शापविमोक्षाय विधानं सम्यगाचरेत् ।
ब्रह्मशापस्ततो विश्वामित्रस्य च तथैव च ॥ ७२ ॥
वसिष्ठशाप इत्येतत्त्रिविधं शापलक्षणम् ।
ब्रह्मणः स्मरणेनैव ब्रह्मशापो निवर्तते ॥ ७३ ॥
विश्वामित्रस्मरणतो विश्वामित्रस्य शापतः ।
वसिष्ठस्मरणादेव तस्य शापो विनश्यति ॥ ७४ ॥
हृत्पद्ममध्ये पुरुषं प्रमाणं
सत्यात्मकं सर्वजगत्स्वरूपम् ।
ध्यायामि नित्यं परमात्मसंज्ञं
चिद्‌रूपमेकं वचसामगम्यम् ॥ ७५ ॥
अथ न्यासविधिं वक्ष्ये सन्ध्याया अङ्गसम्भवम् ।
ॐकारं पूर्ववद्योज्यं ततो मन्त्रानुदीरयेत् ॥ ७६ ॥
भूरित्युक्त्वा च पादाभ्यां नम इत्येव चोच्चरेत् ।
भुवः पूर्वं तु जानुभ्यां स्व: कटिभ्यां नमो वदेत् ॥ ७७ ॥
महर्नाभ्यै जनश्चैव हदयाय ततस्तपः ।
कण्ठाय च ततः सत्यं ललाटे परिकीर्तयेत् ॥ ७८ ॥
अङ्गुष्ठाभ्यां तत्सवितुस्तर्जनीभ्यां वरेण्यकम् ।
भर्गो देवस्य मध्याध्यां धीमहीत्येव कीर्तयेत् ॥ ७९ ॥
अनामाभ्यां कनिष्ठाभ्यां धियो यो न: पदं वदेत् ।
प्रचोदयात्करपृष्ठतलयोर्विन्यसेत्सुधी: ॥ ८० ॥
ब्रह्मात्मने तत्सवितुर्हृदयाय नमस्तथा ।
विष्ण्वात्मने वरेण्यं च शिरसे नम इत्यपि ॥ ८१ ॥
भर्गो देवस्थ रुद्रात्मने शिखायै प्रकीर्तितम् ।
शक्त्यात्मने धीमहीति कवचाय ततः परम् ॥ ८२ ॥
कालात्मने धियो यो नो नेत्रत्रय उदीरितम् ।
प्रचोदयाच्च सर्वात्मनेऽस्त्राय परिकीर्तितम् ॥ ८३ ॥
अक्षरन्यासमेवाग्रे कथयामि महामुने ।
गायत्रीवर्णसम्भूतन्यास: पापहरः पर: ॥ ८४ ॥
प्रणवं पूर्वमुच्चार्य वर्णन्यासः प्रकीर्तितः ।
तत्कारमादावुच्चार्य पादाङ्गुष्ठद्वये न्यसेत् ॥ ८५ ॥
सकारं गुल्फयोस्तद्वद्‌विकारं जङ्घयोर्न्यसेत् ।
जान्वोस्तुकारं विन्यस्य ऊर्वोश्चैव वकारकम् ॥ ८६ ॥
रेकारं च गुदे न्यस्य णिकारं लिङ्ग एव च ।
कट्यां यकारमेवात्र भकारं नाभिमण्डले ॥ ८७ ॥
गोकारं हृदये न्यस्य देकारं स्तनयोर्द्वयोः ।
वकारं हृदि विन्यस्य स्यकारं कण्ठकूपके ॥ ८८ ॥
धीकारं मुखदेशे तु मकारं तालुदेशके ।
हिकारं नासिकाग्रे तु धिकारं नेत्रमण्डले ॥ ८९ ॥
भ्रूमध्ये चैव योकारं योकारं च ललाटके ।
नकारं वै पूर्वमुखे प्रकारं दक्षिणे मुखे ॥ ९० ॥
चोकारं पश्चिममुखे दकारं चोत्तरे मुखे ।
याकारं मूर्ध्नि विन्यस्य तकारं व्यापकं न्यसेत् ॥ ९१ ॥
एतन्न्यासविधिं केचिन्नेच्छन्ति जपतत्पराः ।
ततो ध्यायेन्महादेवीं जगन्मातरमम्बिकाम् ॥ ९२ ॥
भास्वज्जपाप्रसूनाभां कुमारीं परमेश्वरीम् ।
रक्ताम्बुजासनारूढां रक्तगन्धानुलेपनाम् ॥ ९३ ॥
रक्तमाल्याम्बरधरां चतुरास्यां चतुर्भुजाम् ।
द्विनेत्रां स्रुक्स्रुवो मालां कुण्डिकां चैव बिभ्रतीम् ॥ ९४ ॥
सर्वाभरणसन्दीप्तामृग्वेदाध्यायिनीं पराम् ।
हंसपत्रामाहवनीयमध्यस्थां ब्रह्मदेवताम् ॥ ९५ ॥
चतुष्पदामष्टकुक्षिं सप्तशीर्षां महेश्वरीम् ।
अग्निवक्त्रां रुद्रशिखां विष्णुचित्तां तु भावयेत् ॥ ९६ ॥
ब्रह्मा तु कवचं यस्या गोत्रं सांख्यायनं स्मृतम् ।
आदित्यमण्डलान्तःस्थां ध्यायेद्देवीं महेश्वरीम् ॥ ९७ ॥
एवं ध्यात्वा विधानेन गायत्रीं वेदमातरम् ।
ततो मुद्राः प्रकुर्वीत देव्याः प्रीतिकराः शुभाः ॥ ९८ ॥
सुमुखं सपुटं चैव विततं विस्तृतं तथा ।
द्विमुखं त्रिमुखं चैव चतुष्कं पञ्चकं तथा ॥ ९९ ॥
षण्मुखाधोमुखं चैव व्यापकाञ्जलिकं तथा ।
शकटं यमपाशं च ग्रथितं सन्मुखोन्मुखम् ॥ १०० ॥
विलम्बं मुष्टिकं चैव मत्स्यं कूर्मं वराहकम् ।
सिंहाक्रान्तं महाक्रान्तं मुद्‌गरं पल्लवं तथा ॥ १०१ ॥
चतुर्विंशतिमुद्राश्च गायत्र्याः सम्प्रदर्शयेत् ।
शताक्षरां च गायत्रीं सकृदावर्तयेत्सुधीः ॥ १०२ ॥
चतुर्विंशत्यक्षराणि गायत्र्या कीर्तितानि हि ।
जातवेदसनाम्नीं च ऋचमुच्चारयेत्ततः ॥ १०३ ॥
त्र्यम्बकस्यर्चमावृत्य गायत्री शतवर्णका ।
भवतीयं महापुण्या सकृज्जप्या बुधैरियम् ॥ १०४ ॥
ॐकारं पूर्वमुच्चार्य भूर्भुवः स्वस्तथैव च ।
चतुर्विंशत्यक्षरां च गायत्रीं प्रोच्चरेत्ततः ॥ १०५ ॥
एवं नित्यं जपं कुर्याद्‌ब्राह्मणो विप्रपुङ्‌गवः ।
स समग्रं फलं प्राप्य सन्ध्यायाः सुखमेधते ॥ १०६ ॥
इति श्रीमद्देवीभागवते महापुराणेऽष्टादशसाहस्र्यां
संहितायां एकादशस्कन्धे
सन्ध्योपासननिरूपणं नाम षोडशोऽध्यायः ॥ १६ ॥

संध्योपासना

[ Right click to 'save audio as' for downloading Audio ]

श्रीनारायण म्हणाले, ''आता भस्ममहात्म्या नंतर संध्योपासना श्रवण कर. प्रातःसंध्या नक्षत्रे लुप्त होण्यापूर्वी, मध्यान्ह संध्या सूर्य मध्यावर आला असताना, सायंसंध्या सूर्यास्तापूर्वी करून उपासना करावी. प्रातःसंध्या सूर्योदयापूर्वी उत्तम, नक्षत्रे लोप झाल्यावर मध्यम व सूर्योदयानंतर अधम होय. सायंसंध्या सूर्यास्तापूर्वी उत्तम, सूर्यास्तानंतर मध्यम, नक्षत्रे दिसू लागल्यावर अधम अशी तीन प्रकारची आहे. ब्राह्मण हा वृक्ष, संध्या ही त्याची मूळे, कर्म हीच त्याची पाने होत. म्हणून प्रयत्नपूर्वक मूळांचे रक्षण करावे. नाहीतर वृक्षशाखा रहाणार नाहीत. जो जिवंतपणी संध्योपासना करीत नाही तो शूद्र होय. तो मृत्यूनंतर श्वान होतो. संध्येवाचून अन्य कर्माचा अधिकारी होता येत नाही. उदय व अस्त यांच्यानंतर तीन घटकांपर्यंत संध्येची उपासना करावी. तोपर्यंत संध्या केल्यास प्रायश्चित नाही. कारण अन्य कारणाने मुख्य काल न साधल्यास हा गौण काल सांगितला आहे. काळाचे अतिक्रमण झाल्यास चवथे अर्ध्य द्यावेत किंवा प्रथम आठशे गायत्री जप करावा. त्या कालाची अधिदेवता असेल तिचे स्मरण करून संध्या करावी. घरात केलेली संध्या साधारण, गाईच्या गोठ्यात मध्यम, नदीकिनारी उत्तम, देवीच्या घरात सर्वोत्तम होय. देवीची उपासना असल्याने तिन्ही संध्या देवीच्या समीप कराव्यात. ब्राह्मणांना हेच फलदायी दैवत आहे. गायत्री उपासनेपुढे विष्णु व शिव यांची उपासना मुख्य नाही. ब्रह्मादि देवसुद्धा योग्यवेळी संध्यास्नान करीत असतात. वेदही तिची उपासना करतात. म्हणून तिला वेदोपास्या म्हणतात. सर्व द्विज शाक्त आहेत. कारण ते आदिशक्ती वेदांची माता जी गायत्री, तिची उपासना करीत असतात. केशवादि देवांची नावे घेऊन आचमन करावे. केशव, नारायण, माधव, गोविंद, विष्णू मधुसूदन, त्रिविक्रम, वामन, श्रीधर, ऋषीकेश, पद्मनाभ, दामोदर, संकर्षण, वासुदेव, प्रद्युम्न, अनिरुद्ध, पुरुषोत्तम, अधोक्षज, नारसिंह, अच्युत, जनार्दन, उपेंद्र, हरी, कृष्ण या क्रमाने नावे ॐकारपूर्वक उच्चारावीत. नंतर स्वः असे म्हणून उदक प्राशन करावे व नमः म्हणून स्पर्श करावा. पहिल्या तीन नावांनी उदक प्राशावे. नंतरच्या दोन नावांनी हात धुवावेत. दोन नावांनी मुख प्रक्षालन, दोन नावांनी मार्जन, एका हाताने प्रोक्षण करावे. एकेका नावाने दोन्ही पाय, मस्तक प्रोक्षित करावे. संकर्षणादि बारा नावांनी शरीराच्या बारा अंगास स्पर्श करावा. संकर्षण म्हणून मधली तीन बोटे जोडून मुखास, वासुदेव, प्रद्युम्न नावांनी अंगठा व तर्जनी जोडून नाकपुड्यास, अनिरुद्ध, पुरुषोत्तम नावांनी अंगठा व अनामिका जुळवून नेत्रास, अधोक्षज, नारसिंह म्हणून कर्णद्वारास, अच्युत म्हणून नाभीस, जनार्दन म्हणून तळहाताने हृदयास, उपेंद्र म्हणून मस्तकास, हरये नम: कृष्णाय नमः म्हणून दोन्ही बाजूस स्पर्श करावे. आचमन घेताना डावा हात उजव्या हातास लावावा. त्याशिवाय उदक शुद्ध होत नाही. गोकर्णाच्या आकाराचा हात करावा. उडीद बुडेल इतके पाणी घ्यावे. त्यापेक्षा कमी अधिक उदक प्राशन केल्यास तो द्विज मद्यपी होतो. सर्व अंगुली, अंगठा, कनिष्ठिका जोडून उजव्या हाताने आचमन करावे. प्रणवाचे स्मरण करून चतुर्थपदयुक्त शिरसासह गायत्री जप करावा. नंतर प्राणायाम करावा. प्रथम उजवी नाकपुडी दाबून डाव्या नाकपुडीने वायु उदरात घ्यावा. त्याला कुंभकाने स्थिर करावे. नंतर डावी नाकपुडी दाबून उजव्या नाकपुडीने वायु बाहेर सोडावा. यालाच प्राणायाम म्हणतात. उजवी नाकपुडी अंगठा डावी कनिष्ठिका व अनामिका यांनी दाबून मधले बोट व तर्जनी सोडावी. ज्यांचे मन नियमित केले आहे त्यांनी रेचक, कुंभक, पूरक असा प्राणायाम करावा. रेचक वायूस बाहेर सोडतो. पूरक वायूस उदरात भरतो. कुंभक वायूस स्थिर करतो, पूरक करताना नीलकमलाप्रमाणे कृष्णवर्ण, चतुर्भुज हरी नाभिकमलात असल्याची भावना करावी. कुंभकाचे वेळी हृदयात कमलासनावर ब्रह्मदेव व रेचकसमयी स्कटिकवर्णाच्या निर्मल ललाटावरील महेशाचे चिंतन करावे. पूरकाचे वेळी विष्णूस पूज्य, कुंभकाचे वेळी ब्रह्मदेवाची गती व रेचकाने महेश्वर यांची प्राप्ती होते. हे पौराण आचमन होय. हे नारदा, आता पापनाश करणारे श्रौत आचमन सांगतो. प्रथम प्रणवाचा उच्चार करून गायत्रीची ऋचा म्हणावी. तिच्या प्रत्येक पदारंभी भूः वगैरे तीन व्याहुती म्हणाव्यात. या आचमनास श्रौत आचमन म्हणतात. शिरसासह व्याहृतीपूर्वक गायत्रीचा जप करावा. प्रत्येक वेळी प्रणव योजून तीन वेळा जप केल्यास प्राणायाम होतो. प्रणव म्हणून पाच बोटांनी नाकाचे अग्र दाबून धरावे म्हणजे सर्व पापहरण करणारी मुद्रा होते. कनिष्ठिका व अनामिका यांच्या योगाने यतींनी व ब्रह्मचार्‍यांनी प्राणायाम करावा. 'अपोहिष्ठा' हे मंत्र म्हणून कुशोदकाने प्रोक्षण करावे. ऋचेच्या अथवा पदाच्या शेवटी मार्जन करावे. म्हणजे वर्षभरातले पाप नाहीसे होते, आचमन करून 'सूर्याश्च' या मंत्रांनी अंतःकरणात पोहोचेपर्यंत उदक प्राशन करावे. प्रणव, व्याहृती, प्रणवयुक्त गायत्रीजप करून 'अपोहिष्टा' या सूत्रांनी मार्जन करावे. यज्ञोपवीत उजव्या हाताखाली घालावे. गोकर्णाप्रमाणे केलेल्या हातात उदक घेऊन नासिकेजवळ न्यावे. डाव्या कुशीत पातकाचे व कृष्णवर्ण पुरुषाचे स्मरण करावे. नंतर 'ॠतूंच' ही ऋचा म्हणावी. दुपादा इत्यादी ऋचा म्हणाव्या. उजव्या नाकपुडीने श्वासाच्या योगाने उदकात पाप आणावे. नंतर उदकाकडे न पहाता ते डाव्या बाजूस दगडावर टाकावे व शरीर निष्पाप झाल्याची भावना करावी. नंतर उठून दोन्ही पाय सारखे जोडावेत. अंजुलीने जल घेऊन सूर्याकडे पहात गायित्रीने अभिमंत्रित करावे. असे तीन वेळा उदक उडवावे. हेच अर्ध्यदान होय. नंतर 'असौ अदित्यः' मंत्र म्हणून सभोवार उदक उडवीत स्वांग प्रदक्षिणा घालावी. मध्यान्हकाली एकदा, दोन्ही संध्यांचे वेळी अर्ध्य द्यावेत. प्रभातकाली दंडाप्रमाणे उभे राहून, मध्यान्हसमयी जरा ओणवे होऊन, सायंकाळी आसनावर बसून द्विजाने उदक उडवावे. त्याचे धारण सांगतो. मंदेह नावाचे कृतघ्न, घोर असे तीस कोटी महावीर राक्षस सूर्यास खाण्याची इच्छा करीत असतात. त्यासाठी तप करणारे ऋषी महासंध्येची उपासना करतात व उदकांजली फेकतात. त्यामुळे उदक वज्रासारखे होऊन राक्षस दग्ध होतात. म्हणून ब्राह्मणाने संध्योपासना करावी. त्यामुळे महत्पुण्य लाभते. अर्ध्याच्या अंगभूत मंत्राच्या उच्चाराने सांग संध्येचे फल मिळते. ''तो अर्क मी आहे, मी ज्योती आहे. आत्मा स्वयंप्रकाश आहे. मी शिव आहे, मी आत्मज्योती आहे. आत्मा स्वयंप्रकाश आहे. शुद्ध, सर्व ज्योती व रस मी आहे.'' असा हा मंत्र आहे. हे वरदायिनी, ब्रह्मरूपिणी, देवी गायत्री, ये आणि जपाची, अनुष्ठानाची सिद्धी होण्यासाठी माझ्या हृदयात प्रवेश कर. हे देवी, उठ. आता पुन्हा येण्यासाठी गमन कर. हे देवी, माझ्या हृदयात प्रवेश करून अर्ध्यामध्ये गमन कर. असे म्हणून आपले आसन शुद्धी स्थळी मांडावे. त्यावर बसून वेदमाता गायत्रीचा जप करावा. प्राणायामानंतर खेचरी मुद्रा करावी. प्रातः संध्येच्या वेळी अशी मुद्रा करावी. आता हे नारदा, तिच्या नावाचा अर्थ सांगतो. चित्त शून्य आकाशात भ्रमण करते, जिव्हा पोकळीमध्ये रहाते, दृष्टी दोन्ही भिवयात प्रवेश करते, त्या अवस्थेला खेचरी अवस्था म्हणतात. सिद्धासनासारखे आसन नाही. कुंभकासारखा वायु नाही. खेचरी मुद्रेसारखी मुद्रा नाही. प्रणवाचा उच्चार करून वायूस जिंकून, निरहंकार, ममताशून्य होऊन स्थिर आसनावर निश्चल व्हावे. योनीस्थान एका पायाच्या अंगुलांनी बंद करावे. दुसर्‍या पायाच्या टाचेने शिवणी दाबून धरावी. हृदय एकाग्र करावे, शरीर दंडाप्रमाणे ताठ ठेवावे. स्तंभाप्रमाणे निश्चल व्हावे. इंद्रियांचे संयमन करावे. निश्चल दृष्टीने भूमध्यप्रदेशी पहावे. ह्मा आसनालाच सिद्धासन म्हणतात. गुणविशिष्ट गायत्री मजकडे येवो. हे देवी, तू वेदांचे ज्ञापन करणारी आहेस. म्हणून सवितृमंडलापासून माझ्या हृदयात ये. ॐ हे अक्षर 'ब्रह्मसदृश' आहे म्हणून मजकडून उपासना होईल असे कर. दिवसाची अभिमानी देवता दिवसाचे पाप घालविते. हे सर्व वर्णे, हे महादेवी, हे संध्याविद्ये, हे सरस्वती, हे अजरे, हे अमरे, सर्वदेवी, तुला नमस्कार असो.'' 'तेजोसि' या मंत्राने देवीचे आवाहन करावे. नंतर शापमोचनासाठी विधान करावे. ब्रह्मदेव, विश्वामित्र, वशिष्ठ या तीन प्रकारे शाप आहेत. ब्रह्मदेवाच्या स्मरणाने ब्रह्मदेवाचा शाप निवृत्त होतो. विश्वामित्राच्या स्मरणाने विश्वामित्राचा शाप व वसिष्ठाच्या स्मरणाने वसिष्ठाचा शाप नाहीसा होतो. 'मी हृदयकमलात प्रमाणभूत, सत्यस्वरूप, सर्व जगत्‌स्वरूप अशा पुरुषाने ध्यान करतो.' तो परमात्मा चिद्‌रूप शब्दातीत आहे. हे नारदा, आता संध्येच्या अंगभूत न्यासविधी सांगतो. ॐ असे म्हणून 'पादाभ्यां नमः' असा उच्चार करावा. ॐ भूवः ' जानुभ्‍यां नमः' म्हणावे. 'स्वः कटिभ्यां नमः; महः मनाम्यै नम:; जनः हृदयाय नमः; तपः कंठाय नमः;' 'सत्यं ललाटायनम'; असे म्हणावे. 'तत्सवितुः अंगुष्टाभ्यां नमः; 'वरेण्यं ' तर्जनीच्य्या नमः ;' 'भर्गो देवस्य मध्यमाभ्यां नमः ।' 'धीमहि अनामिमकाभ्या नम:; ।' धियो यो नः कनिष्टिकाभ्यां नमः । ' असे म्हणून न्यास करावा. प्रचोदयात् असे म्हणून हाताची पाठ व तळ यावर न्यास करावा. 'तत्सवितुः ब्रह्मात्मने हृदयाय नम:;' तसेच 'वरेण्यं विष्णूवात्मने शिरसे नमः;' पुढे ' भर्गो देवस्य रुद्रात्मने शिखायै धीमही शक्यात्मने करचायाय; धीयोयोनः कलात्मने नेत्रत्रयाय; प्रचोदयातू सर्वात्मने अस्त्राय' असे म्हणून शेवटी नमः उच्चारून न्यास करावा.

गायत्रीच्या अक्षरापासून उत्पन्न झालेला न्यास श्रेष्ठ व पापहरण करणारा आहे. प्रथम प्रणवाचा उच्चार करून वर्णाचा न्यास करावा. तत्काराचा उच्चार करून दोन्ही पदांगुष्ठावर न्यास करावा. सकाराचा दोन्ही घोट्यावर, विकाराचा दोन्ही जंघावर न्यास करावा. तुकाराचा दोन्ही जानुवर, वकाराचा मांड्यांवर, रेकाराचा गुदाचे ठिकाणी, णिकार लिंगप्रदेशी, यकार दोन्ही कटीवर, भकार नाभीमंडलावर, गोकार हृदयाच्या ठिकाणी, देकार स्तनांचे भागी, वकार हृदयावर, स्यकार कंठप्रदेशी असे न्यास करावेत.

नंतर धीकार मुखामध्ये, मकार तालूमध्ये, हिकार नासाग्रावर, धिकार, नेत्रमंडळावर, मोकार भ्रूमध्यभागी, दुसरा योकार ललाटावर, नकार पूर्वमुखी, प्रकार दक्षिणमुखी, चोकार पश्चिम मुखावर, दकार उत्तर मुखावर, याकार मस्तकावर व तकाराचा व्यापक न्यास करावा. काही जपात तत्पर रहाणारे पुरुष हा न्यास करीत नाहीत. त्यानंतर जगदंबिका महेश्वरीचे ध्यान करावे.

जिची कांती जास्वंदीप्रमाणे आहे, जी परमेश्वरी कुमारी आहे, जी लाल कमलासनावर बसली आहे, लालपुष्पे व वस्त्रे जिने धारण केली आहेत, जिला चार मुखे, चार हात, प्रत्येक मुखास दोन नेत्र, स्रुक, स्रुवी, जपाची माळ, कमंडलू जिने धारण केला आहे, जी सर्व आभरणांनी युक्त आहे, जी ऋग्वेदाचे ध्यान करीत आहे, हंस हे जिचे वाहन आहे, आहवनीय अग्नीमध्ये जी रहात असते, जी ब्रह्मदेवाची देवता आहे, ऋग्वेदाचा एक, यजुर्वेदाचा एक, सामवेद व अथर्ववेदाचा एकेक अशा चार पादांची जी युक्त आहे, जी अष्टदिशा अष्टकुशींनी युक्त आहे, अशा त्या देवीचे ध्यान करावे.

व्याकरण, शिक्षा, कल्प, निरुक्त, ज्योतिष, इतिहास, पुराण, उपनिषद या सात मुखांनी जी युक्त आहे, अग्निमुखा, रुद्रशिखा, विष्णूचित्ता अशा माहेश्वरीची भावना करावी. जिचे कवच ब्रह्मदेव आहे, गोत्र सांख्यायन सांगितले आहे. त्या आदित्य मंडलात असलेल्या महेश्वरी देवीची ध्यान करावे.

अशारीतीने वेदमाता गायत्रीचे ध्यान करावे. नंतर देवीची प्रीती उत्पन्न करावी. अशी मुद्रा धारण करावी. संमुख, सुंपटं, विततं, विस्तृत, द्विमुख, त्रिमुख, चतुष्कं, पंचकं, षण्मुखं, अधोमुखं, व्यापकांडालीकं, शंकरं, यमपाशं, ग्रथितं, उमुखं, क्लिबं, मुष्टिकं, मस्त्यं, कूर्म, वराहकं, सिंहाक्रांतं, महाक्रांतं, मुद्‌गरं, पल्ववं हा गायत्रीच्या चोवीस मुद्रा आहेत. त्या सर्व मुद्रा तंत्रोक्त असून हातांनी करावयाच्या आहेत.

नंतर शंभर अक्षरांच्या गायत्रीची आवृत्ती करावी. गायत्रीची चोवीस अक्षरे सांगितलेली आहेत. तिचा उच्चार करून नंतर 'जातवेदसे सुनवाभ सोमं' ही ऋचा म्हणावी. शेवटी त्र्यंबकं यजामहे' हा मंत्र म्हणावा. याप्रमाणे तीन ऋचा म्हटल्यावर शंभर वर्णात्मक गायत्री होते. ही पुण्यकारक आहे. म्हणून ॐ भूः भुवः, स्व या व्याहृती म्हणून चोवीस अक्षरांची गायत्री म्हणावी.

श्रेष्ठ ब्राह्मणाने नित्य जप करावा. त्यामुळे संध्येचे फल प्राप्त होऊन सुख मिळते.


अध्याय सोळावा समाप्त

GO TOP